Niepaństwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna W Białymstoku
Wydział Nauk o Wychowaniu
Kierunek: Pedagogika
Specjalność: Resocjalizacja
Magdalena Cwalina
Osobowość zawodowa nauczyciela
Praca zaliczeniowa
napisana pod kierunkiem
dr Andrzeja Pulińskiego
Białystok 2012
Wstęp
Gdy ma miejsce poważne zagrożenie człowieczeństwa i rozpada się świat wartości wyjątkowo trudno jest nauczycielom ukazywać młodzieży pozytywne wzorce. Kultura masowa i cywilizacja informacyjna również tego nie ułatwiają. Uczeń -wychowanek jest bowiem przedmiotem i podmiotem zróżnicowanych oddziaływań nie tylko szkoły, ale całej rzeczywistości społecznej, w której funkcjonują różne, często przeciwstawne modele ludzkich postaw, cele życiowe i orientacje, różne wzory karier i sensów życia. W takiej sytuacji nauczyciele powinni być bardziej odpowiedzialni za decyzje związane z wyborem programów nauczania, podręczników i pomocy dydaktycznych, a także nowych ofert metodycznych i systemów oceniania. Liczyć się powinny w szkole nie tyle rywalizacje o stopnie i gromadzenie wiedzy, co kształtowanie myślenia i uczenia się, a przede wszystkim kształtowanie osobowości wychowanków. Ogromną rolę w tym procesie odgrywa właśnie nauczyciel a przede wszystkim jego osobowość.
1. Zawód- nauczyciel
Zawód nauczyciela – „w odróżnieniu od innych zawodów - jest zawodem specyficznym i wyjątkowym, ponieważ utożsamiany jest z osobą, która wykonuje zadania związane z nauczaniem, wychowywaniem uczniów w szkole lub w innej placówce oświatowej. Nauczyciel wywiera istotny wpływ na rozwój uczniów i wychowanków. Chodzi tu nie tylko o kształtowanie osobowości, ale także bezpośredni wpływ na wybór drogi życiowej. Jest bowiem prawdą, że nauczyciel - czasami nawet bardziej niż rodzice - spostrzec może uzdolnienia czy zamiłowania do zawodu. Może też wpływać na ich ukierunkowanie lub też rozwijanie i doskonalenie”[1].
W zawodzie nauczyciela - jak w żadnym innym zawodzie - ogromną rolę przypisuje się osobowości. Zawód ten polega bowiem na świadomym i zorganizowanym kształtowaniu osobowości wychowanków. Dlatego też rezultaty pracy zależą w dużym stopniu od osobistych wartości nauczyciela. Podkreślają to w swoich opracowaniach niemalże wszyscy pedeutolodzy. Jako przykład może tu posłużyć wypowiedź H. Kwiatkowskiej: "osoba nauczyciela przesądza o jakości szkoły i jest w najwyższym stopniu sprawczym czynnikiem rozwoju ucznia. Działanie nauczyciela na rzecz zmiany rozwojowej ucznia jest tym bardziej skuteczne, im bardziej nauczyciel sam podlega procesom rozwojowym, im bardziej jest świadomy siebie".[2]
2. Definicja osobowości
Osobowością zajmuje się wiele nauk o człowieku. Psychologia, pedagogika i socjologia uczyniły osobowość swym pojęciem konstytutywnym i jednym ze swych głównych problemów badawczych. Definiują osobowość jako „zbiór względnie stałych cech psychicznych człowieka różniących go od innych ludzi warunkujących stałość jego zachowania, bądź jako system biologicznych i psychicznych właściwości człowieka warunkujących organizację jego czynności, tożsamość, kierunek i sposoby przystosowania się do otoczenia oraz twórczego przekształcania tego otoczenia. Główne składniki tego systemu to postawy przekonania, uczucia, motywy, potrzeby, skłonności, jak też cechy wyrażające specyficzny indywidualny stosunek do świata i ludzi”[3].
Podobnie osobowość definiuje W. Okoń, który uważa, że „osobowość danego człowieka to stopień jego zaawansowania w poznawaniu i wartościowaniu stosunków panujących w świecie, przede wszystkim w świecie społecznym, a zarazem w twórczym przekształcaniu tych stosunków”[4].
Według nauk psychologicznych i pedagogicznych osobowość występuje w wielu różnych znaczeniach, z których za najważniejsze według M. Kreutz są empiryczna, metafizyczna i normatywna.
Osobowość w znaczeniu empirycznym- oznacza „ogół dyspozycji psychicznych i fizycznych jednostki, przy czym przez dyspozycję rozumie się warunki tkwiące w jednostce i niezbędne do wystąpienia pewnych zjawisk, bądź to fizycznych, bądź to psychicznych”[5].
Natomiast osobowość metafizyczna rozumiana jest „nie jako dyspozycje jednostki, lecz coś w jednostce, co je posiada, coś, czego one są cechami, a więc jakąś jaźń, istotę, duszę, substrat, w którym one tkwią, lub substancję, które są atrybutami”[6].
Osobowość w znaczeniu normatywnym nie rozumiana jest jako dyspozycje jednostki, ani jej jaźń, lecz jako „ogół tych, jakie zgodnie z wymaganiami pewnej etyki lub pewnego poglądu na świat dana jednostka powinna by posiadać”[7].
3. Osobowość nauczyciela
Osobowość nauczyciela stanowi przedmiot wielkiej liczby rozpraw i artykułów dawniejszych i współczesnych. Nie może to dziwić, gdyż osoba nauczyciela stanowi niewątpliwie najdonioślejszy, niczym nie zastąpiony czynnik decydujący o powodzeniu lub klęsce procesu nauczania i wychowania młodzieży.
„Zgodnie z przekonaniem W. Dawida osobowość nauczyciela winna cechować miłość dusz ludzkich, potrzeba doskonałości i obowiązku, wewnętrzna prawdziwość i moralna odwaga.
Z. Mysłakowski podkreśla doniosłość strony realizacyjnej talentu pedagogicznego nauczyciela, którego cechą dominującą jest kontaktowość, a jej tło stanowi żywość wyobraźni, pozwalającą zrozumieć stany psychiczne innych ludzi, instynkt rodzicielski, zdolność do wyrażania uczuć oraz nastawienie psychiki na zewnątrz.
Natomiast S. Szuman, „negując słuszność poglądu o talencie pedagogicznym jako dyspozycji wrodzonej, podkreśla znacznie bogactwa osobowości nauczyciela, umiejętności przekazywania tego bogactwa uczniom oraz oddziaływania na nich” [8].
Otoczenie o każdym nauczycielu będzie budować swoje opinie na podstawie dwóch grup składników osobowości psychogennych oraz socjogennych.
„Z psychologicznego punktu widzenia do podstawowych składników osobowości należy zaliczyć:
· siły dynamiczne- potrzeby, skłonności, zainteresowania,
· właściwości układu nerwowego- temperament,
· cechy warunkujące działania- zdolności, talenty, cechy intelektu,
· zespół cech charakteru i woli.
Z socjogennego punktu widzenia osobowość jest rozpatrywana w szerszym układzie odniesień. Socjologowie wskazują najczęściej na trzy zasadnicze elementy składowe osobowości:
· biogenne- wzrost, budowa organizmu,
· psychogenne,
· socjogenne- kulturowy ideał osobowości, role społeczne, jaźń subiektywna- wyobrażenie o własnej osobie, jaźń odzwierciedlona- zespół wyobrażeń o sobie „odczytanych” z wyobrażeń innych ludzi o nas samych”[9].
4. Badania nad osobowością nauczycieli- pozytywne i negatywne cechy osobowości nauczyciela
Właściwości osobowe nauczyciela jako trzy główne cechy, które powinny charakteryzować każdą jednostkę ludzką:
· „Umysłowość – bogato wyposażoną we wszystkie wartościowe właściwości psychiczne. Głęboką i wszechstronną wiedzę ogólną, przedmiotową, psychologiczno-pedagogiczna, ogólną orientacje w zakresie wszystkich dziedzin aktualnego życia społeczno-historycznego, jak również własny pogląd na świat.
· Moralność – jako zespół właściwości osobowych, które warunkują świadome przestrzeganie w całokształcie życia, zachowania się i pracy wszystkich obowiązujących w danym czasie norm społecznych oraz są podstawą mocnego i pozytywnego charakteru.
· Humanizm społeczny – w postaci emocjonalnej postawy, równego wartościowania i szanowania każdego człowieka, pomocy w jego wszechstronnym rozwoju, zapewnienia mu pracy i związanego z nim dobrobytu oraz dostrzeganie w każdej jednostce najwyższego społecznego celu”[10].
Wymienione trzy zasadnicze kategorie osobowe powinny charakteryzować wszystkich bez wyjątku ludzi, jednak nauczyciel, który pracuje przede wszystkim z ludźmi, powinien posiadać je w szczególnie dużym wymiarze. Podkreślić należy, że odrębne ujmowanie każdej kategorii byłoby sztuczne i abstrakcyjne, gdyż w rzeczywistości wszystkie tworzą zwartą strukturę, w których kategorie te występują w różnych związkach, stosunkach i zależnościach, przeplatają się wzajemnie i w tego rodzaju splocie kształtują obraz danej osobowości.
Natomiast Z. Mysłakowski – za główne cechy, właściwości osobowe nauczyciela uważa:
· „Cechę kontaktowości – jako odpowiednie i jakościowe reagowanie w czasie, stające się objawem adaptacji partnera do sytuacji, w której się znajdzie.
· Żywość wyobraźni – jako „gładkość i bogactwo” z jakim skojarzenia przebiegać mogą w różnych kierunkach, a obrazy ulegają dysocjacji i mogą wchodzić w skład nowych syntez.
· Instynkt rodzicielski – jako wyraz upodobania do rozwijającego się na około życia.
· Pobudliwość uczuć – umożliwiająca adaptację uczuciową, współodczuwania, współprzeżywania i stwarzanie takich sytuacji, które mogłyby w uczniach pobudzić przez naśladownictwo rozwijanie się uczuć, szczególnie w sferze wychowania moralnego i estetycznego”[11].
Kształtowanie osobowości wychowanka jest jednym z podstawowych celów wychowania, który realizować może tylko nauczyciel o wyrazistej osobowości zawodowej i ogólnej. Tak więc cele wychowania wszechstronnego wymagają od nauczyciela osobowości bogatej, wszechstronnie rozwiniętej, twórczej. Tylko taka osobowość może wywierać pozytywny wpływ na wychowanka. Przy tym musi być to osobowość otwarta na przyszłość.
Inny podział proponuje J. Schwarz który do cech osobowych najbardziej istotnych w pracy nauczyciela zalicza:
· „Zamiłowanie do praktycznej działalności dydaktyczno-wychowawczej,
· Wytrwałość,
· Poczucie odpowiedzialności,
· Umiejętność podawania i utrwalania wiedzy,
· Umiejętność kształtowania charakteru ucznia,
· Zdolność rozpoznawania indywidualnych różnic między uczniami”[12].
Wpływ nauczyciela na ucznia zależy nie tylko od tego, co nauczyciel wie, umie, ale także i od tego kim jest, kim się staje, do czego dąży, a więc jak oddziałuje na wychowanka całą swoją osobowością, postawą, zaangażowaniem.
Oryginalny obraz cech osobowych nauczycieli uwzględniający zarówno ich cechy pozytywne jak i negatywne przedstawił L. Kasprzak z WSP w Bydgoszczy na podstawie kompleksowych badań opinii uczniów. (prezentacja negatywnych)
· „Cechy osobiste - brak troski o swoją atrakcyjność, o poziom życia i pracy.
· Właściwości intelektualne - brak wiedzy ogólnej, oczytania i zainteresowań, niski poziom przygotowania metodycznego, pedagogicznego i zawodowego.
· Wola nauczyciela - niesystematyczność, upór, brak zdecydowania.
· Usposobienie - nerwowość, wybuchowość, krzykliwość, niezrównoważenie emocjonalne, tworzenie ponurego nastroju i przygnębienia, biadolenie i narzekanie, brak wiary w skuteczność metod wychowawczych.
· Postawa moralna - brak kultury i konkretnych planów życiowych, postawa egoistyczna, nieliczenie się z czyjąś opinią i poglądami, rażący i niemoralny tryb życia.
· Charakter nauczyciela - niesumienność, nieuczciwość, chaotyczność, skłonność do kar cielesnych, nieobowiązkowość, niesłowność, mściwość, kłótliwość, niecierpliwość, stronniczość, nieopanowanie i zarozumiałość.
· Postawa pedagogiczna - lenistwo, brak zaangażowania, niedbalstwo, oschłość, lekceważący stosunek do obowiązków i wychowanków, opryskliwość, nieżyczliwość, konfliktowość, brak wewnętrznej potrzeby doskonalenia się w pracy.
· Uzdolnienia pedagogiczne - rutyna, brak organizacji zajęć, chaotyczność w postępowaniu i w pracy, brak dyscypliny i konsekwencji w postępowaniu, niesprawiedliwość w ocenie pracy uczniów”[13].
Natomiast B. Karolczak - Biernacka przeprowadziła wśród nauczycieli badania pilotażowe na temat pożądanych cech osobowości współczesnego nauczyciela dowodzą one iż:
· „Nauczyciel powinien mieć pewność siebie czyli odwagę.
· Profesjonalizm, odpowiednia wiedza pedagogiczna i psychologiczna, którą stale poszerza oraz kompetencja.
· Współczesnego nauczyciela ma cechować inteligencja, błyskotliwość, twórcze myślenie, pomysłowość, innowacyjność.
· Jego stosunek do zadań ma cechować aktywność, pracowitość, odpowiedzialność, sumienność, rzetelność, systematyczność, rzeczowość, pilność.
· Nauczyciel w stosunku do uczniów powinien być sprawiedliwy, wymagający, przyjemny, wyrozumiały, pomocny, tolerancyjny, cierpliwy, życzliwy, komunikacyjny.
· Kolejne cechy to dynamizm, zorganizowanie, aspiracje, samosterowność i powołanie do zawodu. Oprócz tych cech zdaniem badanych respondentów nauczyciel powinien być interesujący, autentyczny, otwarty na zmiany, rzeczowy, praktyczny, pełen godności, zainteresowany kulturą i nowoczesny”[14].
Czesław Banach także przeprowadził badania na temat osobowości nauczyciela w wyniku, których powstały propozycje 5 grup cech osobowości i szeregu cech-właściwości wchodzących w ich zakres tematyczny.
I. Cechy-właściwości osobowe
Nauczyciel ma być dostępny bezpośredni, kontaktowy. Akceptujący młodzież taką jaka jest, szanujący jej godność. Ma być dobrym organizatorem, pogodnym opiekunem, serdecznym, kulturalnym, życzliwym. Ma być samokrytyczny wobec własnej pracy i elastyczny w postępowaniu. Powinien być odważny w wyrażaniu swoich poglądów i mieć własne zdanie. Skromność, poczucie humoru to kolejne jego właściwości. Umiejący twórczo przystosować się do zmian społecznych i oświatowych. To człowiek sprawiedliwy, dyskretny, budzący zaufanie.
II. Cechy-właściwości intelektualne
Nauczyciel w świetle przemian ma być inteligentny, mądry i powściągliwy w wyrażaniu opinii, sądów, ocen. Ma mieć wysoki poziom wiedzy, kwalifikacji, sprawność intelektualną i szerokie zainteresowania. Powinien być samodzielny w myśleniu, twórczy w formułowaniu problemów i poglądów.
III. Cechy- właściwości dydaktyczne (prakseologiczno-pedagogiczne)
Nauczyciel mający odpowiednią i aktualną wiedzę merytoryczną i dobre przygotowanie metodyczne stosuje różne metody dydaktyczne oraz środki dydaktyczne w tym nowoczesną technologię kształcenia. Znający podstawy pedagogiki, psychologii oraz uznający ich przydatność. To człowiek znający dzieci ich potrzeby, możliwości i lubiący dzieci. Jest wymagający od siebie i innych, konsekwentny, dociekliwy i sprawiedliwy w ocenianiu i załatwianiu spraw. Samodzielny twórczy, poszukujący nowych metod i środków. Potrafi aktywizować uczniów i stosować indywidualizację w nauczaniu i poznawaniu uczniów. Stosuje demokratyczny (motywacyjny) styl kierowania i wspomagający samorządność uczniów. To nauczyciel samokształcący i doskonalący swój warsztat pracy i pracujący nad sobą. Potrafi korzystać z różnych źródeł informacji.
IV. Cechy właściwości-wychowawcze
Nauczyciel zajmujący się chętnie pracą z młodzieżą i otwarty na problemy młodzieży. Przychylny i potrafiący sobie zjednać uczniów swą postawą. Nie tylko uczy, ale także wychowuje młodzież traktując ją podmiotowo. Jako człowiek wyrozumiały, opiekuńczy nie ośmiesza uczniów i nie obraża się. zawsze dotrzymuje słowa i obietnic.
V. Cechy-właściwości zewnętrzne
Człowiek dbający o zdrowie fizyczne, psychiczne i odporny na trudności w pracy. Potrafi ekspresyjnie przekazywać informacje. Ma kulturalny sposób bycia[15].
Z badań Cz. Banach wyciągnął wnioski, ze można z pewnym uproszczeniem i uogólnieniem przyjąć jako cechy pożądane ułożone w sposób następujący:
· „Otwartość i umiejętność kontaktu z młodzieżą, empatia.
· Kompetencja merytoryczna i metodyczna.
...
diablicamc