Adam Naruszewicz - Liryki wybrane.doc

Adam Naruszewicz „Liryki wybrane”

Oprac.: Barbara Wolska

Oprac.: Juliusz Gomulicki

BIOGRAM

·        Ur. 20 X 1733 rok

·        Ukończył kolegium jezuickie, w tym samym roku wstąpił do zakonu jezuitów

·        Studiował filozofię, a także dzięki rodzinie Czartoryskich teologię w Lyonie

·        Na księdza wyświęcony w Vienne (niedaleko Lyonu)

·        Poeta, dramatopisarz, tłumacz i historyk

·        Dydaktyk: 1) Akademia Wileńska (gramatyka, poetyka i retoryka), 2) Jezuickie Collegium Nobilium w Warszawie (wymowa, geografia, historia, język francuski)

·        Podróżował po Francji Włoszech, Hiszpanii i Niemczech

·        Związany z królem Stanisławem Augustem (poetycki rzecznik króla i obozu reform)

·        Redaktor pierwszego polskiego czasopisma literackiego Zabawy Przyjemne i Pożyteczne

·        Uczestnik obiadów czwartkowych

·        Pisał teksty polityczne i okolicznościowe, ody, sielanki, satyry, bajki, epigramaty, wiersze rokokowe

·        Tłumaczył m.in.: Horacego, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, a także twórców francuskich i nowołacińskich

·        Otrzymał medal Merenibus (‘Zasłużonym’), w 1771 roku redaktorsko-wydawnicze

·        Otrzymał tez medal specjalny (1771) -> Sarbiewski i Naruszewicz przedstawienie jako „poeci uwieńczeni”

·        Po kasacie zakonu jezuitów => król dał mu probostwo w Niemenczynie i 2 altorie na Litwie

·        1774 => koaudiutor biskupa smoleńskiego

·        1776 => dostał order św. Stanisława

·        „teki Naruszewicza” = materiały źródłowe do dzieła „historia narodu polskiego” zebrane przez autora w latach 1781-1792

·        1787 => towarzyszył królowi w podróży do Kaniowa (gdzie odbyło się spotkanie z carycą Katarzyną II)

·        od 1788 został biskupem smoleńskim, a od 1790 łuckim

·        z życia politycznego wycofał się po przystąpieniu króla do Targowicy w 1792

·        1792 => osiada w Janowie Podlaskim

·        śmierć => 8 VII 1796 (pochowany w kościele św. Trójcy w Janowie)

·        jeden z najwybitniejszych poetów polskiego oświecenia

·        twórczość poetycka:

- początek pod koniec polskiego oświecenia

- debiut = ok. 1749

- większość dzieł powstała przed 1776

·        zapoczątkował przemiany na gruncie liryki

·        spór o Naruszewicza:

- pochlebca króla, czy wartościowy przyjaciel?

- postawa obywatelska, czy motywy refleksyjne nim kierowały?

- innowator stylu i języka, czy naśladowca baroko-saskiej tradycji poetyckiej?

- itp.

·        Naruszewicz jeden z 4 głównych poetów stanisławowskich

·        Niektóre wiersze Naruszewicza były przypisywane Stanisławowi Trembeckiemu

·        Liryki wybrane to zbiór wierszy erotycznych, okolicznościowych, libertyńskich, panegirycznych, filozoficznych, rokokowych itp. (podział wg Bohomolca znacznie okrojony i krzywdzący)

·        Krytycy Naruszewicza: Franciszek Salezy Dmochowski, krąg krytyków warszawskich („wielki atak” klasyków na twórczość Naruszewicza)

·        W obronie Naruszewicza jedynie: Chrzanowski, Chmielowski i Bełcikowski

·        Poezja:

- widoczny rubaszny sarmatyzm

- kunszt: podniosłość stylu, nowatorstwo utworów

- tematy: troska obywatelska, świadomość momentu dziejowego, postawa antyfeudalna

·        Bardzo dyskryminowany nawet przez niektórych badaczy literatury, np. przez Jana Kotta

·        Jego twórczość skierowana była ku nowej epoce (oświeceniu), ale jeszcze obarczona wpływami baroku, głównie sarmatyzmu literackiego

·        Naruszewicz nawiązywał do Jana Kochanowskiego i Macieja Sarbiewskiego (łacińskie rymy oraz zewnętrzna poetyckość)

·        Przez Gomulickiego porównany do OGNIA => ognista natura, zapał, gniew, oburzenie, nawet wściekłość

LIRYKA

·        liryki: hymny, ody o różnej tematyce, wiersze wyciszone, wiersze przyjacielskie, wiersze osobiste

·        poezja liryczna posiada tendencje do podporządkowania danego utworu do różnych odmian wierszy (fakt widoczny głównie w odach okolicznościowych)

·        Naruszewicz jako poeta-filozof: chciał ukazać głębszą perspektywę poruszanych spraw => elementy epistemologiczne, ogólnokulturowe, granice poznania itp.

·        utwory zróżnicowane pod względem tematycznym:

a)     okolicznościowe o charakterze obyczajowym lub politycznym => często używany motyw żywiołów, plastyczne ujęcie „prosubstancji świata”, różnych harmonii, chaosu, pierwotnych ciemności; rozbudowane porównania, nawet samodzielne obrazy -> za ich pośrednictwem apel do wyobraźni i rozumu odbiorców, ocena i kształtowanie postawy (stoicyzm i wartości wpisywane w model sztuki klasycystycznej)

b)     okolicznościowo-pochwalne => konkretny adresat o wysokiej pozycji społecznej, nie tylko pochwała działań o osiągnięć, ale też idee formułowane przez autora wartości, cel -> kształtowanie postaw zbiorowości; utwory zawierają też antywzory, zagrożenia aprobowanych wartości i idei. Wyróżniają się wiersze związane ze Stanisławem Augustem:

1.      ody prokrólewskie (CEL = ocieplenie atmosfery wokół władcy) -> argumenty uzasadniające rolę króla jako modelowego władcy oświeceniowego, wzmocnienie królewskiego autorytetu, zmniejszenie opozycji wobec majestatu, wolność rozróżniona z anarchią (negatywne skutki anarchii dla ojczyzny), sygnalizowane błędy wcześniejszych władców oraz zasługi przodków, król to kontynuator tradycji, poparcie dla jego decyzji

2.      kierowane do przedstawicieli rodziny Czartoryskich -> w aspekcie jednostki rozpatrywane SA problemy zbiorowości, poruszane problemy postaw wobec ojczyzny i filozofii życia stoickiego

c)     panegiryczne => chwali, ale nie porzuca perswazji, uniwersalizuje pochwały, odwołuje się do stereotypów i przekonań o rzeczach pożądliwych, wynikających z jego stosunków politycznych (musi je pisać), ale zastrzega, że nie jest zwykłym panegirystą

d)     filozoficzno-refleksyjne => poruszone problemy ogólnoludzkie, odwołanie do uniwersalnych kategorii, np. Bóg, czas, fortuna-los, a także do pojęć abstrakcyjnych; sądy = charakter ponadczasowy, wysoki styl; często używane wątek świata jako teatru, a rzadko wykorzystywane wątki osobiste, zasada zachowania umiaru i równowagi („złoty środek”)

e)     filozoficzno-moralne => elementy społecznej dydaktyki

f)      religijne

g)     rokokowe => tematyka urody, kobiecego wdzięku, miłość ujęta w szczególny sposób, opisy wykwintnej rzeczy (np. luksusowe sanie), operowanie paradoksem o kontrastowym zestawieniem (korzenie w tradycjach poezji barokowej)

h)    liryki miłosne

·        zróżnicowany ton wypowiedzi w utworach:

a)     liryczne nasilenie

b)     podniosłość myśli i uczuć

c)     żartobliwe

d)     intymne

e)     spokojnie zadumane

f)      drwina

g)     satyra

h)     patetyczne (ody wg podziału Bohomolca, tropy językowo stylistyczne, figury alegoryczne, wyszukane słownictwo)

(a, b, c, d, e, f, g => styl mowy powszechnej, potoczne słowa, mało ozdobników poetyckich)

·        w lirykach spotykane przedstawienia obrazowe o charakterze satyrycznym (są one wynikiem trafnej obserwacji mechanizmów psychologicznych, a także obyczajowości)

·        poetyckość Naruszewicza:

- anafory i wyliczenia

- figury alegoryczne

- źródło => wyobraźnia i wiedza ( mity greckie i rzymskie, Biblia, astrologia, znaki zodiaku, „Ikonologia” Cesare Ripy => zbiór określony jako „muzeum wyobraźni” dla pokoleń artystów i poetów)

- figury sztuki oratorskiej

- plastyczne opisy/ ujęcia obrazowe => warstwa językowo-stylistyczna, cel = wnoszenie nowych dodatkowych sensów, które stają się wartością interpretacyjną, a także osobliwe złożenia (ulubiony środek poetycki Naruszewicza) poetyzacja tematów, często połączenia uważane za dziwne i wymyślne, ale i oryginalne i pomysłowe, określają one: sztukę, przyrodę, geografię, ludzi, działania człowieka, abstrakcje

·        CZAS = często ujęcie czasu zwyciężonego przez człowieka, opanowanego („stępionego”) przez malarstwo; walka malarstwa z czasem; skrzydlata postać czasu (niekiedy określona tylko poprzez aluzje)

·        SKŁADNIA POTECKA -> dwa typy przeciwstawne sobie:

1.      rozbudowane zdania, stosowane inwersje (tradycja barokowa i charakter wypowiedzi uroczystej), użycie wyrazów przestarzałych

2.      nowoczesna budowa zdań, pointy obrazów i zjawisk, skrótowość i zwięzłość, tendencje do aforystycznych formuł, sentencje o charakterze gnomicznym (wynik dydaktyzmu i refleksyjności)

·        w utworach pochwalnych i panegirycznych często używany motyw Febusa:

a)     Febus = woźnica rydwanu słonecznego, który prawie spowodował katastrofę świata

b)     W utworach Febuss = przykład niebezpiecznych konsekwencji, które są spowodowane nieumiejętnym wykorzystywaniem możliwości danych człowiekowi

c)     Febus = symbol egoizmu ludzi u władzy w działaniach politycznych, co prowadzi do powszechnego zamętu i publicznych nieszczęść

Wstęp Liryki wybrane Juliusz Gomulicki

UTWORY

Hymn do Słońca

- utwór z roku 1772

- utwór filozoficzno-refleksyjny

- konstrukcja litanijna (liczne anafory)

- wspomniane malarstwo, które jest zdolne do wywołania iluzji prawdziwego życia

- charakter medytacyjny (wg Wacława Borowego)

- odwołanie do greckiego boga Słońca – Heliosa, który przedstawiany był jako woźnica wozu codziennie przemierzającego niebo ze wschodu na zachód, rydwan zaprzężony w 4 rumaki, a przed nim dwukonny rydwan jego siostry Jutrzenki

- uosobienie płodności natury („żyzność”)

- przywołanie teorii o wpływach planetarnych -> Słońce wytwarza najszlachetniejszy metal, czyli złoto, a ono jest warunkiem rozwoju różnych dziedzin życia: sztuki, rzemiosła, rolnictwa i handlu

- artysta = tworzy tylko wizerunki rzeczy, a nie same idee (filozofia Platona)

- „Arktów czas” = gwiazdozbiór Wielkiej lub Małej Niedźwiedzicy oraz niebo i konstelacje w okolicy bieguna północnego, polarna północ

- nawiązania do obrazu wiosny liryki Horacego

- odwołanie do mitologii greckiej = Parki (Kloto, Lachesis, Atropos), a także personifikacja losu i przeznaczenia

- odwołania do Arystotelesa: ujęcie ruchu sfer niebieskich, który jest uzależniony od Pierwszego Poruszyciela i powiązanych z nim poruszycieli, którzy poruszają dalsze sfery Kosmosu

- odwołanie do chaosu, który panował przed tym jak Bóg stworzył świat

- opiewana doskonałość nieba i jego najwspanialszego elementu - Słońca

- życiodajne Słońce => wielkie znaczenie dla życia i przyrody, na co wskazują liczne wyliczenia

- anafory = stworzenie wrażenia wielkości Słońca

- na końcu apostrofa do Boga = praprzyczyny wszechrzeczy

- Bóg = stwórca nieba , całkowicie oświetlonego, „złoty wódz”

- Bóg = Opatrzność

- Opatrzność -> czuwa nad harmonią kosmosu i jego sfer

- w opisie Słońca, nieba i sfer niebieskich widoczne są nawiązania do myśli Arystotelesa (głównie do Metafizyki i dzieła pt. O świecie)

Na sanie Księżny Izabeli Czartoryskiej generałowej Ziem Podolskich

- opublikowany w 1771 roku

- autor łacińskiego pierwowzoru to Angelo Maria Durini (nuncjusz papieski w Polsce)

- wiersz inspirowany sztuką rokokową

- traktowany jako dworny komplement – skierowany do Izabeli Czartoryskiej (autorka książek dla dzieci, poetka, organizatorka życia kulturowego, literackiego i towarzyskiego, założycielka ośrodków m.in.: rokokowe Powiązki, preromantyczne Puławy)

- utwór inspiracją dla F.D. Kniaźnina do napisania wiersza „Do czytelnika” (otworzył on pierwszą księgę Erotyków)

- Izabela Czartoryska i jej sanie => skojarzenie z boginią miłości i jej atrybutami

- wokół sani mada Amorków i Kupidyn

- główna kategoria estetyczna wykorzystana w wierszu = wdzięk

- liczne elementy wizualne plastycznie zobrazowane (biel mleczna, łabędzi blask, złoto, perły szkarłat) jako te, akcentujące ozdobność, świetlistość, elegancję i luksus (luksusowy opis sani Księżny)

- scena pełna uroku i ruchu

- podkreślony zachwyt obserwatorów widowiska

Filiżanka

- miniatura poetycka, będąca wyrazem pochwały dla piękna danego przedmiotu (filiżanki)

- utwór napisany w imieniu innej osoby, na co wskazuje podtytuł (Imieniem A.L.K.)

- wiersz nawiązuje do rokoka

- uderza piękna fizyczne i duchowe kobiety, które podnosi urodę tytułowej filiżanki

- pięknieją jej kolory, zdobienia, a słodycz trunków pod dotknięciem kobiecych ust, zaczyna przypominać ambrozję

- intymna bliskość => przenikanie piękna, zmysłowe doznania (wzrok, smak, dotyk) to poetycki obraz stawiający na równi kobietę i filiżankę (rokoko)

- zakończenie -> wywyższenie piękna ziemskiego nad niebiańskie (rokoko), kobieta piękniejsza od bogini, a filiżanka wywyższona nad perłowy puchar z ambrozją

...