O języku....doc

O języku…

1. Omów cztery podstawowe zasady rządzące polską ortografią.

– zasada fonetyczna – piszemy jak mówimy i słyszymy, np. nos, woda, pisać
– zasada morfologiczna – piszemy zgodnie z budową wyrazu, uwzględniając oboczności występujące w obrębie odmiany lub widoczne na tle rodziny wyrazów, np. trawka , bo trawa; morze , bo morski
– zasada historyczna – należy pamiętać o tym, iż niegdyś istniało o długie, które kontynuuje dzisiaj głoska oznaczona literą ó. Chociaż brzmi ona identycznie jak u, to jednak piszemy: góra, córka, próżny, żółty. Także głoska h nie była dawniej taka sama jak ch. Ten stan pierwotny uzasadnia więc stosowanie innej litery w cłowach: chata, brzuch, chochot niż w wyrazach: honor, humor, bohater
– zasada umowna – należy pamiętać o przepisach, które regulują np. posownie łączną i rozdzielną wyrazów czy też stosowanie wielkiej litery. Zgodnie z nimi partykuła nie z przymiotnikiem i rzeczownikiem występuje zawsze razem, natomiast natomiast czasownikiem oddzielnie – niepokój, niedobry, nie znać, nie lubić. Mamy formy: z dala oraz spod, z powodu i spośród.

2. Omów funkcje języka

Wyróżniamy następujące funkcje języka:
– komunikatywna – język daje przede wszystkim możliwość porozumiewania się. Możemy porozumieć się za pomocą innych środków (gesty, mimika, dym z ogniska itp), ale nad nimi przewagę ma język, ponieważ za jego pomocą można przekazać bardzo złożone informacje. Język daje możliwość przekazywania informacji o myślach, uczuciach, możliwość porozumiewania się na odległość (listy - przekazy pisemne) i niezależnie od czasu, w którym informacja została wysłana (możemy czytać księgi napisane np. w średniowieczu).
– poznawcza – język pełni funkcję poznawczą, to znaczy w swojej strukturze magazynuje rezultaty wielowiekowego poznania rzeczywistości - wiedzy. I tak np. Eskimosi w swoim słownictwie wyróżniają kilkadziesiąt słów opisujących śnieg - różne jego postacie, jego odmienność.
– prezentacyjna – to zdolność do pośredniego informowania o nadawcy w sposób niezamierzony. Np. osoba niewykształcona, używając form niegramatycznych ("tymi ręcami", "wyszłem") informuje nas o swoim niewykształceniu. Wyrazu "kajet" używają z reguły osoby starsze.
– ekspresywna – to zdolność języka do powiadamiania odbiorcy o doznanych uczuciach - zdolność do wyrażania uczuć, ocen. Kiedy o kocie powiemy "kiciuś", to wyrażamy w ten sposób swój dodatni stosunek do zwierzęcia. Wyraz "babsztyl", "babsko" informuje o naszej antypatii. Uczucia wyrażamy poprzez odpowiedni dobór słownictwa, intonację. Wyrazem językowej ekspresji są apostrofy, zdania wykrzyknikowe, słowa nacechowane emocjonalnie.
– impresywna – w pewien sposób łączy się z ekspresywną. Jest to zdolność języka do kształtowania, wywoływania za pomocą komunikatu językowego oczekiwanej reakcji odbiorcy. Dzięki tej funkcji nadawca może kształtować postawy i zachowania odbiorcy. Np. gdy mówię do kogoś "Otwórz okno", oczekuję, że ten ktoś okno otworzy. Do tej funkcji należą komendy wojskowe, np.: "Padnij!", "Powstań!", "Rozejść się" itp. Najczęściej, gdy język jest podporządkowany tej funkcji, nadawca używa trybu rozkazującego lub bezokoliczników. Często spotykamy się z typem takiej funkcji w tekstach ustaw, regulaminach, a także w hasłach i sloganach reklamowych ("Cukier krzepi", "Domestos zabija bakterie").
Rodzajem wypowiedzi impresywnej, określanej mianem groźnej, jest wypowiedź, która jest zarazem manipulacyjna. Nadawca nie ujawnia swoich rzeczywistych intencji i traktuje odbiorcę jako nieświadome narzędzie w urzeczywistnianiu swoich planów. Przykładem takiej wypowiedzi są przemówienia oskarżycieli Sokratesa, którzy chcieli wpłynąć na decyzję sędziów i w ten sposób doprowadził do skazania Sokratesa na śmierć.
– reprezentatywna – to zdolność języka do zastępowania, czyli symbolizowania zjawisk. Jeżeli powiem "Mam jabłko", przekazuję informację, o przedmiocie znajdującym się niekoniecznie w zasięgu mojej ręki. Wyraz "jabłko" w wystarczający sposób określa przedmiot, który mam na myśli.
– poetycka – z funkcją poetycką spotykamy się w literaturze pięknej. Przejawia się w różny sposób, w zależności od epoki, pisarza, odbiorców. Funkcja ta nie ogranicza się, wbrew nazwie, tylko do poezji. Jest obecna w prozie poetyckiej, przemówieniach, żartach, kalamburach, mowie potocznej. Tworząc teksty o funkcji poetyckiej nadawca chce zaskoczyć, rozśmieszyć, a przede wszystkim zachwycić.

3. Co składa się na treść i zakres wyrazu ?

Każdy wyraz ma swoją treść i swój zakres. Treścią nazywamy istotne cechy tego, co ten wyraz oznacza. Zakresem wyrazu nazywamy ogół przedmiotów nazywanych tym wyrazem.
Między treścią wyrazu a jego zakresem zachodzi nierozerwalny związek: im bogatsza jest treść wyrazu, tym węższy jest jego zakres.
Przykłady:
a) roślina, drzewo, modrzew
– roślina – zakres najszerszy
– treść najuboższa
– drzewo – zakres węższy
– treść bogatsza
– modrzew – zakres najwęższy
– treść najbogatsza
b) ptak, drób, kura, kaczka, gęś
– ptak – zakres najszerszy
– treść najuboższa
– drób – zakres węższy
– treść bogatsza
– kura, kaczka, gęś – zakres najwęższy
– treść najbogatsza

4. Na dowolnie wybranych przykładach wyjaśnij co oznacza barwa uczuciowa wyrazu.

Oprócz treści znaczeniowej każdy wyraz ma słabsze lub mocniejsze zabarwienie uczuciowe.
Barwa uczuciowa wyrazu - to odbicie naszego stosunku do tego co nazywamy tym wyrazem.
Różne są nasze uczucia i różne bywa ich natężenie, toteż zabarwienie uczuciowe może być:
– od pogardliwego do wyrażającego zachwyt
– od obojętnego lub ledwie wyczuwalnego do bardzo silnego
Barwa uczuciowa wiąże się z treścią całego wyrazu lub tylko z przyrostkiem [zdrobniałe: -ek, -ik, -ka; zgrubiałe: -us, -uch], a czasem dopiero zabarwienie uczuciowe nadaje wyrazowi kontekst [np. ten mój ukochany urwis]. Przykład: ręka - barwa uczuciowa obojętna, rączka - dodatnia, łapa - ujemna. Wyrazy: gęś, osioł, rżeć mają obojętne zabarwienie uczuciowe, gdy odnoszą się do zwierząt, ale nabierają silnego zabarwienia uczuciowego ujemnego w zastosowaniu do ludzi.


5. Wyjaśnij pojęcia: komunikacja językowa, akt mowy komunikat.

Po to, żeby dwoje ludzi porozumiewało się między sobą za pomocą języka, muszą być spełnione pewne warunki. Jeden z tych ludzi – będziemy go nazywać nadawcą – musi wypowiedzieć lub napisać to, co chce przekazać, tj. swój komunikat (inaczej przekaz). Komunikat ten musi dotrzeć do osoby, która go odbiera, zwanej odbiorcą. Tym samym między nadawcą i odbiorcą musi zaistnieć kontakt. Komunikat dociera do odbiorcy przez kanał komunikacyjny.
Aby komunikat dotarł do odbiorcy, nie wystarcza sam kanał (tj. powietrze, papier czy przewody telefoniczne) – konieczne są też nośniki przekazywanej informacji, takie jak fala głosowa czy świetlna, farba drukarska czy też taśma magnetofonowa.
Niektóre typy kanałów komunikacyjnych wymagają posługiwania się instrumentami komunikacyjnymi, takimi jak długopis, maszyna do pisania czy aparat telefoniczny.
Po to, żeby komunikat nadawcy został zrozumiany przez odbiorcę, muszą oni posługiwać się tym samym kodem – inaczej systemem językowym. Kod służy nadawcy do budowania (tj. kodowania) jego wypowiedzi (inaczej tekstu), odbiorcy – do odbioru jej treści. Kod języka naturalnego składa się ze słownictwa, tzn. zbioru wyrazów, i gramatyki, tj. reguł łączenia tych wyrazów w większe całości – wyrażenia i zdania. Występuje on w dwóch formach: mówionej i pisanej, którymi posługujemy się w zależności od typu kontaktu i kanału komunikacyjnego.
Jeżeli spełnione są warunki, o których była mowa wyżej, i nadawca przekazuje odbiorcy jakiś komunikat, to mówimy, że mamy do czynienia z aktem komunikacji. Każdy akt komunikacji językowej jest aktem mowy lub też składa się z większej liczby aktów mowy.
Akt mowy stanowią najmniejsze jednostki w porozumiewaniu się językiem. Są one bardzo zróżnicowane w swoich intencjach, np.
1) Czy możesz przyjść do mnie jutro? – pytanie
2) Przyjdź do mnie jutro. – rozkaz lub prośba
3) Jutro będę u ciebie na pewno około południa. – obietnica
4) Dawno nie widziałem Piotra. – stwierdzenie
5) Przykro mi, że tak długo ciebie zaniedbywałem. – usprawiedliwienie
6) Jeżeli nie pokażesz się u na w tym tygodniu, nie chcę cię więcej znać, Piotrze. – ostrzeżenie, groźba
7) Nie zwlekaj lepiej ze zwrotem tego długu. – rada
8) Jakże miło cię zobaczyć w naszych progach! – powitanie
9) Oby się to dobrze skończyło! – życzenie
10) Gratuluję ci tej twojej nagrody! – gratulacje
Te same intencje mogą być wypowiedziane w różny sposób: jeszcze dobitniej niż w przytoczonych zdaniach lub też mniej jednoznacznie. Na przykład zdanie (6) można poprzedzić zwrotem ostrzegam cię, zdanie (7) zwrotem radzę ci.
Można je również zmodyfikować inaczej:
6a) No, jeżeli ty się nie pokażesz u nas w tym tygodniu…
7a) Byłoby dobrze, żebyś nie zwlekał ze zwrotem tego długu.
W tej formie zdania te trzeba ujednoznacznić – (6a) jako ostrzeżenie, (7a) jako radę – kontekstem lun intonacją (przy wypowiedzi ustnej). Warunkiem rozumienia komunikatu nadawcy przez odbiorcę jest dotarcie do rzeczywistych intencji nadawcy, właściwe odczytanie jego aktów mowy.




6. Pochodzenie języka polskiego.

Badania języków europejskich wskazują, że wykształciły się one w odległej przeszłości z jednego języka, istniejącego kilka tysięcy przed naszą erą. Zwykło się go nazywać językiem praindoeuropejskim i traktować jako hipotetyczny język istniejący na obszarze Europy i w zachodniej części Azji.
Wielka i pradawna rodzina indoeuropejska zajmuje dziś obszar od Indii aż po zachodnie krańce Europy, od Morza Śródziemnego aż do północnych jej krańców.

Wspólnota indoeuropejska istniała do przełomu III i II tysiąclecia p.n.e. (dowodem na to, że wówczas właśnie przestała istnieć są zabytki języka hetyckiego, które sięgają XVIII w. p.n.e. i świadczą o daleko posuniętym ukształtowaniu się odrębnego już języka indoeuropejskiego).
Z owej wspólnoty wykształciły się grupy językowe:
W Azji (indyjska, irańska, ormiańska, tocharska, hetycka,)
Jak widać z powyższego zestawu, spośród współczesnych języków narodowych tylko nieliczne: język węgierski, fiński i estoński nie wywodzą się ze wspólnego indoeuropejskiego pnia.

Przyczyny powstawania języków:
rozluźnienie pierwotnej styczności językowej jako efekt wędrówek plemion indoeuropejskich,
rozwój językowy poszczególnych zespołów ludnościowych wchodzi na odmienne tory uwarunkowane rozmaitością stosunków geograficznych, gospodarczych, społecznych oraz ewentualną obecnością na zajmowanym terenie dawnych mieszkańców, którzy nie należeli do zespołu indoeuropejskiego.
Ok. roku 2000 p.n.e. ludność indoeuropejskiej kultury tzw. ceramiki sznurkowej dotarła m. in. na obszar pomiędzy Odrą a dorzeczem Oki, gdzie zamieszkiwała praugrofińska ludność tzw. kultury grzebykowej. Na tym obszarze wkrótce wytworzyła się językowo-etniczna wspólnota zwana zespołem bałtosłowiańskim.
Rozłam zespołu bałtosłowiańskiego:
w latach 1800-1500 p.n.e. z Niemiec środkowych ku wschodowi przemieszcza się grupa ludów prezentujących tzw. kulturę łużycką; pomiędzy 1500-1300 r. p.n.e. rozlewa się w dorzeczu Odry i Wisły poza Bug, na południu przekracza Sudety, Karpaty, zajmuje północne Czechy, Morawy i Słowiańszczyznę aż po Dunaj;
zachodni odłam ludności zespołu probałtyckiego krzyżuje się z elementami kultury łużyckiej. W taki sposób dochodzi do rozłamu na dwa zespoły:
Wspólnota prasłowiańska wpierw kształtuje się w czasie długotrwałego procesu migracyjnego i kulturowego, jednak w wyniku scalenia zespołu kultur grobów jamowych i pól grzebalnych w ciągu tysiąclecia IV w. p.n.e. - IV w. n.e.. - powstaje stosunkowo jednolita kultura.

Prawdopodobnie początkowo zajmowała obszar dorzeczy Odry i Wisły a ekspansja nastąpiła w kierunku północy, wschodu i południa. Jej granicami stały się:
na północy - wybrzeże Bałtyku między Odrą i Wisłą,
na zachodzie - średnia Odra,
na wschodzie - środkowy bieg Dniepru,
na południu - zachodnie i środkowe Karpaty i średni bieg Dniestru
Z tego terytorium później miała się dokonać dalsza ekspansja ludności prasłowiańskiej ku wschodowi po dorzecze Niemna, Wołyń i Podole, ku południowi po dorzecze Cisy.
Rozpad jedności wspólnoty prasłowiańskiej
W miarę rozprzestrzeniania się zespołu rozluźniała się więź pomiędzy plemionami, ich byt warunkowały odmienne warunki, a w okresie III - VI w. n.e. doszło do rozpadu wspólnoty i w efekcie ukształtowały się trzy zespoły językowe słowiańskie:
zachodniosłowiański
wschodniosłowiański
południowosłowiański
Z tych trzech grup drogą stopniowego rozwoju wyłoniły się istniejące do dziś języki słowaińskie:
z zespołu wschodniosłowiańskiego:
j. rosyjski
j. białoruski,
j. ukraiński

Grupa ta najliczniejsza (stanowi 2/3 Słowian) zachowała dużą jednolitość. Cechuje ją m.in. swobodny, ruchomy akcent ; występuje tu również tzw. pełnogłos -oro-, -olo- , np. doroga, kolos jako wynik innego niż w polszczyźnie rozwoju dawnych prasłowiańskich sonantów r, l stojących pomiędzy spółgłoskami
Słowianie wschodni używają tzw. grażdanki.
Z zespołu południowosłowiańskiego (języki te cechuje akcent toniczny)
j. serbo-chorwacki,
j. słoweński,
j. bułgarski,
j. macedoński,
j. bułgarsko-macedoński narzecza z okolic Solunia, zapisany pod koniec IX w., znany pod nazwą języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.
W grupie tej charakterystyczny jest zanik deklinacji, brak bezokolicznika oraz rodzajnik występujący po rzeczowniku oraz to, że Bułgarzy, Serbowie i Macedończycy posługują się cyrylicą
Z zespołu zachodniosłowiańskiego
j. czeski,
j. słowacki,
j. górnołużycki,
j. dolnołużycki,
język polski,
j. drzewiański (połabski) z okolic Lüneburga w prowincji hanowerskiej - zamarły w połowie XVIII w.

7. Rodzaje i funkcje archaizmów.

Funkcje archaizmow:
Używanie archaizmów w tekstach współczesnych służy stworzeniu nastroju dawności lub powagi, patosu. Archaizmy to słowa nie należące do czynnego zasobu słownictwa współczesnej polszczyzny. W twórczości H.Sienkiewicza archaizacja jest jednym ze sposobów oddawania kolorytu epoki. W poezji z kolei, archaizmy nadają pewną niezwykłość np. w "Przedśpiewie" Staffa są przejawem klasycyzmu. Staff używa takich wyrazów jak niewiasta, brzemienna, starce, co jest jednym ze sposobów nadania charakteru odświętnego, starożytnego.

Rodzaje archaizmów:
– fonetyczne
– fleksyjne
– słowotwórcze
– leksykalne
– semantyczne
– frazeologiczne
– składniowe
– słownikowe - słowa zostały zmienione, uwspółcześnione, np. księgospis - katalog, warch - gniew.
– rzeczowe - nie istnieją do nich odpowiedniki rzeczowe, np. dyby, pręgież.
– całkowite - wyparte z języka, nie rozpoznajemy jego znaczenia, np. główszczyzna - kara, grzywna za zabójstwo.
– częściowe - rozpoznajemy jeszcze jego znaczenie, np. potępić w czambuł - potępić całkowicie, oddać coś z nawiązką.

8. Rodzaje stylizacji i ich funkcje.

Funkcje stylizacji:
Stylizacja językowa - [naśladownictwo pewnego stylu języka] wprowadzenie do utworu elementów właściwych mowie określonych środowisk, epok, bądź elementów charakterystycznych dla określonej formy wypowiedzi, czy określonego stylu.

Stylizacja - sformułowanie w pewien sposób jakiejś wypowiedzi. Kształtowanie dzieła artystycznego zgodnie z wymaganiami określonego stylu, nadawanie cech określonego stylu.

Rodzaje stylizacji:
– archaiczna – wprowadzenie archaizmów i form fonetycznych, fleksyjnych, składnikowych i słowotwórczych właściwych danej epoce, np. "Trylogia" Henryka Sienkiewicza. Stylizacja archaiczna ŕ archaizacja.
– gwarowa [dialektyzacja] – wprowadzenie autentycznej gwary lub form gwarowych np. "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego, czy "Chłopi" Reymonta.
– środowiskowa – wprowadzenie do utworu pewnej liczby wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla jakiegoś środowiska, np. "Syzyfowe prace" Stefana Żeromskiego [środowisko uczniowskie].
– stylizacja biblijna – "Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" Adama Mickiewicza.
– naśladownictwo – np. "Iliady" Homera w "Monachomachii" Ignacego Krasickiego.

9. Wymień zabytki piśmiennictwa polskiego; omów dwa wybrane.

IX w. – spis nazw polskich plemion
„Dagome index”
X w. – najdawniejszy polski dokument, Mieszko I oddaje państwo pod opiekę papieżowi, nazwy geograficzne
„Kronika Theimara”
X-XI w. – nazwy plemion (Ślązanie), nazwy rzek (Odra, Bóbr) i nazwy miast (Krosno)
„Bulla Gnieźnieńska”
XII w. – rejestr dóbr kościelnych, „Złota Bulla języka polskiego” zawiera 410 nazw polskich
“Księga Henrykowska”
XIII w. – pierwsze polskie zdanie: „Dac ac ja pobrucze a ty poczywaj”
Kazania Świętokrzyskie
XIV w. – autor-kaznodzieja starał się nadać swoim kazaniom artystyczna formę, utrzymane są w tonie podniosłym, adresatem tych kazań są wykształceni ludzie
„Kazania Gnieźnieńskie”
XV w. – 103 kazania łacińskie, 10 polskich, zabytek trójjęzyczny: niemiecki, łaciński, polski
„Bogurodzica” – pierwszy tekst napisany po polsku mający charakter religijny
„Psałterz Floriański” – najstarszy zachowany przekład Psalmów Dawida, zawiera tekst psalmów w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim, psałterze pełnia w średniowieczu funkcje modlitewnika
„Psałterz Puławski”
XV w. – modlitewnik zawierający komentarz do każdego psalmu
„Apokryty” – przedstawiają żywoty świętych
„Roty sadowe” – formuły przysiąg sadowych
„Biblia Szaroszpatacka” – pierwszy i jedyny polski przekład Biblii

10. Wymień systemy weryfikacyjne, omów dwa wybrane.

Systemy wersyfikacyjne w wierszu
W literaturze polskiej występują zasadniczo trzy systemy wersyfikacyjne zwane numerycznymi. Są to: sylabizm (wiersz sylabiczny), sylabotonizm (wiersz sylabotoniczny), tonizm (wiersz toniczny) oraz nieregularne odpowiedniki tych wierszy. Poza tym wyróżniamy także wiersze nienumeryczne: średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy oraz współczesny wiersz wolny. Pierwszym regularnym systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej był sylabizm.

Średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy (zwany też składniowo-intonacyjnym)
Najstarszy polski typ wiersza występował w okresie średniowiecza oraz wczesnego renesansu. Wers tworzy w nim pełne zdanie lub zamknięty człon zdania. Nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach (jest to zatem wiersz asylabiczny). Rym uzyskiwano przez powtórzenie tej samej formy gramatycznej (np. w "Bogurodzicy" nosimy - prosimy, pobyt - przebyt). Wiersze średniowieczne recytowano zazwyczaj przy akompaniamencie muzyki (była to zatem tzw. poezja meliczna - od greckiego melos, czyli pieśń, śpiew).

Wiersz współczesny zdaniowy
numeryczny wiersz składniowy, nie posiadający rymów, w którym rozczłonkowanie na wersy pokrywa się z intonacyjnym frazowaniem prozy. Współczesnym wierszem zdaniowym jest np. utwór W. Szymborskiej "W rzece Heraklita" (z tomu "Sól").

Wiersz sylabiczny
W każdym wersie występuje ta sama liczba sylab, stały rym żeński w zakończeniu wersu, stały akcent paroksytoniczny (a zatem na przedostatnią sylabę) i średniówka w wersach dłuższych niż ośmiogłoskowe. Ilość sylab w wersie waha się od 4 do 17. Najczęściej stosowane rozmiary wersów to: ośmiozgłoskowiec, jedenastozgłoskowiec (5+6), ze średniówką po piątej sylabie, trzynastozgłoskowiec (7+6), ze średniówką po siódmej sylabie.
Ośmiozgłoskowiec występuje najczęściej w takich gatunkach, jak: bajka, fraszka, sielanka, ballada, często w wierszach dla dzieci.
Przykłady: "Pieśń świętojańska o Sobótce" Kochanowskiego, "Psalmy przyszłości" Krasińskiego.
Jedenastozgłoskowiec występuje bardzo często w romantycznej poezji epickiej, w strofach trójwersowych (tercynach), sześciowersowych (sekstynach) i ośmiowersowych (oktawach).
Przykłady: "Beniowski", "Król Duch" Słowackiego, "Monachomachia" Krasickiego.
Trzynastozgłoskowiec - najpopularniejszy, np. "Wojna chocimska" Potockiego, "Treny" Kochanowskiego, "Pan Tadeusz" Mickiewicza. W przekładach z greki i francuskiego występuje jako odpowiednik heksametru i aleksandrynu (francuski wiersz klasyczny 12-zgłoskowy z akcentem na zgłosce szóstej i średniówką po niej; tzw. wiersz heroiczny, zastosował go P. Corneille w "Cydzie" - J.A. Morsztyn przetłumaczył "Cyda" zastępując aleksandryn trzynastozgłoskowcem).

Wiersz sylabotoniczny
Wiersz ten charakteryzuje się: stałą liczbą sylab w wersach, jednakową liczbą sylab akcentowanych w wersie i ich stałym umiejscowieniem. Jest on wobec tego bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny. Pojawił się już pod koniec XVIII wieku, typowy stał się dla liryki XIX wieku, obecny najczęściej w krótkich utworach lirycznych, zwłaszcza w pieśniach stylizowanych na pieśni ludowe. Podstawową jednostką miary rytmicznej jest tu stopa. Pojawia się w poezji W. Pola, T. Lenartowicza, M. Konopnickiej, A. Asnyka "Ulewa", J. Kasprowicza "Melodia mgieł nocnych", B. Leśmiana "Dziewczyna".
Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik heksametru antycznego, zastosował go np. Adam Mickiewicz w "Powieści Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" (rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana, a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie) czy Norwid "Bema pamięci żałobny rapsod".

Wiersz toniczny
Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Na przykład w "Księdze ubogich" J. Kasprowicza, w strofie: "Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)/ Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)/ Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)/ Białe, wąziutkie ręce" (trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.

Wiersz wolny
Jest to wiersz nieregularny o swobodnej budowie rytmicznej. Nie obowiązują w nim żadne schematy; długość wersów jest zróżnicowana, brak stałej liczby sylab, stóp, zestrojów akcentowych. Najważniejsze jest w nim znaczenie słów. Poeta sam decyduje o podziale utworu na strofy i wersy. Bardzo często nie występują w nim żadne znaki interpunkcyjne, co utrudnia interpretację, język zbliżony jest do języka prozy. Wiersz taki jest typowy dla poezji współczesnej, bardzo często stosowali go poeci awangardy: J. Przyboś, T. Różewicz, M. Białoszewski, choć pojawia się już w poezji Norwida. Odmiany wiersza wolnego to np. wiersz emocyjny - wiersz nienumeryczny, składniowy, gdzie podział wypowiedzi na wersy jest uzależniony od ekspresyjnej intonacji języka mówionego.


11. Zastąp wyrazy i kalki językowe z języka rosyjskiego polskimi wyrazami, zwrotami lub wyrażeniami.






12. Wymień rodzaje środków stylistycznych i podaj przykłady.

Rodzaje środków stylistycznych
Każdy wiersz może obfitować w rozmaite środki stylistyczne (zob. wiersze poetów baroku), może być ich również prawie całkowicie pozbawiony. Czasem już pobieżna analiza tekstu wystarczy, by określić, co jest w nim dominantą stylistyczną (nagromadzenie anafor, instrumentacji głoskowych, a może kontrast?
Wyróżniamy cztery rodzaje środków stylistycznych:
– fonetyczne
– morfologiczne
– składniowe
– leksykalne

13. Wymień rodzaje fonetycznych, fleksyjnych, słowotwórczych, składniowych i leksykalnych środków stylistycznych i określ ich funkcje.

FONETYCZNE

– instrumentacja głoskowa (eufonia) – celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie, np. w wierszu "Epitafium Rzymowi" Mikołaja Sępa Szarzyńskiego: "Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć pielgrzymie,/ a wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie,/ patrzaj na okrąg murów i w rum obrócone (...)"
I inny przykład:
"W rzece Heraklita/ ryba łowi ryby/ ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą, ryba buduje rybę, ryba mieszka w rybie,/ ryba ucieka z oblężonej ryby". (W. Szymborska, "W rzece Heraklita")

Jedną z odmian instrumentacji głoskowej jest aliteracja, czyli powtarzanie się tych samych głosek lub zespołów głoskowych na początku kolejnych wyrazów tworzących wers, np. "Wierzbowa wodo, wonna wikliną" (J. Iwaszkiewicz, "Ikwa i ja"), "pstro, pstrawo.. pstrokato..." ("Lato", S. Młodożeniec)

– onomatopeja – wyraz dźwiękonaśladowczy; wyróżniamy onomatopeje naturalne, które mają podobne brzmienie do odgłosów akustycznych występujących w naturze, np. bulgotać, ćwierkać, brzęczeć, kukać, turkotać, warczeć, szczekać, świstać, zgrzytać
oraz onomatopeje sztuczne (świadome wprowadzenie do utworu elementów fonetycznych, które oddają dźwięki naturalne i w ten sposób wywołują pożądane wrażenie), np. w wierszu Juliana Tuwima "Bal w operze" czytamy: "Przy bufecie - żłopanina/ Parskanina, mlaskanina"

– rym – powtórzenie jednakowych lub podobnych zespołów głoskowych na końcu wyrazów zajmujących określoną pozycję w obrębie wersu

– rytm – źródłem rytmu w wierszu jest powtarzalność; wiersz, który nie posiada rytmu to wiersz wolny.

MORFOLOGICZNE

– zdrobnienia – (stosowane często w poezji dziecięcej, np. "Pan kotek był chory i leżał w łóżeczku", jak również w utworach opisujących dzieci, np. "ucieszne gardziołko" poezji ludowej "Hej przeleciał ptaszek", także dla uwydatnienia kontrastu, np. pomiędzy napastnikiem a bezbronną ofiarą: "tak więc smok, upatrzywszy gniazdo kryjome,/ Słowiczki liche zbiera (...)" (Jan Kochanowski, "Treny")

– zgrubienia – jeśli chcemy nadać wyrazowi znaczenie pejoratywne (np. babsztyl, bachor)

– neologizmy – wyraz, wyrażenie nowo utworzone, nowe w danym języku; w poezji tworzone dla podniesienia kunsztu literackiego, zazwyczaj tylko na potrzeby danego wiersza, rzadko utrwalają się potem w języku potocznym; bardzo często występują w poezji Cypriana Kamila Norwida i Bolesława Leśmiana oraz w wierszach futurystów.

"Tam ukochał przestwornie mgłę - nierozeznawkę" (Bolesław Leśmian, "Śnigrobek")
"Ogród pana Błyszczyńskiego zielenieje na wymroczu,/ (...) / Sam go wywiódł z nicości błyszczydłami swych oczu/ I utrwalił na podśnionej drzewom trawie". (Bolesław Leśmian, "Pan Błyszczyński")
"uchodzone umyślenia upapierzam poemacę/ i miesięczę kaszkietując księgodajcom by zdruczyli" (S. Młodożeniec, "Futurobnia")

SKŁADNIOWE

– apostrofa – (utrzymany w podniosłym tonie zwrot do Boga, bóstwa, osoby lub zjawiska), często występuje np. w wierszach o charakterze modlitewnym. Warto zauważyć, że jeśli w tytule wiersza występuje przyimek "do", utwór będzie prawdopodobnie rozpoczynał się od apostrofy.
Na przykład w utworze K.K. Baczyńskiego "Modlitwa do Bogarodzicy" podmiot liryczny zwraca się do Matki Boskiej z rożnymi prośbami:
Któraś wiodła jak bór pomruków
ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg,
prowadź nocne drogi jego wnuków,
(...)

Któraś była muzyki deszczem,
a przejrzysta jak świt i płomień,
daj nam usta jak obłoki niebieskie,
(...)

W wierszu J.A. Morsztyna "Do lutnie" mamy z kolei zwrot do ubóstwianej przez autora poezji:

Lutni wszechmocna, lutni słodkostronna,
Której smacznego dźwięku nieuchronna
Wdzięczność złe myśli rozpędza i człeku
Przysparza wieku
Wspomni (bo lepiej pomnisz) swoje siły,
Jako za tobą kamienie chodziły,
Gdy nowy mularz bez zelaz potrzeby
Stanowił Teby.

W kontekście żartobliwym - F.D. Kniaźnin, który uroczyście zwraca się do... wąsów:
"Ozdobo twarzy, wąsy pokrętne!/ Powstaje na was ród zniewieściały:/ dworują sobie dziewczęta wstrętne" ("Do wąsów").

– inwokacja – jest to rozwinięta apostrofa rozpoczynająca poemat epicki, w której autor zwraca się do muzy lub istoty boskiej z prośbą o natchnienie, inspirację, roztoczenie opieki nad powstającym utworem.
Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził...
Homer "Odyseja"

– anafora – wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów
"Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni /(...)/ Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,/ Prędzej zamknie w garść świat ten (...)" (J.A. Morsztyn, "Niestatek")

Przeciwieństwem anafory jest epifora, czyli powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych wersów: "Nie idzie, ale skrada się przez życie,/ Czołga się przez życie,/ sunie przez życie/ Ślimaczym, śliskim śladem". (A. Kamieńska, "Iść przez życie")

– asyndeton wieloczłonowy – brak spójników między częściami zdań lub zdaniami, np.
"O moc, o rozkosz, o skarby pilności/ Że deszcz, że drogo, że to, że tamto" (J. Tuwim, "Mieszkańcy")

– polisyndeton – połączenie współrzędnych członów zdania wieloma identycznymi spójnikami, np. "I gnają, i pchają, i pociąg się toczy" (J. Tuwim, "Lokomotywa")

– refren (przyśpiew) – wyraz, zwrot, wers lub strofa powtarzające się regularnie; występuje w utworach o wyrazistym rytmie, zwłaszcza w pieśniach. Może służyć uwydatnieniu motywu przewodniego w utworze, wyraźny refren występuje np. w wierszu Leopolda Staffa "Deszcz jesienny" - "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny..."

– parentezy (zdania wtrącone w nawias)
"I od takiego, Boże nieskończony,
(w sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarz chciwie (...)"

– przerzutnie
"Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję
Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję, (...)"

"Pokój szczęśliwość. Ale bojowanie Byt nasz podniebny. On srogi ciemności Hetman (...)"

– pytania retoryczne
"Jak żyję, serca już nie mając?"
"Jak w płaczu żyję, wśród ognia pałając?"
"Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?"
"żądasz (...) chciwie/ być miłowany i chcesz być chwalony?"

– zestawienia antytetyczne, antytezy, kontrast
"Leżysz zabity i jam też zabity/(...)/Ty jednak milczysz, a mój język kwili,/Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze" [przeciwieństwo ty-ja], (J. A. Morsztyn, "Do trupa")

"Ten fortissimo zabrzmiał, tamten nuci z cicha. Ten zdaje się wyrzekać, tamten tylko wzdychał" [zestawienie ten-tamten], (A. Mickiewicz, "Pan Tadeusz", księga VIII)

"Jego oczy są straszne, twoje - tylko miłe" [zestawienie jego-twoje], (K.I. Gałczyński, "Szekspir i chryzantemy")

LEKSYKALNE

– animizacja (ożywienie) – nadawanie przedmiotom lub zjawiskom cech charakterystycznych dla świata żywych

– epitet – wyrazy określające, które podkreślają bądź uwydatniają jakąś charakterystyczną cechę opisywanego przedmiotu, osoby, zjawiska czy stanu. Najczęściej występują w formie przymiotników, lecz epitetem może być także rzeczownik czy imiesłów. Wyróżniamy kilka rodzajów epitetów:
epitet bezpośredni: zielone oczy, ładne ręce, przyjemny głos,
epitet metaforyczny, epitet stały (określenie tworzące trwały związek frazeologiczny z określanym wyrazem), występujące szczególnie u Homera np. prędkonogi Achilles, nieskazitelny Ajgistos,...