FIRTH, Raymond - Czy antropologia społeczna ma przyszłość.pdf - Historia - kama2e

R AYMOND F IRTH

Czy antropologia społeczna ma przyszłość? 1

. Jednakże moje twier-

dzenia będą raczej niedookreślone czasowo. Nie będą też kategoryczne. Mówiąc

językiem futurologów, będą bardziej przypuszczeniem, intelektualnie zdyscyplino-

waną spekulacją niż prognozą czy przepowiednią.

Zacznę od teraźniejszości. W maju 1990 r. Keit Hart w „Times Higher Education

Supplement” przedstawił antropologię społeczną jako naukę w stanie rozkładu:

„zbyt wyspecjalizowaną, rozczłonkowaną i wyobcowaną ze społeczeństwa, w którym ży-

je większość ludzi, i nie przedstawiającą żadnej wizji przyszłości ani naszej dyscypliny,

ani ludzkości” (Hart 1990: 14).

Zarazem na łamach pisma „Man”, wydawanego przez Royal Anthropological In-

stitute (1990: 30), Joel Kahn opisał antropologię jako dyscyplinę pogrążoną w stanie

metodologicznego i epistemologicznego kryzysu, który staje się endemiczny. W

marcu tego samego roku Leslie Sponsel z University of Hawaii napisał artykuł ad-

resowany do amerykańskich antropologów, zatytułowany Czy antropologia ma ja-

kąkolwiek przyszłość? (tamże: 32).

Żaden z tych autorów nie sugeruje, że antropologia nie ma przyszłości. Jednakże

przewidują różne kierunki jej rozwoju. Każdy z nich przyjmuje pewną postawę

moralną, ze swoistymi politycznymi podtekstami. Kahn, z punktu widzenia antyka-

pitalistycznej ekonomii, podkreśla, jak bardzo współczesna antropologia społeczna

nadal tkwi w zachodniej tradycji, nawet jeżeli sama uważa się za ucieczkę od niej,

i w związku z tym antropologiczne koncepcje powinny być oceniane w ich konkret-

nym, historycznym kontekście. Sponsel postuluje większe powiązanie antropolo-

gów z ludźmi, których badają, oraz bardziej otwarte działanie w obronie praw

człowieka. Hart chce uczynić z antropologii narzędzie instytucjonalizacji demokra-

cji w życiu społecznym w ogóle, szczególny nacisk zaś kładzie na zaangażowanie w

1 Jestem wdzięczny za pomocne dyskusje nad wcześniejszą wersją tego artykułu Simonowi

Colemanowi, Hughowi Firmowi, Rosemary Firth oraz uczestnikom jubileuszowego zjazdu

w Instytucie Antropologii Społecznej uniwersytetu w Oslo w październiku 1989 r., zjazdu

Association of Social Anthropologists (ASA) w Edynburgu w kwietniu 1990, spotkania

Cambridge Anthropology Society w październiku 1990 oraz seminarium doktorskiego w

Katedrze Antropologii w London School of Economics w marcu 1991.

* Przeł. Czesław Miłosz (przyp. tłum.).

Paradoksem jest, abym pisał o przyszłości, podczas gdy zajmuję się antropologią

społeczną od przeszło sześćdziesięciu lat. Ale możliwe, iż prawda leży w aforyzmie

T. S. Eliota z wiersza Burnta Nortona (z tomu Cztery kwartety ): „Czas teraźniejszy

i czas, który minął, / Razem obecne są chyba w przyszłości”

problemy społeczne, mające na celu obronę szeroko pojętej wolności i równości.

Głosi również, zapewne optymistycznie, że musimy explicite wyłożyć wizję przy-

szłości, do jakiej według naszych wyobrażeń się przybliżamy.

Wątpię, by jakakolwiek wyraźna wizja przyszłości mogła być wystarczająco

przekonywająca. Mamy swoje ideały, ale jakiekolwiek przepowiednie co do przy-

szłości antropologii czy innego rodzaju intelektualnej działalności muszą pozostać

sprawą przypuszczenia, skażonego przez temperament i doświadczenie autora. Mo-

żemy jedynie przedstawić mniej lub bardziej prawdopodobne wnioski z tego, co

dzieje się obecnie. Sądzę jednak, że trzy sprawy, które wyłaniają się z przywoła-

nych powyżej stwierdzeń — istotność historycznego kontekstu, troska o demokra-

tyczną równość, współczucie dla wykorzystywanych — znajdą się wśród głównych

wątków antropologii społecznej.

Wnioski dotyczące przyszłości będą zmieniać się ze względu na język opisu te-

raźniejszości. Współcześnie występujące różnice w podejściach i tematach antropo-

logii społecznej mogą być określone jako „rozkład”, rodzaj nieładu. Ale mogą też

być nazwane „różnorodnością”, wariacjami w obrębie wszechobejmującego po-

rządku. Mimo niezaprzeczalnych różnic dotyczących założeń, metod i działań pro-

mocyjnych w dzisiejszej antropologii społecznej skłaniam się do uznania zakresu

współczesnych teoretycznych i eksperymentalnych zainteresowań raczej za owocne

niż niszczące dla naszej dyscypliny.

Być może nasza dyscyplina znajduje się w stanie kryzysu, przesilenia, w punkcie

zwrotnym rozwoju, w okresie decydującej zmiany. Z pewnością wielu antropolo-

gów ma to samo odczucie. Ale kryzys ten nie jest tak bardzo „endemiczny”, czyli

odnoszący się w szczególności do metodologii i epistemologii jej przedmiotu same-

go w sobie, jak utrzymuje Kahn, lecz zależy w większym stopniu od okoliczności

zewnętrznych. Zachodzące zmiany, które mogą okazać się decydujące dla kształtu

naszej dyscypliny, obejmują naturę i dostępność pól badawczych, skalę i szybkość

oddziaływania różnych dynamicznych czynników, które wywierają wpływ na to, co

badamy, oraz typy źródeł dostępnych w naszej pracy. Bezmiar nowych możliwości

otwiera się przed nami w zakresie problemów do badania oraz informowania szer-

szej publiczności o znaczeniu naszych analiz i uogólnień wynikających z ich po-

równawczego charakteru. Jednocześnie zapewne staniemy wobec kontroli i ograni-

czeń bardziej surowych niż kiedykolwiek wcześniej.

W przypadku współczesnej antropologii społecznej wrażenie wywiera na mnie

liczba solidnych danych etnograficznych, które zostały zebrane, oryginalność teorii,

ujawniająca się w formułowaniu nowych problemów, i wyszukana natura wielu

generalizacji czy hipotez. Dlatego brak ujednoliconego podejścia i teoretycznej syn-

tezy nie kłopocze mnie tak bardzo. Argumentacja na rzecz syntezy teorii antropolo-

gicznej jest częściowo oparta na tęsknocie za cechującą ją zintegrowaną przeszło-

ścią, której tak naprawdę nigdy nie było. Niemalże od początku antropologia spo-

łeczna była wewnętrznie podzielona przez konflikt teoretyczny pomiędzy biolo-

gicznym ujęciem Malinowskiego a socjologicznym spojrzeniem na fundamenty

kultury ludzkiej reprezentowanym przez Radcliffe’a-Browna; ponadto przez różne

koncepcje funkcji w ramach antropologii funkcjonalnej; pomiędzy pojęciem form

społecznych determinujących zachowanie i sposoby myślenia poszczególnych

członków społeczności a innowacją i kreatywną rolą jednostki w kształtowaniu

form społecznych oraz ruchu ku zmianie społecznej; pomiędzy interpretacjami bar-

dziej statycznymi a bardziej dynamicznymi; pomiędzy względnym naciskiem kła-

dzionym na ideologiczne bądź materialne elementy wpływające na działanie ludz-

kie. Nie trzeba być mistrzem dialektyki, aby zwrócić uwagę na ważność sekwencji

składających się z twierdzeń i ich zaprzeczeń w rozwoju myśli antropologicznej.

Zasięg empirycznych zainteresowań w początkowym okresie rozwoju antropologii

nie był tak szeroki jak obecnie, ale już wtedy istniała intelektualna różnorodność.

W najbliższej przyszłości antropologia społeczna zapewne nie stworzy ani cało-

ściowej syntezy metody badań, ani zunifikowanej teorii społeczeństwa. Następ-

stwem różnorodności teorii i jej fragmentarycznych osiągnięć może być powstanie

powszechnego zasobu ogólnych, teoretycznych koncepcji natury społeczeństwa i

sposobu studiów nad stosunkami społecznymi, instytucjami i wierzeniami. Antropo-

logia społeczna, podobnie jak jej bratnie dyscypliny, jest oparta na zainteresowaniu

kondycją ludzką, które, jak sądzę, jest ostatecznie pokrewne studiom estetycznym i

często ujawnia estetyczną wrażliwość w swym podejściu badawczym. W zasadzie

jest to badanie zjawisk społecznych w mikroskali. Pozostanie tak. dopóki w trakcie

badań terenowych obserwacja jest głównym źródłem informacji. Nie wyklucza to

badań i formułowania wniosków w skali makro, gdy problem wymaga szerszego

podejścia, czy też studiów archiwalnych. Jednakie na pewnym etapie antropolodzy

społeczni przede wszystkim badają jednostki funkcjonujące poza kontekstem ma-

krostrukturalnym, zaangażowane w cały szereg często niedostrzegalnych stosunków

społecznych, niedefiniowanych w szerokich, jasnych kategoriach zobowiązań.

Antropologia społeczna jest nauką sceptyczną, ponieważ uczy nas nie wierzyć w

to, co ludzie mówią i robią, bez względu na ich uroczyste deklaracje, wierzenia

i zachowania rytualne. Wciąż szukamy ukrytych, ledwo rozpoznawalnych, niepo-

twierdzalnych czynników determinujących zachowanie. Zagłębiamy się w to, co

Anthony Trollope w Barchester Towers nazwał „tą subtelną, samolubną, dwu-

znaczną sofistyką, której przedmiotem są umysły wszystkich ludzi”, kiedy szukają

oni usprawiedliwienia swojego własnego zachowania. Mamy tu do czynienia z pa-

radoksem. Nawet jeżeli nie możemy wyjaśnić, podając przyczynę, możemy obja-

śniać, zgłębiać działanie niecodziennych, niespodziewanych, osobnych, sprzecz-

nych czy irracjonalnych elementów zachowania. Możemy to robić w naszym społe-

czeństwie równie dobrze jak w społeczeństwie egzotycznym. Ale zawsze punktem

odniesienia pozostaje idea miary porównawczej, skala analogicznych zachowań w

innej społeczności, w odwołaniu do której dokonujemy interpretacji i oceny tego, co

widzimy. Na przykład jakiekolwiek studia nad małżeństwem, prowadzone w do-

wolnym miejscu, jako punkt odniesienia mają cały wachlarz wzorów małżeństwa

i postaw z tym związanych w różnych społecznościach, pozwalających zatem abs-

trahować od konwencjonalnych norm zachodnich. Inną bardzo ważną cechą badań

antropologicznych jest ich długofalowość — badania terenowe potrzebują odpo-

wiednio długiego czasu. O tym często trudno jest przekonać naszych odbiorców.

Antropologia społeczna jest nauką tworzącą abstrakcje, poszukującą wspólnych

elementów wzorów i procesów przez porównywanie specyficznych ich przejawów,

jak i powiązania poszczególnych wzorów w pewnego rodzaju system pojęciowy w

ciągle zmieniającym się społeczeństwie. Antropolodzy w dużym stopniu mają też

do czynienia ze znaczeniem zmienności. Zmienność oznacza przeciwwagę dla wzo-

ru i jego modyfikację, oznacza też możliwość istnienia elementów prowadzących do

przeformułowania danego wzoru. W tym wszystkim jesteśmy w pełni świadomi

wewnętrznej współzależności pomiędzy siłami racjonalnymi a nieracjonalnymi,

materialnymi a niematerialnymi, wyrażeniami literalnymi a metaforycznymi. Mamy

również świadomość, iż struktury władzy odgrywają istotną rolę w ukierunkowy-

waniu, tłumieniu bądź stymulowaniu działań społecznych. Wiemy też, jak wielkie

znaczenie dla tychże struktur w generowaniu zmian społecznych mają symbole i

ideologia.

Mamy różne poglądy na precyzyjność znaczenia tych pojęć i ich zastosowanie.

Idiomatyka, za pomocą której wyraziłem je, nie jest z pewnością tym językiem,

którego użyliby moi nowocześni koledzy. Ale uważam, że bez względu na język

komunikacji wszyscy musimy rozpocząć od takiej postawy myślowej.

W takim razie dokąd zmierzamy? Zgaduję, że przyszłość antropologii społecznej

w najbliższych, powiedzmy, kilku dekadach może przyjąć następujący kształt.

Rozważę tu zakres i treść, teorię, metodę i organizację antropologii.

Jeśli chodzi o zakres przedmiotowy naszej dyscypliny, zawsze utrzymywałem, że

problemy badawcze dla antropologa można znaleźć wszędzie tam, gdzie istnieje

komunikacja międzyludzka. Nigdy nie wydawała mi się zasadna idea, że antropolo-

gia społeczna zniknie wraz z tzw. ludami „pierwotnymi”, które wyginą bądź zmie-

nią swój sposób życia w wyniku zderzenia z siłami technicznymi, ekonomicznymi

i społecznymi. Sam przez ponad sześćdziesiąt lat interesowałem się rozwojem spo-

łeczeństwa Tikopia, przechodzącego od handlu wymiennego do gospodarki mone-

tarnej, od systemu samowystarczalności do gospodarki opartej głównie na pracy

najemnej. Moim badaniom towarzyszyły zmiany społeczne, polityczne i religijne.

Jednocześnie pracowałem też nad zagadnieniem pokrewieństwa we współczesnym

Londynie. Wiele istotnych badań, podejmujących szeroki zakres tematów z dziedzi-

ny antropologii społecznej, prowadzonych jest obecnie w Wielkiej Brytanii, róż-

nych miejscach Europy, w Stanach Zjednoczonych i innych wysoko rozwiniętych

krajach zachodnich.

Wciąż można też przywołać wiele różnych problemów badawczych, przy których

rozwiązywaniu umiejętności antropologa społecznego mogą być istotne. Wymienię

tylko dwa bardzo odmienne zagadnienia, które przyciągają moją uwagę. Jedno po-

chodzi z obszaru rozrywki — dziwaczna praktyka polowania na lisy w Wielkiej

Brytanii, z osobliwym kompleksem postaw tych, którzy jej bronią, oraz tych, którzy

ją atakują. Łączy ona elementy uprzedzeń klasowych, prestiżu społecznego, miłości

do koni i skoków, podniecenia ryzykiem i niebezpieczeństwem, uznania tradycji

i odprawiania rytuału, zwieńczone niedorzecznymi sądami, wedle których lisy

świetnie się bawią w czasie nagonki. Drugim całkowicie odmiennym zagadnieniem

jest problem grup wsparcia, w szczególności grup krewniaczych, w przypadku co-

raz liczniejszych kategorii Brytyjczyków żyjących poza tzw. rodziną podstawową

— niezamężnych matek, samotnych rodziców na jednym krańcu skali i samotnie

mieszkających starych ludzi na drugim jej końcu. W celu porównania interesujące

mogą być równoległe studia prowadzone nad tymi kategoriami, nad stopniem ich

występowania wśród różnych mniejszości obecnych w tym kraju, powiedzmy,

wśród Greków z Cypru, sikhów czy emigrantów z Karaibów 2

W przyszłości, jak sadzę, antropologia społeczna dzięki rodzimym badaczom w

większym stopniu skoncentruje się na problemach narodowych i lokalnych. Istnieje

już tradycja takiego zainteresowania w społeczeństwach nie należących do świata

zachodniego, kultywowana przez naukowców prowadzących badania w krajach, z

których pochodzą. Wymienię, jako przykłady, prace badawcze Fei Xiaotonga w

Chinach, badania A. Aiyappana, M. N. Srinivasa, S. C. Dube’a, T. N. Madana w

Indiach, Chie Nakane w Japonii, Wazir-Jahana Karima w Malezji, Hugh Kawharu

w Nowej Zelandii. Czasami badacze ci koncentrują się na zagadnieniach mniejszo-

ści, tak jak Karmi zajął się małą wspólnotą „tubylczą” w Malezji; często mają do

czynienia z szerszymi zagadnieniami, jak Fei, który poświecił sporo uwagi proble-

mom małych miast i rozwojowi wsi w wielkich chińskich kantonach. Wszyscy ci

antropolodzy byli rdzennymi członkami społeczności zamieszkujących te tereny.

Rozwój antropologii społecznej będzie zapewne wiązał się z ogromnym wzrostem

znaczenia tych badaczy, zaangażowanych przede wszystkim w studiowanie wła-

snych, lokalnych problemów. Będzie to bardzo pożądany kierunek rozwoju. Ale

równocześnie zagrożeniem dla naszej dyscypliny może stać się zmniejszanie się jej

mocy, ujmowanej jako porównawcza miara zjawisk społecznych. Kiedy badacze

terenowi jeździli badać obce, „egzotyczne” społeczności, byli po prostu zmuszeni

do porównywania swoich i obcych instytucji i wartości.

Bez względu na to, jakim przeobrażeniom podlegać będzie antropologia pod

względem geograficznego umiejscowienia swych badań i określenia relacji

swój/obcy, wyobrażam sobie, że w przyszłości etnografia uprawiana będzie bardziej

solidnie, w nawiązaniu do tradycji badań porównawczych, które przecież są cechą

charakterystyczną naszej dyscypliny. Za tym prawdopodobnie przyjdą bardziej wy-

szukane, abstrakcyjne badania aparatu pojęciowego. Antropolodzy często przypi-

sywali sobie moralną neutralność. Jednakże z różnych przyczyn intensyfikacji może

ulec zainteresowanie problemami o wymiarze moralnym: kontrolą polityczną, defi-

nicją ról społecznych, problemami władzy i dominacji, reakcją na podstawowe

ludzkie dylematy związane z biedą, nieszczęściem, cierpieniem, złem i śmiercią.

Myślę też, że zachodząca nieprzerwanie reakcja na pozytywizm – nie zawsze wyra-

zista – może spowodować zwrócenie większej uwagi na obszar nieracjonalnych

zjawisk, w szczególności licznych problemów religii.

Ale równolegle, a być może czasami w związku z tymi intelektualnymi osiągnię-

ciami, prawdopodobny jest wzrost zainteresowania badaniami zorientowanymi na

politykę społeczną, których wyniki są istotne z punktu widzenia praktyki, jeżeli nie

po prostu praktycznie zorientowane. Stanie się tak częściowo pod presją finansową.

Zarządzający finansami publicznymi żywią uzasadnione oczekiwanie, że tam gdzie

są one lokowane, wymagana jest przezroczystość w ich wydawaniu. W wyrafino-

wanym intelektualnie środowisku można to osiągnąć jedynie drogą uzyskiwania

dość abstrakcyjnych wyników. Twierdzę zdecydowanie, że w każdym nowocze-

2 Por. badania na temat włoskich emigrantów w Londynie (Firth 1956).

FIRTH, Raymond - Czy antropologia społeczna ma przyszłość.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: