Znaczenie reformacji i kontrreformacji w dziejach oświaty polskiej.
Szkolnictwo jezuickie w Polsce:Założenie przez jezuitów w 1564 roku pierwszej ich szkoły w Braniewie jest początkiem wielkiego regresu oświaty i życia umysłowego. Czasy te nazywamy w skrócie kontrreformacją.Rozwijała się ona powoli, tocząc zawzięte walki nie tylko z różnowierstwem. Kontrreformacja atakowała ostro każdą myśl postępową, każdy przejaw liberalizmu, usiłowała zawładnąć wszystkimi dziedzinami życia i prowadziła bezwzględną walkę przy pomocy wszelkich dostępnych środków z każdym, kto budził najmniejsze chociaż podejrzenie, iż odnosi się krytycznie do kościoła katolickiego.Jednym z głównych narzędzi kontrreformacji było szkolnictwo jezuickie. W pierwszych 5 latach jezuici zdołali założyć 5 szkół, ale do końca XVI wieku mają ich tylko 11, i to dzięki wielkiej przychylności Batorego, który ułatwił im założenie własnego uniwersytetu w Wilnie oraz zorganizowanie szkół średnich w Jarosławiu, Płocku, Rydze i Lublinie. Dalszy wzrost szkolnictwa jezuickiego przypadł na czasy panowania Zygmunta III. Wzrost liczby szkół był tak znaczny, że wymagał zorganizowania obok istniejącej polskiej, osobnej prowincji litewskiej.Taktyka jezuitów w Polsce.Jezuici umieli po mistrzowsku wykorzystać dla swoich interesów dążenie szlachty do opanowania łacińskiej sztuki retorycznej.Ażeby utwierdzić krewnych chłopca, zwłaszcza bogatszych i bardziej wpływowych, w mniemaniu o wysokim poziomie szkoły, występował często wobec nich z piękną mową powitalną rektor oraz nauczyciel retoryki. Taktyka ta chwytała zazwyczaj za serce nawet rodziców odnoszących się początkowo sceptycznie do szkół jezuickich.Cechą charakterystyczną taktyki jezuitów w Polsce była ich skromność, pokora, układność i uprzejmość, mająca na celu schlebianie dumie szlachty i jej wszystkim przywarom. Każdy chłopiec był wychwalany przed rodzicami jako genialne dziecko, które przynosi chlubę zacnej i zasłużonej rodzinie. Przesadzali świadomie w ocenianiu zasług jej przodków, porównywali byle szlachetkę do bohaterów starożytności klasycznej.Potrafili też zdobywać sobie przychylność swoich wychowanków przez schlebianie ich dumie i próżności, nadawanie im szumnych, a w gruncie rzeczy nic nie znaczących tytułów, jak np. imperator Romanus czy Graecus, obdarowywanie ich przy różnych okazjach obrazkami, łudzenie odpowiednio uprawianą propagandą, że żadna inna szkoła nie poświęca młodzieży tyle starań o jej dobro i bezpieczeństwo, co ich.Jedną z ważnych przyczyn popularności szkolnictwa jezuickiego była jego BEZPŁATNOŚĆ. Mimo że zamożność szlachty XV i XVI wieku znacznie wzrosła, skąpiła ona zawsze grosza na wychowanie synów. Bezpłatne nauczanie w szkołach jezuickich przypadło szlachcie bardzo do gustu.Powstanie uniwersyteckiej szkoły średniej w Krakowie:Uniwersytet krakowski postanowił w 1586 roku powołać do życia własną szkołę, która przygotowałaby kandydatów do studiów wyższych oraz pozbawiła argumentów antyuniwersytecką propagandę jezuicką. Realizacją jednak tej uchwały zajął się energicznie w 1588 roku Stanisław Pik Zawadzki, obrany w tym samym roku rektorem uniwersytetu.Nieprzyjaźni jezuici zarzucali mu wolnomyślność w poglądach i oskarżali o luteranizm, chociaż postępowanie rektora nie wzbudzało żadnych wątpliwości co do jego katolickiej prawowierności. Jego antyjezuickie wystąpienia wskazywały jedynie, że nie chce on dopuścić ani do opanowania przez zakon starej uczelni krakowskiej, ani do wychowania młodzieży krakowskiej w jezuickich szkołach średnich.Powołana do życia przez uniwersytet krakowski szkoła dzieliła się początkowo na 3 klasy, wg wchodzących w skład trivium: gramatyki, retoryki i dialektyki. Treść nauczania w tych klasach była całkowicie humanistyczna. Zwerbowani nauczyciele byli szczerymi zwolennikami humanistycznej kultury i biegłymi znawcami literatury starożytnej. Wszyscy byli pochodzenia mieszczańskiego.Po pewnym czasie poziom krakowskiej szkoły średniej (zwanej Szkołą Prywatną lub Nową Kolonią) cofnął się do średniowiecza. Zmalała też znacznie liczba uczniów. Stan ten uległ wybitnej poprawie, gdy w 1617 roku po zabezpieczeniu bytu materialnego nauczycieli program nauczania uległ modernizacji. Zreformowana szkoła krakowska działająca od 1617 roku pod nazwą Szkół Nowodworskich.Kontrreformacyjne szkolnictwo parafialne:Miejskie szkoły parafialne.Kościół katolicki, dążąc do zahamowania reformacji, doprowadził do rozbudowy szkolnictwa elementarnego.Polska pokryła się gęstą siecią szkół parafialnych, których zasadniczym celem była ofensywa przeciwko reformacji.Ciężar ich utrzymania spoczywał na proboszczach, a w miastach częściowo na radach miejskich. Na stanowisko rektora zatrudniano zazwyczaj wychowanka uniwersytetu krakowskiego. Do pomocy dawano mu zastępcę i nauczyciela śpiewy (kantora).Rektor otrzymywał pensję od proboszcza, otrzymywał też pewne kwoty za udział w nabożeństwach, od miasta za prowadzenie kancelarii, od mieszkańców uposażenie, zwane klerykaturą, od uczniów drobne opłaty za naukę.Program miejskich szkół parafialnych w XVI i XVII wieku stał na dość wysokim poziomie. Obejmował przedmioty 4 niższych klas szkół jezuickich.Proboszczowie dążyli do utwierdzenia chłopców w wierze i przygotowania do pełnienia pomocniczej roli w nabożeństwach.Największy nacisk kładziono na naukę gramatyki łacińskiej, śpiewu kościelnego, ministrantury, umiejętność obliczania kalendarze kościelnego oraz na zbiorowe recytacje prawd religijnych i modlitw.W XVII wieku szkółki miejskie podupadają i poziomem upodabniają się do wiejskich szkół parafialnych. Obniża się poziom umysłowy i autorytet nauczycieli.Szkoły parafialne na wsi.Poziom wiejskich szkół parafialnych był pod każdym względem znacznie niższy niż miejskich. Nauczyciel był przede wszystkim sługą Kościoła, poddanym zwierzchnictwu proboszcza. Większość nauczycieli stanowili wychowankowie miejskich szkół parafialnych, czasami wiejskich, rzemieślnicy, różnego typu obieżyświaty, a niekiedy nawet inteligentniejsi chłopi. Poziom umysłowy takich nauczycieli był niski, ograniczał się do umiejętności czytania i pisania, znajomości małej gramatyki łacińskiej, śpiewu kościelnego i ministrantury. Podstawową częścią uposażenia klechy wiejskiego było mieszkanie w szkole.Obowiązek jego utrzymania ciążył na proboszczu, a niekiedy na całej parafii.Wysokość wynagrodzenia zależała od zamożności parafii i dobrej woli proboszcza, czasami dworu szlacheckiego i fundatorów.Powolny upadek wiejskich szkół parafialnych.W miarę zmniejszania się niebezpieczeństwa reformacji i coraz większego zaciskania się jarzma niewoli feudalnej chłopa, pogarszały się warunki materialne klechy.Ludność chłopska przestawała się interesować szkołą, ponieważ wykształcenie nie dawało jej już żadnych korzyści. Zewnętrznym wyrazem tych zmian było uchylanie się chłopów od składania danin na szkołę. Sytuacja materialna klechów stała się wprost tragiczna. Proboszczowie zaczęli traktować ich jak niewolnych chłopów i wymagali od nich niemal wyłącznie pracy fizycznej.Oprócz pracy na roli nauczyciel musiał dbać o porządki w kościele, zamykać i otwierać bramę, dzwonić, piec opłatki, itp.Bardziej sprytni grywali w karczmach do tańca, pełnili funkcje wiejskich golibrodów, leczyli kobiety i starali się zdobyć przychylność na wsi.Nauka w szkole wiejskiej odbywała się nieregularnie. W zimie zawieszano zajęcia z powodu mrozów, latem chłopcy pracowali na polu rodziców. Liczba uczniów wahała się od kilku do kilkunastu chłopców. Klecha uczył tego, co umiał: czytania, pisania, ministrantury, śpiewu kościelnego, nieco słów łacińskich, katechizmu.Pod koniec XVII wieku szkoły parafialne na wsi są rzadkim zjawiskiem. Utrzymały się jedynie w miastach, ale i tam wiodły suchotniczy żywot.OGÓLNIE O KONTRREFORMACJI:W historiografii kościelnej za początek kontrreformacji przyjmuje się zazwyczaj rozpoczęcie (1545) a nawet zakończenie obrad Soboru Trydenckiego (1563). Antyreformacyjne wystąpienia trwały, rzecz jasna, przez cały okres ekspansji nowych wyznań; w Polsce np. już w latach 1520-1548 wydano około 50 druków o charakterze „kontrreformacyjnym”, których autorami byli często twórcy o europejskiej renomie, jak np. M. Kromek czy S. Hozjusz (to on sprowadził jezuitów do Polski w 1551 roku).Zebrany w roku 1551 w Piotrkowie episkopat (w reakcji na pierwszy synod kalwiński w Pińczowie 1550) polecił kardynałowi Hozjuszowi opracowanie nowego wyznania wiary katolickiej. Pierwsza jego część ukazała się w Krakowie w 1553 roku, zaś całość w Moguncji w roku 1557.Kontrreformacja jest to przeciwdziałanie reformacji. Olbrzymi wpływ reformacji na światopogląd, stosunki społeczne, a przede wszystkim religijność spowodował próbę przeciwstawienia się temu zjawisku przez zachowawcze siły Kościoła katolickiego. Należy zauważyć, że nie oznacza to bezwzględnego dążenia do przywrócenia stanu sprzed reformacji.Zasadniczo określenie kontrreformacja odnosi się do działań w łonie Kościoła katolickiego, będących reakcją na wcześniejszy okres określany jako reformacja. Był to nurt reform życia w Kościele w XVI i XVII wieku, za którego symboliczny początek uważa się ustalenia Soboru Trydenckiego w latach 1545-1563.
migotka1313