Alosza Karamazow, najmłodszy z braci, przygotowywał się do życia w zakonie, ale jego ojciec duchowy starzec Zosima w testamencie, będąc na łożu śmierci, rozkazał mu wrócić do ludzi, przejść przez grzech i cierpienie i w ten sposób osiągnąć ideał religijny. Aleksy został w notatkach nazwany „idiotą”, co wskazuje na związki z postacią księcia Myszkina. W trakcie pisania utworu zmarł syn Dostojewskiego. To jego imię otrzymuje główny bohater – idealny człowiek, głęboko religijny – który pragnie zrealizować nowy typ chrześcijańskiej duchowości, monastyczną posługę w świecie. Chrześcijańska miłość Aleksego przeciwstawia się bezbożnemu światu. Aleksy zaprzyjaźnia się z dziećmi i buduje nową wspólnotę – bractwo dzieci – opartą na miłości i szacunku do ludzkiej osoby. Alosza jest przeciw łańcuchowi zemsty, który opasuje kulę ziemską cierpieniem. Bohater uważał, że świat z jego potwornym złem, mnożącym bezustannie cierpienie, można przyjąć jedynie na zasadzie wybaczenia, inaczej życie będzie koszmarem. Żyć to znaczy wybaczyć a pocałunek Chrystusa w legendzie Iwana jest dla Aleksego symbolem tej postawy.
Alosza w mroku swej rodziny jest światłością, jedynym punktem oparcia i nadziei. W rodzinnym chaosie tylko on wskazuje drogę. Jest on wyrzutem sumienia dla innych członków swej rodziny. Alosza wybiera wszechwybaczanie.
Na kreację Zosimy złożyły się trzy prototypy:
o Starzec Amwrosij (Aleksander Grenkow) z niego wziął mądrość życiową, wygląd i zachowanie
o Zacharij Wierchowski (w młodości oficer i hulaka) posiadał jego imię i koleje losu
o Św. Tichon Zadonski (wg wzór rosyjskiego pozytywnego bohatera) posiadał podobny światopogląd
Zosima jest wyznawcą panteizmu chrześcijańskiego – świat jest Bogiem, a zadaniem człowieka jest połączenie się ze światem – Bogiem, człowiek nie powinien być elementem dysharmonii. Uważał, że nie należy zamykać się w kontemplacji, unikać grzechów i czekać na nagrodę. Należy wejść między ludzi, w zgrozę, w grzech i podjąć działanie. Cierpieć znaczy działać. Człowiek ukrzyżowany to człowiek działający. Trzy przykazania Zosimy:
© Nie sądź nikogo
© Wybacz wszystkim wszystko
© Kochaj życie i ziemię
Powinny one zlikwidować grzech i potworność wzniecane przez nierówności społeczne, pychę i samowolę. Kreacja Zosimy miała udowodnić, że jedynym zbawieniem ludzkości jest powrót do chrześcijańskiej agape[1], która jest źródłem wybaczenia, porozumienia i spokoju. Zwycięstwo jego idei miało przyjść za klęską Myszkina. Jest on także żywą odpowiedzią na Wielkiego Inkwizytora.
Człowiek zbliża się do Boga nie w odosobnieniu, izolacji, murach klasztornych, lecz w czynnym działaniu, uczestnictwie w życie, zmaganiu ze światem.
[1] Miłość niebiańska przeciwstawiana ziemskiej, Erosowi
cisia2061