JANOWSKI, Maciej - Raj dla historyków czyli Gdyby Austrii nie było.pdf - Historia - kama2e

Maciej Janowski

Raj dla historyków czyli Gdyby

Austria nie istniała...

cnoty pradawnych Czechów i ubolewał nad

napływem Niemców, którzy jakoby skazili

prasłowiańską demokrację, przynosząc ze

sobą zachodni feudalizm, oparty na ucisku

chłopów. Naród czeski — sądził Palacký —

walcząc z germanizmem walczył równocze-

śnie o cele ogólnoludzkie, a w ruchu husyc-

kim wzniósł się na czołowe stanowisko w

Europie: pod względem religijnym husy-

tyzm był zapowiedzią późniejszej o sto lat

reformacji, głosząc idee wolności polityczn-

ej, które światu objawiła w trzysta lat póź-

niej dopiero rewolucja francuska.

Dziś łatwo nam uśmiechnąć się nad taką

wizją, lecz powstrzymajmy się z okazywa-

niem wyższości: dzieło Palackiego i dziś jest

interesujące. Jako przykład zaprezentować

chciałbym jeden z jego mniejszych tekstów

publicystycznych.

W 1848 r. ogólnoeuropejska rewolucja,

zwana później wiosną ludów, dała również

Czechom nadzieję na polepszenie ich sytu-

acji w ramach monarchii habsburskiej. Pala-

cký należał do tych polityków, którzy doma-

gali się przyznania Czechom praw narodo-

wych w ramach naddunajskiego mocarstwa,

a nie na jego gruzach. Zdawał sobie sprawę,

że silna Austria, oparta na równouprawnie-

niu narodowości, stanowi dla małych narod-

ów Europy Środkowowschodniej najlepszą

ochronę przed imperializmem zarówno Ro-

sji, jak i Niemiec. Okazję do publikowanego

tu tekstu dało zaproszenie wystosowane do

Palackiego przez niemieckich polityków

przygotowujących zwołanie do Frankfurt,

niemieckiego. Miała to być chwila przeło-

mowa: oto Niemcy, od dawna rozbite na

wiele małych państewek miały się zjedno-

czyć w demokratyczną federację o której

ustroju rozstrzygnąć miał swobodnie wybra-

ny parlament. Dla Niemców było oczywiste,

że ziemiami niemieckimi są wszystkie tere-

ny, które wchodziły kiedyś w skład Św. Ce-

sarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego

— również ziemie czeskie. Nie był to prze-

jaw szowinizmu niemieckich liberałów — z

ich perspektywy Czesi mogli tylko zyskać na

włączeniu do zjednoczonych Niemiec, zwła-

szcza gdy zapewni im się prawa rozwoju ję-

zyka i kultury.

Było więc dla Niemców zaskoczeniem,

gdy Palacký — uprzejmie, ale bardzo zde-

cydowanie — odmówił udziału w ich pra-

Jeśli ktoś z historyków lub miłośników

naszej nauki ubolewa nad upadkiem społecz-

nego znaczenia historii, to może żałować, że

nie żył w czasach romantyzmu. Wielki histo-

ryk angielski lord Macaulay mógł wówczas

napisać skromnie, że chciałby jedynie, by

jego prace wyrugowały ze stolików w poko-

jach panienek modne romanse francuskie.

Jaki historyk napisałby dziś, że chce „tylko”

wyrugować z pokojów nastolatków kasety z

muzyką młodzieżową?

Uczony badacz — jak zwykle — łatwo

znajdzie ex post wyjaśnienie. Mieszczaństwo

Europy Zachodniej — powie on —wzrastało

w siłę i w sposób naturalny interesowało się

swą własną przeszłością: poza zaspokoje-

niem ciekawości, szukało tam uzasadnienia

swej wzrastającej roli politycznej. Ale to nie

Anglia, lecz zacofane regiony Europy Środ-

kowej i Wschodniej zasługiwały wówczas

na zaszczytne miano raju dla historyków. Tu

mieszczaństwo było zbyt słabe, aby stać się

mecenasem nauki historycznej, ale działała

siła inna i potężniejsza: małe i słabe narody

tego regionu, chcąc dorównać narodom sil-

nym i potężnym, musiały pokazać światu

swą przeszłość wielką i pełną chwały. Ot-

wierało się pole dla uczonych i dla dyletant-

ów.

Wielki czeski historyk František Palacký

(1798-1876) należał z pewnością do tych

pierwszych. Jak wielu Czechów swej epoki,

mówił równie dobrze po czesku, jak po nie-

miecku — ten ostatni język był w monarchii

habsburskiej uważany za język kultury i cy-

wilizacji. Swe najważniejsze dzieło — Hi-

storię narodu czeskiego w Czechach i na

Morawach — zaczął więc publikować po

niemiecku i dopiero po kilku tomach prze-

szedł na czeski. Dzieło to zyskało mu sławę

w Czechach i uznanie uczonych europejs-

kich. W swych koncepcjach Palacký bliski

był naszemu Joachimowi Lelewelowi — w

romantycznym duchu chwalił słowiańskie

cach, podkreślając, że sam nie jest Niem-

cem, Czechy zaś nie są i nigdy nie były czę-

ścią Niemiec. List Palackiego nie jest prze-

jawem zwykłego sporu narodowościowego,

jakich pełne są dzieje Europy Środkowow-

schodniej. Palacký nie dlatego sprzeciwia się

rozpadowi monarchii habsburskiej, że było-

by to sprzeczne z czeskim interesem naro-

dowym: odwołuje się do zasad ogólnoludz-

kich, dowodząc — to sławne zdanie było

wielokrotnie cytowane, serio bądź ironicznie

— że gdyby Austria nie istniała, trzeba by ją

było stworzyć w interesie Europy i ludzko-

ści. Nie trzeba tu się domyślać perfidii — że

niby Palacký, pisząc do Niemców, pokrywał

nacjonalizm pozorami humanizmu. Jako wy-

kształcony Europejczyk pierwszej połowy

XIX w. harmonijnie łączył oświeceniowy

uniwersalizm z romantycznym patriotyzm-

em: wierzył, że wolność i szczęście różnych

ludów nie są sprzeczne, lecz warunkują się

nawzajem. List Palackiego — którego polski

przekład ukazuje się, o ile wiem, po raz pier-

wszy — jest wymownym apelem o współ-

pracę narodów Europy Środkowowschodniej

stojących przed wspólnymi perspektywami

i niebezpieczeństwem, i jako taki może być

i dziś interesujący.

za zobowiązanego odpowiedzieć na Wasze

zaproszenie ze szczerym zaufaniem, prosto

i bez osłonek.

Na Wasze, Panowie, wezwanie nie mogę

ani stawić się osobiście, ani też na swoje

miejsce przysłać innego ..zaufanego patrio-

ty”. Pozwólcie, abym Wam teraz, o ile moż-

na, przedstawił pokrótce powody swej decy-

zji.

Celem Waszego zgromadzenia jest po-

stawić na miejsce dotychczasowego związku

książąt związek narodu niemieckiego, naród

niemiecki zorganizować w prawdziwą jed-

ność, wzmocnić niemieckie uczucie narodo-

we, a tym sposobem zwiększyć siłę i potęgę

rzeszy niemieckiej. Chociaż szanuję to dą-

żenie i uczucie, które jest jego podstawą, to

jednak — właśnie dlatego, że je szanuję —

nie mogę żadną miarą w nim brać udziału. Ja

nie jestem Niemcem, przynajmniej nie czuję

się nim — a sami nie chcielibyście przecież

powoływać mnie do siebie na zwykłego po-

takiwacza bez poglądów ani własnej woli;

musiałbym we Frankfurcie albo zapierać się

swych uczuć i udawać, albo, gdyby było to

konieczne, głośno protestować. Jestem zbyt

bezpośredni i prawdomówny, aby wybrać

pierwszą możliwość, na drugą zaś jestem

zbyt mało arogancki i bezwzględny: I nie

mogę dopuścić do swego serca możliwości,

i abym głosami sprzeciwu niszczył zgodę

i jednomyślność, którą uważam za radosną

i pożądaną nie tylko w swoim własnym do-

mu, ale i u sąsiada.

Jestem Czechem z rodu słowiańskiego,

i oddałem się wraz z tym wszystkim, co

mam i co mogę (nie jest tego wiele), w cało-

ści i na zawsze na służbę swemu narodowi.

Ten naród jest wprawdzie mały, ale od wiek

wieka odrębny i sam decyduje o sobie; wład-

cy jego od stuleci uczestniczyli w związku

książąt niemieckich, ale sam naród nie zali-

czał się nigdy do narodu niemieckiego, ani

przez innych nie był nigdy uważany za Nie-

mców. Cała łączność ziemi czeskiej naj-

pierw ze świętym cesarstwem niemieckim, a

potem ze związkiem niemieckim, była zaw-

sze jedynie rzeczą monarchy, a czeski naród,

czeskie stany, nawet jeśli o tym wiedziały,

nigdy nie zwracały na to uwagi. Prawdę tę

znają wszyscy niemieccy badacze dziejów

równie dobrze jak i ja; a gdyby ktoś chciał

jeszcze o tym wątpić, mogę się ofiarować, że

List Františka Palackiego do Frankfurtu

Wielce Szanowni Panowie,

Dopiero teraz poczta przyniosła mi list z

dnia 6 kwietnia, którym uczyniliście mi Pa-

nowie ten zaszczyt, że wezwaliście mnie do

Frankfurtu, abym był uczestnikiem Waszych

obrad, których głównym celem jest jak naj-

szybsze zwołanie niemieckiego parlamentu.

Z miłym zaskoczeniem ujrzałem w tym za-

proszeniu pełne i prawomocne świadectwo

zaufania, którym mój sposób myślenia nie

przestaje cieszyć się u najznamienitszych

mężów rzeszy niemieckiej: powołując bo-

wiem mnie do sejmu „niemieckich patrio-

tów” sami uwalniają mnie od zarzutu, tak

niesprawiedliwego, a przecież tak często

przeciw mnie podnoszonego, jakobym się

kiedyś miał objawić jako nieprzyjaciel naro-

du niemieckiego. Ze szczerym uczuciem

wdzięczności uznaję w tym wysoką życzli-

wość i sprawiedliwość tego dostojnego zgro-

madzenia, uważam się przeto tym bardziej

przywiodę go w swoim czasie do poznania

pełnej i oczywistej prawdy. Gdyby nawet

uznać za prawdę, że korona czeska pozosta-

wała niegdyś z rzeszą niemiecką w związku

lennym (czemu jednak publicyści czescy za-

wsze zaprzeczali), nie może przyjść na myśl

żadnemu prawdziwemu znawcy dziejów,

aby jeśli chodzi o stosunki wewnętrzne, wąt-

pił o dawniejszej suwerenności i autonomii

ziemi czeskiej i jej władz. Wiadomo całemu

światu, że cesarze niemieccy nigdy nie mieli

— jako cesarze — z narodem czeskim nic

do czynienia, że w Czechach ani nad Czech-

ami nie przysługiwała im władza ani usta-

wodawcza, ani sądowa, ani wykonawcza; że

nigdy nie mieli prawa wybierać z ziemi woj-

ska ani żadnych regaliów, że ziemia czeska

pospołu ze swymi ziemiami koronnymi nie

należała do żadnego z dziesięciu dawnych

krajów niemieckich, że nigdy nie rozciągała

się na nią jurysdykcja sądu komornika Rze-

szy itd.; a więc cały dotychczasowy związek

ziemi czeskiej z rzeszą niemiecką musi być

uważany za związek monarchy z monarchą,

ale nigdy za związek narodu z narodem. Jeś-

li więc ktoś domaga się, aby obok tego doty-

chczasowego związku między książętami ró-

wnież i naród czeski zjednoczył się z naro-

dem niemieckim, to jest to w każdym razie

nowe żądanie, nie mające żadnych historycz-

nych podstaw prawnych, o którym ja sam

nie czuję się uprawniony rozstrzygać, dopó-

ki nie mam do tego wyraźnego i formalnego

mandatu.

Druga przyczyna, która broni mi uczest-

nictwa w Waszych obradach, jest taka, że

wedle wszystkiego, co dotąd publicznie mó-

wiło się o Waszych celach i zamiarach,

chcecie i będziecie nieuchronnie dążyć do

tego, aby na zawsze osłabić Austrię jako sa-

modzielne państwo, a nawet uniemożliwić

egzystencję tego imperium; imperium, któ-

rego istnienie, całość i siła jest i musi być

wielką i doniosłą sprawą nie tylko mego na-

rodu, ale całej Europy, ba, samej ludzkości

i kultury. Bądźcie uprzejmi udzielić mi na

krótko głosu także i w tej sprawie.

Wiecie Panowie, jakie mocarstwo panuje

nad całą wielką wschodnią częścią naszego

kontynentu; wiecie, że owo mocarstwo, już

teraz osiągnąwszy ogromny rozmiar, samo z

siebie i w sobie w każdym dziesięcioleciu

staje się coraz większe i mocniejsze, a jego

potęga wzrasta szybciej niż siła państw za-

chodu; że będąc w swym wnętrzu niedostęp-

ne wszelkim atakom, dawno już stało się

niebezpieczne dla swych sąsiadów; i że cho-

ciaż ma otwartą bramę na północy, to prze-

cież, wiedzione przyrodzonym instynktem,

dąży i będzie dążyć szczególnie do ekspansji

na południe; że każdy krok naprzód uczy-

niony na tej drodze przybliża coraz bardziej

groźbę powstania uniwersalnej monarchii,

czyli nieogarnionego i niewypowiedzianego

zła, nieszczęścia bez miary i granic, którego

ja, Słowianin duszą i ciałem, dla dobra ludz-

kości chciałbym uniknąć za wszelką cenę,

choćby nawet ta monarchia głosiła się jako

słowiańska. Wielu w Rosji uważa mnie za

nieprzyjaciela Rosjan, równie niesprawied-

liwie, jak w Niemczech uważają mnie za

nieprzyjaciela Niemców. W każdym razie,

mówię to głośno i otwarcie, nie jestem niep-

rzyjacielem Rosjan, przeciwnie, obserwuję z

radosnym zainteresowaniem każdy krok, ja-

ki ten wielki naród czyni na drodze cywiliza-

cji: jednak ponieważ przy całej gorącej mi-

łości do swojego narodu wyżej cenię dobro

ludzkości i nauki niż dobro narodowe, z tej

więc przyczyny już sama możliwość uniwer-

salnej monarchii rosyjskiej nie ma żadnego

przeciwnika gorętszego ode mnie — nie dla-

tego, że monarchia ta byłaby rosyjska, ale

dlatego że byłaby uniwersalna.

Wiecie, że na południowym wschodzie

Europy, niedaleko granic imperium rosyjs-

kiego, żyją liczne narody, pochodzeniem, ję-

zykiem, historią i obyczajami wyraźnie róż-

niące się od siebie: Słowianie, Wołosi, Ma-

dziarzy, Niemcy, że już nie mówię o Gre-

kach, Turkach czy Albańczykach. Żaden z

nich sam z siebie nie jest wystarczająco sil-

ny, aby mógł w przyszłości z powodzeniem

opierać się swemu potężnemu sąsiadowi na

wschodzie; mogą zrobić to jedynie wtedy,

gdy bliski i mocny związek spoi je wszystkie

w jedno. Prawdziwą żywotną arterią tego

związku jest Dunaj; jego władza centralna

nie może oddalać się od tej rzeki, jeśli ma

rzeczywiście być skuteczna i jeśli ma się ut-

rzymać. Zaiste, gdyby państwa austriackiego

nie było już od dawna musielibyśmy w inte-

resie Europy, ba, samej ludzkości, postarać

się jak najszybciej, aby je stworzyć.

Dlaczego jednak widzieliśmy to państ-

wo, powołane od natury i historii za obrońcę

i strażnika Europy przed wszelkiego rodzaju

żywiołami azjatyckimi — dlaczego widzieli-

śmy je w krytycznej chwili bez pomocy, a

nawet bez rady stające przed nawałem bu-

rzy? Dlatego że w nieszczęsnym zaślepieniu

już od dawna samo nie rozpoznawało rze-

czywistej prawnej i moralnej podstawy swe-

go istnienia, a co więcej, wypierało się jej:

tym podstawowym prawidłem jest, aby

wszystkie narodowości zjednoczone pod je-

go berłem, jak również wszystkie religie, za-

żywały wspólnie pełnej równości prawnej

i faktycznej. Prawo narodów jest w istocie

prawem natury; żaden naród na ziemi nie ma

prawa żądać, aby dla jego dobra sąsiad sam

siebie ofiarował, żaden nie powinien też za-

pierać się sam siebie lub ofiarowywać się na

rzecz swego sąsiada. Natura nie zna narod-

ów panujących lub służebnych. Jeżeli zwią-

zek łączący wiele różnych narodów w jedną

całość polityczną ma być silny i trwały, to

żaden naród nie może mieć przyczyny do

obaw, że w związku tym straci którąś z naj-

cenniejszych rzeczy, jakie posiada, przeciw-

nie, każdy musi mieć tę nadzieję, że we wła-

dzy centralnej znajdzie ochronę i tarczę

przed możnymi sąsiadów; potem każdy rów-

nież się przyczyni do zaopatrzenia władzy

centralnej w taką siłę, aby mogła ona skute-

cznie wykonywać wspomnianą ochronę. Jes-

tem pewien, że jeszcze teraz nie jest za póź-

no, aby w imperium austriackim wygłoszono

jawnie i szczerze ową podstawową zasadę,

owe sacra anchora łodzi grożącej utonię-

ciem, i aby energicznie wprowadzono ją w

życie w każdej dziedzinie; ale każde mgnie-

nie oka jest cenne, nie można się już wahać

ani godziny: Metternich upadł nie tylko dla-

tego, że był największym wrogiem wolności,

ale i dlatego, że był najbardziej zażartym,

najważniejszym nieprzyjacielem wszelkiej

narodowości słowiańskiej w Austrii.

Jeśli więc powiodę swym wzrokiem po-

za granice Czech, to przyczyny naturalne

i polityczne skłaniają mnie ku temu, abym

nie obracał wzroku do Frankfurtu, lecz do

Wiednia, i abym tam szukał owego ośrodka,

który ma możliwość i powołanie do tego,

aby dał mojemu narodowi pokój, wolność

i prawo. Wasze usiłowanie. Panowie, zda mi

się jednak dążyć do tego, aby nie tylko zgub-

nie osłabić, lecz i całkiem zniszczyć ów oś-

rodek, od którego siły i potęgi nie ja jeden

na ziemi czeskiej oczekuję zbawienia. Czy

bowiem wydaje wam się, że państwo au-

striackie nadal będzie trwać, gdy nakażecie

mu, aby na swych ziemiach dziedzicznych

nie miało żadnego innego wojska niepodpo-

rządkowanego władzom związkowym we

Frankfurcie? Czy wydaje wam się, że cesarz

austriacki będzie mógł utrzymać swą suwe-

renną władzę również, wtedy, gdy włożycie

Stanisław Sucharda Pomnik Palackiego w Pradze

nań powinność, by wszelkie ważniejsze pra-

wa przyjmował od Waszego zgromadzenia,

a tym sposobem, aby instytucja austriackie-

go sejmu centralnego, jak również prastare

prawa połączonych królestw stały się tylko

cieniem bez treści ani mocy? A gdy potem

Węgry, idące według swego popędu, oderwą

się od państwa albo — co niemal wychodzi

na jedno — gdy same się w sobie osobno

zamkną — czyż te Węgry, które nie chcą

słyszeć o równouprawnieniu narodów w

swych granicach, będą mogły zachować na

przyszłość swą wolność i siłę? Tylko spra-

wiedliwy jest naprawdę wolny i silny. Nie

można nawet pomyśleć o dobrowolnym po-

łączeniu Słowian naddunajskich i Wołoch-

ów, ale nawet i Polaków, z takim państwem,

które ma zasadę, że najpierw trzeba być Ma-

dziarem, a dopiero potem człowiekiem; tym

mniej zaś wchodzi w grę związek wymuszo-

ny. Dla zbawienia Europy Wiedeń nie może

upaść do poziomu miasta prowincjonalnego!

Jeśli zaś w samym Wiedniu są tacy ludzie,

którzy za stolice chcą sobie mieć wasz Fran-

kfurt, musimy wołać nad nimi: Panie odpuść

im, bo nie wiedzą, czego chcą!

W końcu jeszcze z trzeciej przyczyny

odmówić muszę uczestnictwa w Waszych

obradach: uważam bowiem wszelkie doty-

chczasowe projekty nadania rzeszy niemiec-

kiej nowej konstytucji na podstawie woli na-

rodu za niemożliwe do wykonania i za nie-

trwałe, o ile nie chcecie uciec się do owego

środka medycznego, który może być zarów-

no lekarstwem i trucizną — do powołania

niemieckiej republiki, która zresztą także

byłaby jedynie formą przechodnią. Wszyst-

kie dotąd zaproponowane metody podziału

władzy między półsuwerennymi książętami

a pełnowładnym narodem przywodzą mi na

myśl teorię falansterów, które także opierają

się na podstawowej zasadzie, że ci, których

ona dotyczy, będą się zachowywać jak cyfry

w rachunkach, że nie będą szukać niczego

innego niż to, co im każe teoria. Możliwe, że

sądzę tak bez przyczyny, że mylę się w mym

przeświadczeniu — szczerze przyznaję, że

chciałbym, aby tak było — ale naprawdę

żywię takie przeświadczenie i w żadnym

momencie nie chcę wypuścić z rąk tego

kompasu, jeśli nie chcę utonąć bez pomocy

w burzach dzisiejszej doby. Co zaś się tyczy

założenia republiki w rzeszy niemieckiej,

rzecz ta leży zupełnie poza zakresem mojej

kompetencji, tak że nie chcę o niej nawet

wypowiadać swego zdania Od granic impe-

rium austriackiego musimy jednak stanow-

czo i wyraźnie odrzucić wszelką myśl o re-

publice. Wyobraźcie sobie imperium austria-

ckie rozdzielone na mnóstwo republik i re-

publiczek — jakaż to miła podstawa dla ro-

syjskiej monarchii uniwersalnej!

Na koniec zaś, aby zamknąć obszerną,

choć jedynie pobieżną mą wypowiedź, mu-

szę wyrazić swe przekonanie w ten sposób,

że kto żąda, aby Austria (a wraz z nią i Cze-

chy) przyłączyły się pod względem narodo-

wym do rzeszy niemieckiej, ten żąda od nich

samobójstwa, co nie ma żadnego sensu, ani

moralnego, ani politycznego. Na odwrót, żą-

danie, aby Niemcy przyłączyły się do Au-

strii, aby przystąpiły do państwa austriackie-

go z nakreślonymi wyżej zastrzeżeniami, ma

o wiele większy sens. Skoro jednak nie jest

to w zgodzie z niemieckim uczuciem naro-

dowym i z niemieckimi koncepcjami, nie

pozostaje nic innego, niż aby oba mocarst-

wa, Niemcy i Austria, stały obok siebie jako

równoprawne całości, swój dotychczasowy

związek, aby przemieniły w wieczne przy-

mierze obronne, a jeśli uznają to za korzyst-

ne, aby również utworzyły jeden obszar cel-

ny. Do wszystkich działań, które nie niosą

niebezpieczeństwa (zwłaszcza ze wschodu)

dla samodzielności, całości i rozwoju impe-

rium austriackiego, chcę w każdej chwili do-

łączyć swą pomocną dłoń.

Przyjmijcie, Panowie, wyrazy mego

szczerego szacunku i oddania

w Pradze, dnia 11 kwietnia 1848

František Palacký

tłum. Maciej Janowski

JANOWSKI, Maciej - Raj dla historyków czyli Gdyby Austrii nie było.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: