Fantastyka – dziedzina twórczości literackiej, w której świat przedstawiony zawiera elementy nie odpowiadające kryteriom rzeczywistości (wydarzenia nadprzyrodzone kwestionujące reguły przyczynowości i ustalony porządek świata; wydarzeniom tym przypisuje się w obrębie fikcji literackiej realny byt). Operuje zwykle repertuarem tradycyjnych motywów wywodzących się z mitów, folkloru, wierzeń religijnych, jeśli nie są już przedmiotem wiary.
Osobną dziedziną jest fantastyka naukowa (science fiction) i fantasy.
W obrębie fantastyki wytworzyły się swoiste gatunki literackie (np. baśń) i odmiany gatunkowe (np. powieść fantastyczna).
Fantasy – jeden z najbardziej popularnych współcześnie gatunków narracyjnych operujących wątkami fantastycznymi, bliski rozbudowanej baśni (fabuła nie musi jednak prowadzić do happy endu). Od science fiction różni się m.in. tym, że opisuje społeczności znajdujące się na niskim poziomie technicznym rozwoju, jej bohaterowie zaś nie starają się przekształcić otaczającego świata, lecz przywrócić w nim ład oparty na wcześniej ustanowionych zasadach, naturalnych wartościach. Kreuje rzeczywistość rządzącą się swoistymi regułami (zwykle o charakterze magicznym), przetwarza tradycyjne wątki, zwłaszcza literatury przygodowej i sensacyjnej, odwołuje się do mitów.
Przykłady: J.R.R. Tolkien (Hobbit, czyli tam i z powrotem, 1937), U. Le Guin (tetralogia o świecie, zapoczątkowana Czarnoksiężnikiem z Archipelagu, 1968), Andrzej Sapkowski (Wiedźmin).
Fantasy dostarcza dziś fabuł wielu odmianom sztuki masowej, a zwłaszcza tzw. grom fabularnym (RPG) i komputerowym.
Science fiction – fantastyka naukowa: utwory fabularne, głównie powieści, których akcja przypada na czasy przyszłe w stosunku do czasu ich powstania i rozgrywa się w świecie wysoko rozwiniętej techniki. Wykorzystuje tradycyjne wątki fantastyki, pozycję dominującą zajmuje jednak fantazja techniczna i hipotezy naukowe.
Rozwijała się już w XIX wieku (Jules Verne), właściwy czas jej rozkwitu przypadł na wiek XX.
Stała się składnikiem kultury masowej, ale wchodzą w jej obręb utwory ambitne, poruszające ważną problematykę filozoficzną i społeczną, zbliżające się niekiedy do utopii bądź antyutopii.
Najwybitniejszym twórcą literatury s-f w Polsce jest Stanisław Lem.
Bohater:
· Adaś Niezgódka w Akademii Pana Kleksa Jana Brzechwy – uczy się w akademii czarodzieja, ale nie umie czarować
· Harry Potter w serii książek Joanne Kathleen Rowling – na pozór zwykły chłopiec, który trafia do szkoły czarów, ma czarodziejskie zdolności
Podział gatunkowy fantastyki:
· wg Kuliczkowej fantastyka obejmuje różne gatunki i style, trudno o ścisły podział
· wg Calloisa – podział na:
o baśnie
§ światy fantastyczny i realistyczny przenikają się nawzajem bez konfliktów
§ happy end
o opowiadania fantastyczne
§ przełamywanie praw rządzących światem realnym
§ czasem – opowiadania grozy (fragmenty Harry’ego Pottera)
§ przykład – Akademia Pana Kleksa Brzechwy
o science fiction
§ dotyczy nauki i techniki
§ przykład – Bajki robotów Lema
· ponadto S. Lem wyróżnił też fantasy – jako uwspółcześnioną baśń fantastyczną
o nie zawsze happy end
o w treści – bliższa życiu takiemu, jakie ono jest w rzeczywistości, a nie jakie powinno być
o groteska
o intertekstualność
Zadania fantastyki w literaturze dla dzieci:
· daje możliwość szerszego spojrzenia na różne zjawiska
· stwarza poczucie bezpieczeństwa (ponieważ dziecko wie, że to są tylko wymyślone postacie, sytuacje itd.)
· przekazywanie wiadomości
o E. Szelburg-Zarembina, Dziwne przygody Ignasia
· przekazywanie prawd moralnych
o opowieść Mateusz w Akademii Pana Kleksa
· przekazywanie informacji o prawach obowiązujących w życiu społecznym
· przekazywanie wiadomości o świecie dorosłych
o Astrid Lindgren, Bracia Lwie Serce
· uczenie empatii, zrozumienia
o Maria Krüger, Ucho, dynia, sto dwadzieścia pięć
· możliwość „przeżycia” niecodziennych przygód
· szerzenie idei humanizmu
· daje możliwość poszerzania zasobu słownictwa (w przypadku utworów science fiction nawet o terminy naukowe i techniczne)
· propagowanie różnych idei
o Rodari, Gelsomino w Krainie Kłamczuchów (kot wypisuje na murach antyrządowe hasła)
Motywy – z folkloru, tradycji, mitów
· czasem układają się w konstrukcje o układach zamkniętych
Antybebok