PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE
ZAGADNIENIA Z KONWERSATORIUM
ĆWICZENIA 1.
1. Pojęcie i nazwa prawa międzynarodowego publicznego (PMP)
Prawo międzynarodowe publiczne to zespół norm prawnych regulujących stosunki pomiędzy państwami oraz pomiędzy państwami i innymi podmiotami, którym państwa nadały podmiotowość prawno – międzynarodową.
a) Pochodzenie i różnice między nazwami „prawo międzynarodowe” i „prawo narodów”.
Początkowo używaną nazwą było „prawo narodów” będące dosłownym tłumaczeniem łac. „ius gentium”. Miało to jednak inne niż obecnie znaczenie – odnosiło się do prawa cywilnego regulującego stosunki obywateli rzymskich z cudzoziemcami. Terminem tym określano też przepisy i instytucje wspólne wszystkim narodom.
Początki stosowania terminu „prawo międzynarodowe” sięgają przełomu XVI i XVII wieku, kiedy to zaczęto używać terminu „ius inter gentium” (prawo międzynarodowe).
b) Różnice i związki pomiędzy prawem międzynarodowym publicznym a prawem międzynarodowym prywatnym.
PMP reguluje stosunki między państwami, natomiast prawo międzynarodowe prywatne to system norm kolizyjnych, który rozstrzyga, jaki system prawa wewnętrznego jest właściwy w wypadku danego stosunku prawnego z elementem obcym. Różnice dotyczą podmiotów (PMP: państwa; prawo międzyn. prywatne: osoby fizyczne i prawne), przedmiotu (odpowiednio: stosunki miedzy narodami; stosunki cywilno – prawne) oraz źródeł prawa (PMP: umowa międzyn., zwyczaj, orzecznictwo trybunałów; prawo międzyn. prywatne: źródła pokrywają się ze źródłami prawa wewnętrznego).
c) Przedstaw różnice pomiędzy dawną, „klasyczną” i „współczesną” definicją prawa międzynarodowego.
Prawo międzynarodowe klasyczne regulowało stosunki tylko pomiędzy państwami, współcześnie PMP ingeruje też w prawo wewnętrzne państw. Dawniej podmiotami PMP były tylko państwa, teraz rozszerzono to o organizacje międzynarodowe.
Jako okres graniczny między PMP klasycznym a współczesnym przyjmuje się II wojnę światową.
d) Jakie działy obejmuje PMP?
- prawo dyplomatyczne i konsularne;
- prawo traktatów;
- prawo organizacji międzynarodowych;
- prawo załatwiania sporów międzynarodowych ;
- prawo ochrony praw człowieka;
- prawo konfliktów zbrojnych;
- prawo karne;
- prawo gospodarcze;
- prawo morza;
- prawo lotnicze;
- prawo kosmiczne.
2. Cechy charakterystyczne PMP.
Zaliczamy do nich: sposób tworzenia, czynniki przestrzegania, rodzaje sankcji i środków przymusu, sposób rozstrzygania sporów.
a) Jak jest tworzone PMP?
W prawie wewnętrznym są dwa podstawowe mechanizmy tworzenia prawa: stanowienie prawa przez kompetentny organ i prawo precedensowe (system anglosaski). W prawie międzynarodowym nie ma nadrzędnego organu stanowiącego prawo. Prawo to tworzą same podmioty (państwa). Każde państwo samo decyduje czy obowiązuje je dana norma prawa międzynarodowego. Nie ma, co do zasady, norm prawa międzynarodowego, które obowiązywałyby wbrew woli państw. Są jednak normy o charakterze powszechnym, których państwo musi przestrzegać przez sam fakt, że jest państwem.
b) Dlaczego normy PMP są przestrzegane?
W prawie międzynarodowym nie ma nadrzędnego aparatu przymusu, który czuwałby nad przestrzeganiem norm. Państwa same egzekwują to prawo poprzez wzajemną kontrolę. Podstawowe czynniki przestrzegania PMP to: groźba użycia siły zbrojnej wobec państwa łamiącego PMP, wspólny interes państw i zasada wzajemności (możliwość zastosowania środków odwetowych wobec państwa łamiącego prawo przez inne państwa związane tym prawem).
c) Jakie istnieją sankcje i środki przymusu?
Sankcje to środki przymusu zastosowane w wypadku złamania prawa międzynarodowego. Środki przymusu można też zastosować wobec państw nie naruszających norm (np. nie wykonujących jakiś norm).
Rodzaje środków przymusu:
1) Środki przymusu natury psychologicznej (potępienie postępowania, napiętnowanie itp.)
2) Środki odwetowe
Prawo międzynarodowe jest przestrzegane ze względu na zasadę wzajemności. Jeżeli państwo X nie przestrzega norm P.M. to musi się liczyć z tym, że państwo Y również nie będzie przestrzegało prawa w stosunku do państwa X. Państwo Y postępuje wtedy zgodnie z prawem.
Rodzaje środków odwetowych:
1) retorsje
Jest to odpowiedź na naruszenie norm P.M. przez inne państwo, ale to działanie jest zgodne z prawem (np. wprowadzenie obowiązku wizowego, uznanie ambasadora za persona non grata, wstrzymanie wymiany handlowej lub wprowadzenie ceł, ale w ramach umów).
2) represalia
Stanowią one naruszenie norm prawa międzynarodowego.
3) prawo do samoobrony
Prawo to jest uregulowane w art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych: państwo może użyć siły jedynie dla odparcia bezpośredniego ataku i do czasu aż zareaguje organizacja międzynarodowa.
- samoobrona indywidualna
- samoobrona zbiorowa (zobowiązania wynikające z umów międzynarodowych)
- samoobrona prewencyjna (odparcie bezpośredniego zagrożenia atakiem)
3) Środki natury organizacyjnej
Są podejmowane w ramach organizacji międzynarodowej (uchwały, wstrzymanie praw członków, zawieszeni lub wykluczenie członka)
4) Przymus bezpośredni
Jest to użycie siły lub zastosowanie blokady morskiej.
d) Jak rozstrzygane są spory w prawie międzynarodowym?
W prawie międzynarodowym istnieje 6 sposobów rozstrzygania sporów:
1) negocjacje bezpośrednie
Strony sporu starają się go załatwić w drodze bezpośrednich rozmów.
2) dobre usługi
Stosuje się je w sytuacji, gdy stosunki miedzy państwami są tak złe, że nie chcą oni nawiązać bezpośrednich kontaktów. Dobre usługi państwa trzeciego to doprowadzenie stron do stołu rokowań, ale nie uczestniczenie w nich.
3) koncyliacja
Pomiędzy stronami jest powołana komisja koncyliacyjna, w której skład wchodzą państwa trzecie. Komisja ta doprowadza do negocjacji i opracowuje propozycje załatwienia tego sporu.
4) powołanie komisji badań
Komisja badań bada jedynie fakty, a nie opracowuje propozycji załatwienia danego sporu. Komisja ta zwana jest komisją ustalania faktów.
5) mediacja
Podobnie jak dobre usługi –mediację stosuje się w sytuacji, gdy stosunki między państwami są tak złe, że nie chcą oni nawiązać bezpośrednich kontaktów. Mediacja polega na doprowadzeniu stron do stołu rokowań i poddanie propozycji rozstrzygnięcia sporu.
6) sądy międzynarodowe
W prawie międzynarodowym sądownictwo opiera się na zasadzie dobrowolności (państwa dobrowolnie poddają się pod jurysdykcję). Kompromis – nazwa umowy międzyn. , która przekazuje prawo rozstrzygania sporu trybunałowi międzynarodowemu.
- sądy arbitrażowe
Strony sporu same ustalają skład sądu przez kompromis. Różnica miedzy trybunałem arbitrażowym a koncyliacją dotyczy mocy wiążącej. Orzeczenie trybunału jest wiążące, a komisji nie.
- stałe sądy międzynarodowe
Skład tego trybunału jest stały (wcześniej wybierany przez państwa na określoną kadencję).
e) Na jakich założeniach opiera się negacja istnienia systemu PMP?
Negacja systemu prawa międzynarodowego opiera się na następujących założeniach:
1) Brak organu stanowiącego prawo
2) Brak organu nadzorującego przestrzeganie PMP
3) PMP nie przystaje do zmieniającej się rzeczywistości
4) PMP nie jest zupełne – nie reguluje wielu kwestii
5) Istnienie PMP jest związane z powstaniem sprzeczności, gdyż z jednej strony państwa dążą do wolności na arenie międzynarodowej, a z drugiej normy PMP ograniczają tę wolność
6) PMP nie ma charakteru spisanego
7) Istnieją rozbieżności polityczne między państwami (priorytet polityki nad prawem)
ĆWICZENIA 2-3
1. Główne etapy rozwoju PMP.
Wydarzenia, które miał wpływ na kształtowanie PMP to m.in. Kongres Westfalski, powołanie Ligi Narodów, utworzenie ONZ
a) Znaczenie Kongresu Westfalskiego dla rozwoju PMP
Kongres Westfalski (1648r.) zakończył wojnę trzydziestoletnią, a jego efektem było podpisanie traktatu pokojowego zw. Traktatem Westfalskim. Traktat ten poważnie osłabił Cesarstwo i przyznał 322 państwom i miastom niemieckim prawie całkowitą suwerenność (miały tworzyć luźną konfederację z cesarzem na czele), a przede wszystkim normalnych stosunków międzynarodowych. Zwiększyło to znacznie liczbę podmiotów prawa międzynarodowego. Po wojnie trzydziestoletniej zerwano też z zasadą „czyj kraj tego religia” (coius regio eius religio) – były to zaczątki zasady suwerenności. Postanowienia powyższe oznaczały ostatecznie załamanie się średniowiecznego systemu jedności świata chrześcijańskiego pod przewodnictwem papieża i cesarza (zerwanie z zasadą „dwóch mieczy”).
b) Znaczenie powołania Ligi Narodów i Organizacji Narodów Zjednoczonych dla rozwoju PMP
Liga Narodów powstała po I wojnie światowej. Była pierwszą organizacją międzynarodową powołaną dla zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa. Podstawą jej działalności był Pakt (statut), który stanowiło pierwsze 26 artykułów traktatów pokojowych. Państwa zwycięskie powołały Ligę Narodów dla zabezpieczenia swoich interesów. Pakt Ligi stanowił, że dla zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa należy przyjąć pewne zobowiązania nieuciekania się do wojny, wprowadzić jawność stosunków międzynarodowych opartych na sprawiedliwości i honorze oraz zapewnić poszanowanie prawa międzynarodowego. Jednakże Pakt, który był wynikiem kompromisu między żądaniami sił pokojowych, a dążeniem kół imperialistycznych wielkich mocarstw, nie zawierał pełnego i bezwzględnego zakazu wojny agresywnej. Liga Narodów była próbą stworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego i miała prawo stosowania sankcji przeciwko agresorowi. Jednakże na skutek polityki państw imperialistycznych i sprzeczności między nimi Liga Narodów nie potrafiła utrzymać pokoju. Nie zapobiegła ona ani agresji Japonii na Chiny, ani Włoch na Etiopię, ani wreszcie wybuchowi II wojny światowej.
Powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych to znaczące wydarzenie dla stosunków międzynarodowych. ONZ wyrosła na współpracy Narodów Zjednoczonych w czasie wojny. Organizacja została oparta na zasadzie pokojowego współistnienia i współpracy państw o różnych ustrojach społeczno-gospodarczych. Pierwszym dokumentem międzynarodowym, który można zaliczyć do genezy ONZ, była tzw. Karta Atlantycka z 14.08.1941r. Zawierała ona pewne zasady, które miały się stać podstawą organizacji powojennego świata. Deklaracja Narodów Zjednoczonych z dn. 1.01.1942r. była pierwszym dokumentem, w którym użyto nazwy „Narody Zjednoczone” („United Nations”). Pierwszym aktem, który wyraźnie precyzował myśl powołania organizacji międzynarodowej powojennego świata, była Deklaracja o bezpieczeństwie zbiorowym podpisana 30.10.1943r. w Moskwie. W Deklaracji tej cztery mocarstwa uznały konieczność utworzenia w możliwie krótkim czasie ogólnej organizacji międzynarodowej, opartej na zasadzie suwerennej równości wszystkich miłujących pokój państw i dostępnej dla wszystkich takich państw, wielkich czy małych. Celem tej organizacji miało być utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Projekt statutu przyszłej organizacji został opracowany na konferencji USA, ZSRR, wielkiej Brytanii i Chin w Dumbarton Oaks (X 1944r.) i uzupełniony (odnośnie procedury głosowania w Radzie Bezpieczeństwa)na konferencji jałtańskiej w lutym 1945r. Konferencja założycielska ONZ została otwarta 25.04.1945r. w San Francisco. Uczestniczyło w niej 50 państw. Konferencja zakończyła się 26.06. podpisaniem Karty Narodów Zjednoczonych (KNZ), która weszła w życie 24.10.1945r. Jest to dzień uznawany za datę powstania ONZ.
c) Proces kodyfikacji prawa międzynarodowego – od końca XIX w. (m.in. konferencje haskie), w okresie istnienia Ligi Narodów i po II wojnie światowej (w tym dorobek Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ)
Pierwszą próbą kodyfikacji PMP była próba amerykańskiego profesora F. Liebera. W 1863r. opracował on zespół przepisów będących próbą kodyfikacji prawa wojennego. Kodeks Lieber został uznany za wiążący dla armii USA i opublikowany przez rząd amerykański w czasie wojny secesyjnej jako „ Instrukcje dla dowództwa armii USA w polu walki”.
Poważną próbą kodyfikacji w skali międzynarodowej były tzw. konferencje pokojowe haskie z 1899 i 1907r. Na konferencjach tych skodyfikowano m.in. prawo wojny lądowej i częściowo prawo wojny morskiej.
Dalsze próby kodyfikacyjne, tym razem poświęcone prawu pokoju podjęła Liga Narodów. W 1930r. w Hadze odbyła się konferencja kodyfikacyjna, na której zajęto się m.in. zagadnieniami obywatelstwa, wód terytorialnych i odpowiedzialności państw za czyny popełnione na ich terytorium. Jednak z powodu sprzecznych stanowisk państw, wyniki konferencji były bardzo skromne. Przyjęto jedynie konwencję dotyczącą niektórych zagadnień konfliktu ustaw o obywatelstwie.
Przełomowym momentem w procesie kodyfikacji PMP było powołanie ONZ (26.06.1945r.) a wewnątrz niej Komisji Prawa Międzynarodowego (1947r.). Komisja ta zajmowała się wieloma zagadnieniami. Niektóre projekty przez nią opracowane stały się podstawą umów międzynarodowych. Należą do nich: cztery konwencje genewskie prawa morza (1958r.), oraz konwencje wiedeńskie: o stosunkach dyplomatycznych (1961r.), o stosunkach konsularnych (1963r.), prawa traktatów (1969r.), dotycząca reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi o charakterze powszechnym (1975r.), w sprawie sukcesji państw w stosunku do traktatów (1978r.), w sprawie sukcesji państw w stosunku do mienia, archiwów i długów państwowych (1983r.), a także konwencja wiedeńska w sprawie traktatów zawieranych między państwami a organizacjami międzynarodowymi lub między organizacjami międzynarodowymi (1986r.) Należy podkreślić, że projekty opracowane przez Komisję reprezentowały wysoki poziom prawniczy, a jej prace i materiały przyczyniły się do wyjaśnienia wielu spornych zagadnień PMP. Czasami jednak zarzucano jej powolny tryb postępowania.
2. Główne etapy rozwoju nauki prawa międzynarodowego
a) Dlaczego Hugo Grocjusz nazywany jest „ojcem nauki prawa narodów”?
Hugo Grocjusz jest autorem dzieła „O prawie wojny i pokoju”, które wywarło ogromny wpływ na dalszy rozwój nauki o prawie międzynarodowym. Zasługą Grocjusza jest ostateczne wydzielenie nauki prawa międzynarodowego z nauk teologicznych i powiązanie mocy obowiązującej prawa narodów z naturą rzeczy i rozumem ludzkim. Według niego – obok prawa naturalnego – istnieje prawo pozytywne, ludzkie, które dzieli się na prawo cywilne i prawo narodów. To ostatnie można udowodnić przez zwyczaj i świadectwo biegłych. Wiele uwagi poświęcił także rozważaniom dotyczącym szczegółowych kwestii prawa wojennego, odpowiedzialności państw, zawierania i wykładni umów międzynarodowych, prawa dyplomatycznego. Poglądy Grocjusza dotyczące związku prawa narodów z prawem naturalnym były w XVII i XVIII wieku rozwijane przez szkołę prawa naturalnego.
b) Scharakteryzuj główne nurty (szkoły) nauki prawa międzynarodowego
Nauka prawa międzynarodowego rozwijała się w pięciu okresach:
· Okres wstępny (do XII wieku) W starożytnej Grecji nie było PMP we współczesnym znaczeniu, gdyż prawo ówczesne opierało się na zasadzie obywatelstwa i nie przewidywało kontaktów obywateli różnych państw. Rozwiązania prawne starożytnej Grecji w tym zakresie ograniczały się do zagadnienia proksemii. Jest to pierwowzór prawa konsularnego – prawo gościnności. Obywatel grecki mógł gościć u siebie obywatela innego państwa greckiego. Grecja wykształciła również pierwowzory umów międzynarodowych (miedzy poszczególnymi polis): symmachie (sojusze wojskowe), amfiktionie (organizacje międzynarodowe), izopolitie (jedno państwo greckie przyznawało prawa obywatelskie obywatelom innego państwa). Odrębnym elementem PMP w starożytnej Grecji były tzw. diploma tj. dwie tabliczki gwarantujące nietykalność posłom wysyłanym do innych państw.
W starożytnym Rzymie pierwowzorem PMP było ius gentium czyli prawo narodów regulujące stosunki obywateli rzymskich z obywatelami innych państw.
· Okres kanonistyczny (od XIII wieku do 1625r. – ogłoszenie dzieła Hugo Grocjusza) – przyjmowano istnienie całego systemu norm regulujących stosunki między państwami, ale system ten opierał się na prawie kanonicznym a doktryna PMP opierała się na doktrynie prawa kanonicznego. Jednym z głównych problemów tego okresu było zagadnienie wojny sprawiedliwej. Tematem tym zajmowali się m.in. Franciszek de Vitoria, Alberto Gentili, Franciszek Suarez, a także polscy naukowcy: Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowic.
· Okres naturalistyczny (1625 – 1815) został zapoczątkowany ogłoszeniem dzieła Grocjusza „O prawie wojny pokoju”. Szkoła prawa natury wyprowadzała normy prawa narodów z natury człowieka na zasadach rozumowania filozoficznego, nie przykładając wagi do takich źródeł tego prawa jak umowa i zwyczaj. Poglądy tej szkoły spełniały funkcję hamulca dla samowoli władców w epoce absolutyzmu. Z dzieł przedstawicieli tego kierunku przebija wyraźna tendencja do ograniczania liczby wojen i do humanitaryzmu prawa wojennego.
· Okres pozytywistyczny (1815 – 1918 lub 1945) w przeciwieństwie do naturalizmu uważał przepis prawny za przejaw woli państwa, a w konsekwencji umowę międzynarodową i zwyczaj za źródła prawa międzynarodowego. Według pozytywistów nauka powinna badać PM takie, jakim ono jest a nie w świetle rozważań filozoficznych. Przedmiotem zainteresowania nauki PM powinny być przede wszystkim umowy międzynarodowe, jako wyraz woli państw tworzących normy prawne. Dlatego pozytywiści przywiązywali duże znaczenie do gromadzenia i opracowywania umów międzynarodowych. Czołowi pozytywiści to Ryszard Zouche (prof. Uniwersytetu oksfordzkiego), Korneliusz van Bynkershoek (holenderski sędzia) i Niemiec – Jerzy Fryderyk Martens.
· Okres neopozytywistyczny – nadal podstawą jest prawo pozytywne, ale tworzone wg innego mechanizmu (już nie przez umowy międzynarodowe, ale w drodze uchwał - tworzących się właśnie - organizacji pozarządowych). W nurcie tym istnieją różne szkoły: naturalna, normatywistyczna, socjologiczna i funkcjonalistyczna.
3. Zasady kształtujące współczesne stosunki międzynarodowe
a) Jakie zasady prawa międzynarodowego kształtują współczesne stosunki międzynarodowe? (na podst. Karty NZ, Deklaracji zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw oraz Aktu Końcowego KBWE)
Zasad takich jest wiele. Najważniejsze jednak to:
· Zasada suwerennej równości
· Zasada równouprawnienia i samostanowienia ludów
· Zasada dobrej wiary w stosunkach międzynarodowych
· Zasada pokojowego załatwiania sporów
· Zasada powstrzymania się od użycia siły i groźby użycia siły
· Zasada wzajemnej pomocy
· Zasada nienaruszalności granic
· Zasada zachowania integralności terytorialnej państw
· Zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne
· Zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, w tym wolności myśli, sumienia, religii lub przekonań
· Zasada współpracy między państwami
b) Które z tych zasad mogą ze sobą konkurować (stać w sprzeczności)?
System prawa międzynarodowego nie jest niestety bez zarzutu. Znajdują się w nim wewnętrzne sprzeczności. Czasami ścisłe wykonywanie jednej z zasad może powodować niewykonanie innej. Przykładem takiego konfliktu są zasady nieingerencji w sprawy wewnętrzne i poszanowania praw człowieka, albo zasada zachowania integralności terytorialnej państw i prawo narodów do samostanowienia.
c) Jakie elementy obejmuje zasada suwerennej równości?
Zasada suwerennej równości obejmuje:
· Prawo państw do równości wobec prawa
· Integralność terytorialną
· Wolność i niepodległość polityczną
· Swobodne określanie i rozwijanie systemu politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego
· Prawo do wydawania ustaw i rozporządzeń
· Prawo określania i kształtowania stosunków z innymi państwami
...
uho821