KOCZERSKA, Maria - Nauki pomocnicze historii średniowiecznej w Polsce - stan i perspektywy badawcze.pdf - Historia - kama2e

M ARIA K OCZERSKA

Nauki pomocnicze historii średniowiecznej w Polsce

— stan i perspektywy badawcze

zwalnia mnie od obowiązku systematycznego przedstawienia stanu

tych nauk, co zresztą byłoby niemożliwe ze względu na zakreślone ograniczenia

czasowe. Książka ta, będąca pokłosiem sesji zorganizowanej w Uniwersytecie Ja-

giellońskim, związanej z jubileuszem jednego ze znawców nauk pomocniczych

w Polsce, zmarłego w 1999 r. profesora Zbigniewa Perzanowskiego, została uzu-

pełniona z inicjatywy Mieczysława Rokosza — organizatora sesji i redaktora pracy,

kilkoma dodatkowymi studiami, których autorzy przedstawili dzieje tych nauk w

Polsce. Dzięki temu jesteśmy już w posiadaniu bilansu dokonań i wykazu postula-

tów w zakresie większości klasycznych i kilku nowych nauk określanych mianem

nauk pomocniczych historii. Jakie więc mogą być moja rola i zadanie na naszej

konferencji?

Po pierwsze od czasu krakowskiego sympozjum, jak również od wydania książki

upłynęło już kilka lat, a rozwój historiografii polskiej był i w tym zakresie ostatnio

bardzo dynamiczny. Po drugie autorzy poszczególnych studiów zajmowali się wte-

dy reprezentowanymi przez siebie naukami pomocniczymi lub też dziedzinami źró-

dłoznawstwa, ja zaś pragnę przedstawić kilka uwag na temat tendencji, dających się

zauważyć w uprawianiu nauk pomocniczych i źródłoznawstwa w Polsce. Drugim

zaś moim zadaniem będzie zainicjowanie dyskusji nad dalszym ich rozwojem, przez

zgłoszenie własnych postulatów. Postulaty te nie będą jednak obejmować najważ-

niejszych, bo te wiążą się z potrzebami edytorskimi, którym zostały poświęcone

dwa kolejne referaty. I muszę zastrzec, że występuję tu po trosze z pozycji outside-

ra, ponieważ w moich własnych badaniach nauki pomocnicze były do niedawna

dopiero na drugim planie.

Pierwszą konstatacją, jaką można sformułować, jest bujny rozwój nauk pomocni-

czych w Polsce w ostatnich, co najmniej dwóch dziesięcioleciach. Szczególnie do-

tyczy to dwóch związanych ze sobą zakresem zainteresowań, a w znacznym stopniu

również bazą źródłową genealogii i heraldyki. Obie niemile widziane w czasach

PRL, doznały przyspieszenia już u schyłku tej epoki. W zakresie genealogii wi-

doczny jest zwłaszcza dorobek szkoły toruńskiej, kierowanej przez dwóch wytraw-

nych znawców przedmiotu: zmarłego przedwcześnie (w 1997 r.) Kazimierza Jasiń-

1 Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce. Materiały z sympozjum w

Uniwersytecie Jagiellońskim dnia 21-22 października 1993 profesorowi Zbigniewowi Perza-

nowskiemu przypisane, red. M. R OKOSZ , Kraków 1995.

Wydana przed sześciu laty książka Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych hi-

storii w Polsce 1

skiego, twórcy pomnikowej genealogii dynastii piastowskiej — zakończonej za jego

życia dla Piastów śląskich 2 i nie ukończonej dla głównej linii piastowskiej 3 , oraz

Janusza Bieniaka. Dziełem jego i jego uczniów jest nie tylko odnowienie serii mo-

nografii rodowych opartych na nowych zasadach niż monografie szkoły Semkowi-

czowskiej, ale zorganizowanie, początkowo wspólnie z Kazimierzem Jasińskim,

serii spotkań mediewistycznych w Golubiu-Dobrzyniu i nie tylko tam. Nie do prze-

cenienia jest plon pierwszej sesji, poświęconej problemom metodycznym 4 , w któ-

rym przedstawione i przedyskutowane zostały kryteria stosowane w badaniach ge-

nealogicznych, a służące zakwalifikowaniu danej osoby do określonego rodu lub

rodziny. W sumie otrzymaliśmy opublikowane wyniki sześciu kolokwiów pod

wspólnym tytułem: Genealogia, różniących się podtytułami: Studia nad wspólnota-

mi krewniaczymi i terytorialnymi 5 ; Kręgi zawodowe i grupy interesu 6 ; Polska elita

polityczna 7 ; Rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym 8 ; Władza i

społeczeństwo 9 . Analiza treści przedstawionych tomów, zwłaszcza zaś ostatniego

z nich wskazuje, że znajdują się w nich, także prace, które tylko pośrednio związane

są z nurtem badań genealogicznych; trudno w nich się też dopatrzyć stosowania

metod genealogicznych 10

. Natomiast odpowiadają one w pełni problematyce sto-

sunku między władzą a społeczeństwem, jak opiewa podtytuł tego tomu. Stwierdze-

nie to nie jest jednak zarzutem ani pod adresem referentów, ani organizatorów kon-

ferencji w osobach Andrzeja Radzimińskiego i Jana Wroniszewskiego. Genealogia

zawsze służyła historii społecznej. Cóż więc dziwnego, że doprowadziła organizato-

rów konferencji i ich uczestników do problematyki społecznej, a nawet politycznej,

mało związanej już z macierzystą nauką pomocniczą. Nie jest też dziełem przypad-

ku, że od lat forum dla publikacji studiów genealogicznych jest również seria wy-

dawnicza (nieformalna wprawdzie) Instytutu Historii PAN pod nazwą Społeczeń-

stwo Polski średniowiecznej, której redaktorem jest Stefan Krzysztof Kuczyński. W

ośmiu dotychczas wydanych tomach tego wydawnictwa zostało opublikowanych

2 K. J ASIŃSKI , Rodowód Piastów śląskich, t. 1-3, Wrocław 1973-1977.

3 T ENŻE , Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa [b.r.w.].

4 Genealogia — problemy metodyczne w badaniach nad polskim społeczeństwem średnio-

wiecznym na tle porównawczym, red. J. H ERTEL , Toruń 1982.

5 Genealogia — studia nad wspólnotami krewniaczymi i terytorialnymi w Polsce średnio-

wiecznej na tle porównawczym, red. J. H ERTEL , J. W RONISZEWSKI , Toruń 1987.

6 Genealogia — kręgi zawodowe i grupy interesu w Polsce średniowiecznej na tle porów-

nawczym, red. J. W RONISZEWSKI , Toruń 1989.

7 Genealogia — polska elita polityczna w wiekach średnich w Polsce średniowiecznej na w

porównawczym, red. J. W RONISZEWSKI , Toruń 1993.

8 Genealogia. Rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średnio-

wiecznej na tle porównawczym, red. A. R ADZIMIŃSKI , J. W RONISZEWSKI , Toruń 1996.

9 Genealogia. Władza i społeczeństwo w Polsce średniowiecznej, red. A. R ADZIMIŃSKI , J.

W RONISZEWSKI , Toruń 1999.

10 Myślę tu o takich studiach, jak K. O ŻOGA , Miejsce i rola uczonych w późnośredniowiecz-

nym państwie polskim. Poglądy mistrzów krakowskich a rzeczywistość, tamże, s. 271-302

oraz K. S KUPIEŃSKIEGO , Zagadnienie „instytucji zaufania publicznego (wiary publicznej)” w

Polsce średniowiecznej. Dyplomatyka w badaniach relacji między władzą a społeczeństwem,

s. 333-357.

kilkanaście studiów genealogicznych lub stosujących metodę genealogiczną, w tym

pięć w ostatnim, ósmym tomie Społeczeństwa 11 . Toruńskiej szkole genealogicznej

zawdzięczamy też najnowszą pracę z dziedziny genealogii dynastycznej — tym

razem z genealogii Giedyminowiczów 12 . Praca Jana Tęgowskiego, będąca podsu-

mowaniem obecnego stanu badań, przy znaczącym wkładzie autora książki, usuwa

w cień wcześniejsze prace Józefa Wolffa 13 i Zygmunta Wdowiszewskiego 14

W ostatnich latach ukazało się kilka monografii genealogicznych. Zaliczam do

nich dwie prace: Alicji Szymczakowej

15 i Anny Supruniuk 16 , ponieważ obie autorki

zastosowały metodę genealogiczną dla uchwycenia badanych elit. Pierwsza z auto-

rek — w ziemi sieradzkiej w XV w., druga natomiast jako otoczenia księcia mazo-

wieckiego Siemowita IV. Obie prace zakwalifikować też trzeba do monografii z

zakresu historii społecznej, jak również, bez wątpienia, do prac prozopograficznych.

Monografia A. Supruniuk jest ponadto doskonałą pracą z dziedziny historii ustroju

Mazowsza książęcego i równie dobrze mogłaby nosić tytuł: „Organizacja państwa i

elita władzy w księstwie Siemowita IV”. Ponadto również w ostatnich latach po-

wstały dalsze monografie rodowe 17 . Na szczególne wyróżnienie zasługuje dociekli-

wość Sobiesława Szybkowskiego w tropieniu przedstawicieli i dziejów tak nie-

znacznego rodu, jakim byli Cielepałowie 18

Genealogia polska odnowiła się nie tylko przez zastosowanie odmiennych niż

szkoła Semkowiczowska metod, ale także dzięki rozszerzeniu podstawy źródłowej

na źródła archiwalne. Dzisiaj już nikt nie wyobraża sobie prowadzenia badań nad

składem osobowym i dziejami rodu lub rodziny

inaczej niż z uwzględnieniem

rękopiśmiennych ksiąg ziemskich i grodzkich. Tym pilniejszy staje się postulat,

który z pewnością powtórzy się w referatach dotyczących potrzeb wydawniczych,

archiwalnego uporządkowania tych ksiąg i przygotowania pomocy archiwalnych, w

głównej mierze indeksów.

11 Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 8, red. S. K. K UCZYŃSKI , War-

szawa 1999; są to studia J. Bieniaka, R. Bubczyka, I. M. Dackiej, A. Szwedy i S. Szybkow-

skiego.

12 J. T ĘGOWSKI , Pierwsze pokolenie Giedyminowiczów, Poznań 1999, Biblioteka Genealo-

giczna, pod red. M. G ÓRNEGO , t. 2.

13 J. W OLFF , Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV w. , Warszawa 1895.

14 Z. W DOWISZEWSKI , Genealogia Jagiellonów , Warszawa 1968.

15 A. S ZYMCZAKOWA , Szlachta sieradzka w XV wieku. Magnifici et generosi, Łódź 1998.

16 A. S UPRUNIUK , Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374-1426) , Warszawa

1998.

17 S. S ZYBKOWSKI , Ród Cielepałów. Studium genealogiczne, Gdańsk 1999; B. M OŻEJKO , Ród

Świnków na pograniczu polsko-krzyżackim w średniowieczu, Gdańsk 1998.

18 Zob. też wcześniejszy artykuł tegoż autora o najznakomitszym reprezentancie tego rodu:

S. S ZYBKOWSKI , Pozakancelaryjne aspekty życiorysu Mikołaja Cebulki z Czechowa — se-

kretarza, dyplomaty i doradcy Witolda. Przyczynek do badań nad kręgiem polskich współ-

pracowników wielkiego księcia litewskiego, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej , t. 7,

s. 243-265.

19 Najlepszym przykładem monografii rodziny nowej generacji jest praca J. K URTYKI , Tę-

czyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu, Kraków 1997.

Podobny rozwój obserwujemy w drugiej z wymienionych nauk, a mianowicie w

heraldyce. Nauka ta, skrępowana w czasach PRL równie lub może jeszcze silniej

niż genealogia, ograniczana do badań w zakresie heraldyki państwowej i w jakimś

stopniu miejskiej, odrodziła się zarówno w badaniach naukowych, jak i w ujęciach

popularnych. W tej pierwszej, naukowej dziedzinie zmiany przyspieszyło reakty-

wowanie w 1988 r. Polskiego Towarzystwa Heraldycznego i powstanie w ślad za

tym jego oddziałów terenowych, o zadaniach nie tylko ściśle naukowych, ale także

mających wpływ na społeczne zainteresowanie herbami i mitygujących snobizmy.

Ukoronowaniem procesu odrodzenia heraldyki było wznowienie w 1993 r. edycji

zasłużonego „Rocznika Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 20 . Cztery jego to-

my, które dotychczas ukazały się, zasługują na oddzielne omówienie. Pozwalam

sobie wymienić tylko te rozprawy, które wydają się mieć najdonioślejszą i najrozle-

glejszą problematykę. Do nich należy artykuł Przemysława Mrozowskiego o sztuce

i stylizacji heraldycznej w XIV-XV w. 21 , Ryszarda Kiersnowskiego — o tworzywie

historycznym polskich legend herbowych 22 , Franciszka Sikory — o insygniach ko-

ronacyjnych, które powróciły do Polski w 1412 r. na tle genealogii Rożnów 23 , Paw-

ła Dymmela — o autorstwie Klejnotów 24 , Juliusza Chrościckiego o programie gene-

alogicznym Krzyżtoporu 25 , który wywołał lawinę kolejnych, interpretacji 26 , Adama

Rycia — o obyczajach rycerskich w legendach arturiańskich 27

Tenże 1993 r. okazał się szczególnie pomyślny dla polskiej heraldyki, ponieważ

zostały wtedy opublikowane dwie bardzo ważne prace: Józefa Szymańskiego, Her-

barz średniowiecznego rycerstwa polskiego

28 , z cennym wstępem metodycznym, i

Stefana K. Kuczyńskiego, Polskie herby ziemskie 29

. Autorowi temu udało się połą-

czyć kompetencje w przedstawieniu herbów ziemskich od średniowiecza do współ-

czesności i, co ważniejsze, ukazać funkcje społeczne tych znaków.

Katalog postulatów co do badań w zakresie heraldyki przedstawił w swoim refe-

racie na sesji krakowskiej Stefan K. Kuczyński

. Wymienił m. in. te jej dziedziny,

20 „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” [dalej: R.Her.], nowej serii t. 1 (12),

Warszawa 1993.

21 P. M ROZOWSKI , O sztuce i stylizacji heraldycznej w Polsce XIV-XV wieku, RHer. 1 (l2),

1993, s. 77-109.

22 R. K IERSNOWSKI , Tworzywo historyczne polskich legend herbowych R. Her. 2 (13), 1995,

s. 11-25.

23 F. S IKORA , Sprawa insygnialna 1370-1412 a genealogia Rożnów , R. Her. 1 (12), 1993, s.

39-58.

24 P. D YMMEL , Problem autorstwa Klejnotów przypisywanych Janowi Długoszowi, R.Her. 1

(12), 1993, s. 59-75, zob. też TENŻE , Pierwsza redakcja najstarszego herbarza polskiego,

[w:] Ludzie i herby w dawnej Polsce, red. P. D YMMEL , Lublin 1995, s. 89-113.

25 J. C HROŚCICKI , „W honor domu mego i pamięci”. Program genealogiczny na elewacjach

rezydencji Krzysztofa Ossolińskiego w Krzyżtoporze, R. Her. 3 (14), 1997, s. 135-151.

26 Powstały trzy nowe, nie publikowane jeszcze prace na ten temat.

27 A. R YĆ , Obyczaj rycerski i heraldyka w romansach arturiańskich Chretiena de Troyes,

RHer. 4 (15), s. 7-38.

28 J. S ZYMAŃSKI , Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego , Warszawa 1993.

29 S. K. K UCZYŃSKI , Polskie herby ziemskie. Geneza, treści i funkcje, Warszawa 1993.

30 S. K. K UCZYŃSKI , Osiągnięcia i postulaty w zakresie heraldyki polskiej, [w:] Tradycje i

które wydawały się zaniedbane, a mianowicie heraldykę kościelną i heraldykę miej-

ską. Tej ostatniej pomogło wydanie w 1990 r. ustawy samorządowej, przywracają-

cej swobodę w tym zakresie. W okresie między wygłoszeniem niniejszego referatu

a przygotowaniem go do druku ukazała się książka Marka Adamczewskiego o he-

raldyce miast polskich w okresie przedrozbiorowym 31 . Jest to jedna z prac zainspi-

rowanych przez Józefa Szymańskiego, które mają przedstawić heraldykę miejską

dwóch głównych dzielnic: Wielkopolski i Małopolski. Autor oparł się na różnorod-

nych źródłach, z których największą rolę odegrały materiały sfragistyczne. Szkoda

tylko, że materiał ilustracyjny książki jest dość skąpy i wyłącznie sfragistyczny.

Wcześniej jeszcze otrzymaliśmy pracę Wojciecha Strzyżewskiego, poświęconą

symbolice herbów miejskich ziem zachodnich 32 . W wydanej w 1995 r. pracy zbio-

rowej pod redakcją Piotra Dymmela opublikowano artykuły sygnalizujące zaawan-

sowany stan prac nad heraldyką miejską szeroko rozumianej Małopolski 33

Ostatnio pojawiły się też sfragistyczno-heraldyczne prace poświecone pieczęciom

biskupim

34 i klasztornym 35 , zarówno indywidualne jak zbiorowe, zrodzone w śro-

dowisku toruńskim, krakowskim i lubelskim. W książce Pieczęć w Polsce średnio-

wiecznej i nowożytnej , pod redakcją Piotra Dymmela, połowę prac poświęcono sfra-

gistyce kościelnej 36

. To przejście od heraldyki do sfragistyki związane jest ze sfra-

gistycznymi w dużej mierze źródłami heraldyki i obrazuje naturalne związki z tymi

dwiema naukami pomocniczymi: heraldyką i sfragistyką, na gruncie źródeł, prze-

cząc popularnej tezie, jakoby każda z nauk pomocniczych była związana z jednym

tylko typem źródła.

Notabene sytuacja względnego ubóstwa prac ze sfragistyki kościelnej nie jest by-

najmniej bolączką wyłącznie historiografii polskiej. Przejrzenie niemieckiej biblio-

grafii sfragistycznej, wydanej w 1995 r.

, każe widzieć zaniedbanie w tej dziedzinie

jako zjawisko ogólnoeuropejskie. Należałoby więc zastanowić się, czy możliwe

perspektywy, s. 93-105.

31 M. A DAMCZEWSKI , Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII w. , Warszawa 2000.

32 W. S TRZYŻEWSKI , Treści symboliczne na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do

końca XVIII wieku, Zielona Góra 1999.

33 J. Ł OSOWSKI , Pieczęcie miast szlacheckich województwa lubelskiego od XV do XVIII wie-

ku , [w:] Ludzie i herby..., s. 247-269; TENŻE , Katalog pieczęci miast szlacheckich wojewódz-

twa bełskiego od XV do XVIII wieku, tamże, s. 271-296; zob. też H. S EROKA , O nadaniach

herbów miejskich w Polsce przedrozbiorowej , tamże, s. 151-165.

34 Zob. prace J. P AKULSKIEGO , O najstarszych, przedherbowych pieczęciach arcybiskupów

gnieźnieńskich, [w:] Homines et societas. Czasy Piastów i Jagiellonów. Studia historyczne

ofiarowane Antoniemu Gąsiorowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Poznań

1997, PTPN. Wydz. Historii i Nauk Społ. Prace Kom. Hist, t. 55, s. 429-445; TENŻE , Śre-

dniowieczne pieczęcie prałatów i kanoników kapituł katedralnych metropolii gnieźnieńskiej ,

[w:] Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej. Pochodzenie i

funkcjonowanie elity kościelnej, red. A. R ADZIMIŃSKI , Toruń 2000, s. 177-196.

35 Zob. przyp. 22 oraz Z. P IECH , Średniowieczne pieczecie tynieckie, [w:] Benedyktyni tyniec-

cy w średniowieczu, Kraków 1995, red. K. Ż UROWSKA , s. 137-139.

36 Pieczęć w Polsce średniowiecznej. Zbiór studiów , red. P. D YMMEL , Lublin 1998.

37 E. H ENNING , G. J OCHUMS , Bibliographie zur Sphragistik; Schrifttum Deutschlands, Öster-

reichs und der Schweiz bis 1990, Köln 1995.

KOCZERSKA, Maria - Nauki pomocnicze historii średniowiecznej w Polsce - stan i perspektywy badawcze.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: