BIENIAK, Janusz - Rozmaitość kryteriów badawczych w polskiej genealogii średniowiecznej.pdf - Historia - kama2e

J ANUSZ B IENIAK (Toruń)

Rozmaitość kryteriów badawczych w polskiej genealogii

średniowiecznej

Przełom XIV i XV w., a więc początek istnienia ksiąg sądowych, jest w stosunkach pol-

skich niemal z reguły najdawniejszą możliwością badania stosunków genealogicznych.

Poza tę granicę wyjść można tylko wtedy, gdy obchodząca nas rodzina już w XIV w. grała

rolę tak wybitną pod względem gospodarczym i politycznym, że było ją stać na pobożne

fundacje, lub że ją hojnie obdarowywał monarcha. I jedno, i drugie bywało udziałem tylko

nielicznych wybranych należących do szczytów społeczeństwa feudalnego. A pamiętajmy,

że i spośród nich zaledwie o cząstce dochowały się wiadomości źródłowe aż do naszych

czasów. Dlatego też większość konstrukcji genealogicznych, do których daje nam podsta-

wy materiał średniowieczny, musi mieć niestety charakter mocno hipotetyczny.

Dłuższy ten cytat wyszedł spod pióra autora polskiego podręcznika genealogii,

równocześnie zaś wybitnego specjalisty dziejów okresu sarmackiego, Włodzimierza

Dworzaczka 1 . Wyraża on nie tylko przyzwyczajenie tego badacza do obszernego

materiału źródłowego XVI-XVIII w., lecz i programową nieufność do dotychcza-

sowych metod genealogii średniowiecznej, uznanych tu za niewystarczające. Dla

średniowiecza — zdaniem Dworzaczka — „zasady identyfikacji powinny być takie

same, jak i dla czasów późniejszych” 2 . Postulat ten nie jest dla nas w pełni możliwy,

mimo to tworzenie konstrukcji genealogicznych wielu rodzin żyjących w XIII-XIV

w. (a wyjątkowo i w XII w.) uważam za uzasadnione. Konstrukcje takie będą miej-

scami całkiem pewne, miejscami przynajmniej bardzo prawdopodobne 3

Właśnie Włodzimierzowi Dworzaczkowi zawdzięczany dwie czołowe wskazów-

ki, które musi obecnie uwzględnić genealog-mediewista. Pierwsza z nich to postulat

stosowania metody retrogresywnej

, druga zawarta jest w słowach:

„By śledzić związki rodzinne bodaj najszczuplejszej grupki osób czy nawet jednego

1 W. D WORZACZEK , Genealogia , Warszawa 1959, s. 33.

2 I BID .

3 J. B IENIAK , Rody rycerskie jako czynnik struktury społecznej w Polsce XIII-XV wieku , [w:]

Polska w okresie rozdrobnienia feudalnego , Wrocław 1973, s. 179; podobnie J. P AKULSKI , Z

metodologii i metodyki badań nad rodami rycerskimi w średniowiecznej Polsce , AUNC,

Historia 8, Toruń 1973, s. 26.

4 W. D WORZACZEK , Genealogia... , s. 32.

. Zadaniem

jednak współcześnie działających genealogów jest rozproszyć nieufność, o której

była mowa — przez nowe rozwiązania metodyczne, uzupełniające i korygujące to,

czego nauczyła nas „szkoła semkowiczowska”.

człowieka, trzeba mieć uwagę zwróconą bacznie na całą okolicę” 5 . To właśnie prak-

tyka opracowywania jednego rodu przez przedstawicieli „szkoły semkowiczow-

skiej” (wyjąwszy samego Władysława Semkowicza) stała się ważną przyczynę cha-

rakteryzujących dotychczasową genealogię mediewistyczną niedostatków. Nie zna-

jąc jeszcze innych rodów, ładowano mianowicie do własnego worka wszystko to, co

na podstawia powierzchownych skojarzeń (głównie kryterium imionowego) mogło

się w nim zmieścić. Dzięki tej szczególnej adopcji wchodzili niekiedy do monogra-

fii rodowych również i obcy klejnotnicy, gdy tymczasem ograniczanie się zazwy-

czaj do źródeł drukowanych 6 pozostawiało często autentycznych rodowców bądź w

ogóle poza obrębem owych monografii, bądź w niewłaściwych związkach rodzin-

nych. Względne bogactwo materiałów niedrukowanych pozwala dziś napisać stu-

dium np. całego rodu Łabędziów czy też kujawskiej linii Awdańców zupełnie na

nowo. Na pogłębienie wszakże swych kwalifikacji, jako genealogów uczniom Sem-

kowicza zabrakło przeważnie czasu. Jeśli nie usunęła ich z drogi wojna, to poświę-

ciwszy tej nauce jedynie „unum libellum” lub niewiele więcej przeszli do innych

zadań i innych rodzajów działalności. Tym bardziej nie mieli na to czasu wszyscy ci

uczeni, których kontakt z genealogią był zgoła przygodny, choćby w innych dzie-

dzinach historii należeli oni zasłużenie do najwyższych autorytetów. Wystarczy

wskazać na studium Stanisława Kętrzyńskiego o Doliwach-Szyrzykach, gdzie ani

jedna hipoteza wychodząca poza źródła nie okazała się trafna 7

. W interesującej nas

tu dziedzinie doświadczenia badawczego nic nie jest w

stanie zastąpić; nie wystarczy zająć się genealogią, lecz trzeba się zajmo-

wać latami. Dopiero znajomość rodowodów „całej okolicy”, a w miarę możliwości i

całego kraju pozwoli badaczowi w sposób najbardziej właściwy rozstrzygnąć dyle-

maty, jakie pojawią się przy identyfikacji różnych Przecławów, Świętopełków, a

nawet Janów i Mikołajów — gdyż będzie wówczas dlań istniała szeroka płaszczy-

zna rozumnego wyboru. Mówiąc to, jestem jak najdalszy od lekceważenia dorobku

„szkoły semkowiczowskiej” — bez niego nie bylibyśmy tym, czym dziś jesteśmy, a

zresztą przynajmniej sam Semkowicz ogarniał swą wiedzę rozległe horyzonty ogól-

5 I BID ., s. 33.

6 Z grupy „semkowiczowskiej” jedynie J. C HWALIBIŃSKA ( Ród Prusów , Toruń 1948), O.

L ESZCZYŃSKA ( Ród Herburtów w wiekach średnich , Poznań 1948) i w pewnym stopniu

L. B IAŁKOWSKI ( Ród Czamborów-Rogalów , „Rocznik Tow. Heraldycznego we Lwowie”, 6:

1923) wykorzystali materiał archiwalny. Wiele go zawierają natomiast prace S. K OZIEROW-

SKIEGO o rycerstwie wielkopolskim, pozbawione wszakże właściwej metody genealogicznej.

7 S. K ĘTRZYŃSKI , Ze studiów genealogicznych , „Miesięcznik Heraldyczny”, 13: 1934, roz-

dział III i IV. W rzeczywistości Świętosław z Brzezia był synem Wierciżera Chwalibożyca,

nie Mikołaja Miecławica; Stanisław z Brzezia nie piastował żadnego urzędu (a wojewodą

brzeskim był inny Stanisław); Piotr z Fałkowa nie był scholastykiem sandomierskim (on

i scholastyk Piotr złożyli osobne zeznania w procesie warszawskim); Lewna z Lubieńca

i Świętosława nie należeli do Doliwów-Szyrzyków, lecz do Roliców Lubienieckich; woje-

woda łęczycki Jan nie pochodził z gałęzi Szyrzyków, a synem Stanisława z Brzezia był pod-

stoli brzeski Jan; dobra fałkowskie w Małopolsce należały do Szyrzyków już w XIII w., a

nie dopiero po krzyżackim zaborze Kujaw. Większość tych spraw przedstawił lepiej J. N O-

WACKI , w paru różnych opracowaniach.

nopolskie. Musimy wszakże dostrzec paradoksalny na pozór fakt, iż najlepsza dotąd

polska monografia z pozadynastycznej genealogii średniowiecznej wyszła spod

pióra specjalisty czasów późniejszych, w dodatku usposobionego sceptycznie wo-

bec możliwości badawczych w tej dziedzinie. Myślę oczywiście o studium Dwo-

rzaczka na temat najmożniejszych średniowiecznych Leliwów, na tle całości tego

rodu 8

Postulat metody retrogresywnej autor „Genealogii” zaleca stosować już od prze-

łomu XVIII i XIX w. Dla nas, jako mediewistów, początkiem retrogresji winien stać

się wiek XV, który dostarcza spory już zasób ksiąg sądowych ziemskich, grodzkich,

miejskich i kościelnych, jak również dokumentów i informacji źródeł opisowych.

Każda praca genealogiczna musi znaleźć punkt oparcia w źródło-

wych ustaleniach przynależności rodowej przedstawicieli

odpowiednich grup krewniaczych (pieczęć, zapiska herbowa itp.). Wymóg ten

obowiązuje zarówno w wypadku monografii rodowych, rodzinnych, jak też i w

przeglądach rycerstwa bądź tylko elit poszczególnych ziem. Od takich niewątpli-

wych przedstawicieli należy następnie posuwać się wstecz, uwzględniając wszelkie

wzmianki o pokrewieństwie i powinowactwie, stanie majątkowym i zachodzących

w nim zmianach, jak również piastowanych urzędach i wszelkiego rodzaju działal-

ności publicznej. W mojej praktyce badawczej rozstrzygnięcie przynależności ro-

dowej znajdowałem niejednokrotnie dopiero w źródłach z końca

XIV i z XV w., nawet gdy chodziło mi o osoby działające około stu lat

wcześniej

. Przy rekonstrukcji powiązań genealogicznych decydującą rolę musimy

przyznać wyraźnym świadectwom źródłowym. Ponieważ jednak

maleją one w miarę cofania się lat, coraz większe znaczenie przypada w interesują-

cych nas badaniach różnym kryteriom pomocniczym. Wiele z nich

było już stosowanych w dotychczasowej literaturze; rzadko kiedy próbowano je

wszakże wyróżniać i odpowiednio nazywać. Największą sławę spośród nich zyskało

sobie kryterium imionowe — kontrowersyjne w swym założeniu, choć nie pozba-

wione użyteczności, wywołało ono szeroką i nie zakończoną jeszcze dyskusję, do

której nawiązuje artykuł Krzysztofa Mosingiewicza. Warunkiem wiarogodności

badań genealogicznych musi być wszakże łączne stosowanie do-

stępnych w każdym poszczególnym wypadku kryte-

riów. Im więcej ich będzie wspierało naszą hipotezę, tym bliższa będzie ona po-

stulatowi historycznej pewności. Ewentualna zaś niezgodność między kryteriami

stanowi eo ipso czynnik osłabiający, a niekiedy eliminujący wartość takiej hipotezy.

Pora przejść do omówienia poszczególnych kryteriów. Jest

przy tym oczywiste, że niniejszy szkic nie może rościć sobie prawa do wyczerpania

możliwej ich liczby. Wywodząc się zasadniczo z praktyki badawczej referenta, przy

8 W. D WORZACZEK , Leliwici Tarnowscy , Warszawa 1971.

9 Dotyczy to Awdańców z Izbicy i Modzerowa. Pomianów z Osięcin, Godziębów z Kruszy-

na. Doliwów z Żychlina, Ogończyków Trojanowiców, Wczeliców z Mileszynej Górki, Cie-

lepałów z Gogolina i Krążkowa.

. Po prostu potrafił on najdokładniej dotąd zlustrować wszystkie „okolice”, w

których żyli autentyczni bądź nawet domniemani przedstawiciele interesującego go

„clenodium”.

uwzględnieniu także dotychczasowych osiągnięć innych genealogów, ma on na celu

zarówno uświadomienie kryteriów istniejących, jak i zachętę do poszukiwania dal-

szych — co stanowiłoby prawdziwą przesłankę przyszłego rozwoju metod naszej

pracy. Spośród kryteriów znanych i używanych największą wagę mają bezwzględ-

nie dwa — heraldyczne oraz majątkowe. Łączne ich zastosowanie — a

więc wspólnota herbu i nazwy przy równoczesnym dziedziczeniu bądź współdzie-

dziczeniu tej samej majętności — właściwie już przesądza istnienie bliskiego po-

krewieństwa. Wyjątkiem będą tu jedynie przypadki dawnych i trwałych podziałów

gniazda rodowego między różne gałęzie (taką właśnie rolę spełnia Skrzyńsko w

rodzie Łabędziów); wówczas jednak poszczególne osoby pisały się także z innych

miejscowości, będących przedmiotem już nie rodowego, lecz rodzinnego dziedzi-

czenia 10 . Kryterium wypływającym z herbu i nazw rodowych poświęcone są refera-

ty Jana Pakulskiego i Jana Wroniszewskiego; kryterium majątkowe sensu largo

obejmuje nie tylko dziedziczenie konkretnych wsi, lecz także prowadzenie tych

samych spraw przed sądami a wreszcie sukcesję praw patronackich w stosunku do

kościołów; sięgając aż do problemu granic poszczególnych parafii jako wyrazu

pierwotnego zasięgu posiadania fundatorów. Na uwagę zasługują przy tym upraw-

nienia dziesięcinne pewnych kościołów rycerskiego patronatu w miejscowościach

nawet bardzo odległych; tak więc pleban ze Stróżysk pod Wiślicą pobierał dziesię-

cinę z Rzochowa nad średnią Wisłoką 11 , plebani z Piotrkowa Kujawskiego dziesię-

cinę w Konecku, w innej części Kujaw 12

, choć od dawna istniały tam już osobne

kościoły. Uprawnienia te nie tylko dowodzą autentytycznego pokrewieństwa gałęzi

Półkoziców ze Stróżysk i z Rzochowa, a tak samo Łabędziów z Piotrkowa i Konec-

ka; wskazują one także, w której z owych miejscowości znajdowała się rezydencja

ich wspólnych protoplastów. W stosunku do kryteriów heraldycznego i majątkowe-

go tak głośne niegdyś imionowe musi obecnie zadowolić się skromniejszym

miejscem — nie wchodząc tu szerzej w jego problematykę, zaznaczę tylko, że

obecnie nie może już chodzić o uniwersalne imiona rodowe, lecz o zestaw imion

używanych w obrębie konkretnych rodów w określonym czasie. Zestaw ten będzie

nieco odmienny dla poszczególnych rodzin; obok wspólnego zasobu imion tzw.

agnatycznych każda z nich dysponowała bowiem pewną liczbą imion tzw. kogna-

tycznych, wyróżniających właśnie ją od innych rodzin tego samego herbu, które w

ciągu swych dziejów zawierały inne małżeństwa.

Pozostałe kryteria możemy omówić w dowolnej kolejności, nie mają one bowiem

dotychczas obowiązującej w nauce nazwy. Zawarte w referacie ich nazwania są też

tylko propozycją — dyskusja znajdzie może w niejednym wypadku trafniejsze

określenie. Tak więc, istotną rolę odgrywa w badaniach genealogicznych kryte-

rium pozycji społecznej; ustalenie tejże pozycji należy wprawdzie w

każdym wypadku do podstawowych celów owych badań, z chwilą jednak osiągnię-

10 Np. Andrzej Rzeszotko, marszałek dworu księcia mazowieckiego Siemowita IV, a potem

jego syn Donin, podkanclerzy Władysława Jagiełły, pisali się w źródłach na przemian ze

Skrzyńska i z Wistki.

11 D ŁUGOSZ , Liber beneficiorum , 2, s. 436.

12 Archiwum Diecezjalne we Włocławku, księga konsystorska włocławska 2, k. 3.

cia tego celu możemy posłużyć się nim również jako wskaźnikiem do identyfiko-

wania osób czy oznaczania ich miejsce w rodowodzie. Kryterium to oddaje nam

szczególne usługi w studiach nad dostojnikami, a także ich żonami lub bliskimi

krewnymi — znając bowiem ich herb i terytorium działania, mamy do wyboru

ograniczono już liczbę rodzin, do których możemy przypisać dane osoby. Chodzi tu

o rodziny o odpowiedniej pozycji społecznej, warunkiem jednak stosowania tego

kryterium jest dokładna znajomość elit w poszczególnych ziemiach polskich. Uzu-

pełnienie jego bowiem stanowi kryterium bliskości terytorial-

nej — dla osoby lub grupy osób, działającej stale na określonym obszarze, poszu-

kujemy środowisk krewniaczych tam właśnie osiedlonych. Wykrywać bliskie po-

krewieństwo lub powinowactwo miedzy konkretnymi osobami pozwala nam z kolei

kilko dalszych kryteriów. Jak wiadomo ze źródeł, poszczególne jednostki występo-

wały zarówno w sprawach publicznych, jak tym bardziej prywatnych „cum suis

consanguineis et amicis”; z tej racji genealogowie nauczyli się wykorzystywać

kryterium wspólnego występowania w przekazach źródłowych.

Powinno być ono brane pod rozwagę i analizę tam, gdzie owo wspólne występowa-

nie nie wynikało z motywów czysto państwowych, takich jak np. występowanie

dygnitarzy dworskich lub ziemskich w testacjach dokumentów monarchy. Kry-

terium bliższości prawnej wynika z dobrze znanej w Polsce zasady

„proximitatis”; pozwala ono na genealogiczną analizę źródeł wyrażających funk-

cjonowanie owej zasady. Osoby domagające się dziedzictwa, ewentualnie retraktu

sprzedanej posiadłości pozostawały w możliwie bliskim pokrewieństwie a jej po-

przednim właścicielem, przy czym w razie wywiązania się w danej sprawie sporu

między dwoma lub więcej ludźmi za najbliższego prawnie winniśmy uznać tego,

który ostatecznie utrzymał się przy owej majętności. Subtelności odpowiedniego

prawa powodują wszakże, iż nie we wszystkich wypadkach oznacza to bliższość

według rzymskiej zasady obliczania stopni pokrewieństwa 13 . Podobnie w wypad-

kach wykupu (lub próby wykupu) dóbr od kobiety przez jej krewnych ojczystych

mamy prawo uważać nabywców konkretnie za jej braci stryjecznych, zgodnie z

odpowiednim artykułem statutów Kazimierza Wielkiego 14

. Dla genealoga koniecz-

nym wymogiem jest znajomość staropolskiego prawa; przykłady interpretacyjnie

niejednoznaczne powinno się rozstrzygać zgodnie z jego zasadami. Cennym wskaź-

nikiem interesujących nas związków jest również kryterium protekcji.

Zjawisko to dotyczy wprawdzie niekoniecznie krewnych, wobec nich było ono jed-

13 Mimo istnienia monograficznego i stosunkowo świeżego studium o prawie bliższości

(Z. R YMASZEWSKI , Prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca XV

wieku , Wrocław 1970) konieczne są dalsze badania uściślające ten przedmiot, z uwzględnie-

niem danych genealogicznych (zob. J. B IENIAK , Rody... , s. 195-196). Szlachcic z ziemi łę-

czyckiej Jan z Piaskowic „ex proximitate” uzyskał (1404) retrakt działu w tej wsi, sprzeda-

nego przez jego stryja Piotra, plebana w Zgierzu, przyrodniej siostrze tegoż, Dobachnie.

Motywem wyroku była przysięga Jana: „sicut pater meus cum Dobachna patre erat prius

divisus, antequam Dobachna est nata” (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

[dalej AGAD], ksiega ziemska łęczycka 4, k. 404v, 407); zadecydowała tu wiec bliższość

działów majątkowych.

14 Starodawne Prawa Polskiego Pomniki , 1, s. 170.

BIENIAK, Janusz - Rozmaitość kryteriów badawczych w polskiej genealogii średniowiecznej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: