Szymańska - programy profilaktyczne wyd 2011 opracowanie.docx

ROZDZIAŁ I

Przyczyny i znaczenie ryzykownych zachowań dzieci i młodzieży (ryzyko płynące ze specyfiki okresu rozwojowego – niezakończony rozwój biologiczny, intelektualny, emocjonalny i społeczny:

-        Mała odporność dojrzewającego organizmu

-        Słaba zdolność kontrolowania i oceny rzeczywistości

-        Nieznajomość granicy bezpieczeństwa

1.       Co to są zachowania ryzykowne (dysfunkcyjne, dysfunkcjonalne, problemowe) – działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego. Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się:

1. 1. Palenie tytoniu
   2. Używanie alkoholu
   3. Używanie innych środków psychoaktywnych
   4. Wczesną aktywność seksualną
   5. Zachowania agresywne i przestępcze
   6. Ale także: porzucanie nauki szkolnej
   7. Ucieczki w domu
   8. Stosowanie różnych diet dla poprawienia swej atrakcyjności fizycznej (mogą doprowadzić do zaburzeń klinicznych jak bulimia czy anoreksja)

2.       Motywy zachowań ryzykownych (zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują, jedno zachowanie pociąga za sobą inne, zachowania ryzykowne mogą się nawzajem zastępować)

a)      Motywy skłaniające młodzież do picia alkoholu:

i.  Zmniejszenie zahamowani

ii. Nabranie śmiałości w kontaktach z ludźmi

iii.                     Nawiązanie znajomości

iv.                     Wprawienie się w stan podniecenia

v. Dla odprężenia się

vi.                     Dla zabawy

vii.                   Z ciekawości

viii.                 Pod wpływem reklamy

ix.                     Z nudów

x. „bo wszyscy piją”

xi.                     Żeby uciec przed problemami

xii.                   Obniżenie lęku

xiii.                 Znieczulenie dolegliwości fizycznych

xiv.                  Zwrócenie na siebie uwagi rodziny i szkoły

xv.                    Przekora

xvi.                  Bunt młodzieńczy

b)      Motywy rozpoczynania współżycia seksualnego:

i.  Pragnienia seksualne

ii. Ciekawość

iii.                     Miłość

iv.                     Uległość wobec partnera

v. Uległość wobec nacisków ze strony rówieśników

vi.                     Podniesienie poczucia własnej wartości

vii.                   Chęć przeżycia czegoś ekscytującego

viii.                 Litość wobec partnera

ix.                     Lęk przed porzuceniem przez partnera

x. Wpływ alkoholu

c)      Motywy sięgania po narkotyki:

a.       Motywy ucieczkowe:

i.  Ucieczka od problemów rodzinnych i szkolnych

ii. Ucieczka od pustki, nudy, monotonii

iii.                     Ucieczka od samotności i lęku

b.       Motywy konformizmu:

i.  Upodabnianie się do innych członków grupy rówieśniczej, aby uzyskać ich uznanie, oparcie, przyjaźń

c.       Motywy egzystencjalne:

i.  Poczucie bezsensu życia

ii. Pustka wewnętrzna

d.       Motywy poszukiwania:

i.  Ciekawość

ii. Chęć przeżycia czegoś niezwykłego

e.       Motywy hedonistyczne:

i.  Dążenie do przyjemności

f.        Motywy prestiżowe i snobistyczne:

i.  Chęć pokazania się bardziej dorosłym

ii. Pokazanie się jako osoba ważna, ciekawa, wyróżniająca się ponad przeciętność

Teoria zachowań problemowych Richarda i Shirley Jessorów

Różne zachowania ryzykowne mają znaczenie rozwojowe, są nieprawidłowymi sposobami przystosowania się. Pełnią one podobną funkcję w życiu jednostki, mogą przynosić podobne korzyści i służyć realizacji analogicznych celów. Zachowania ryzykowne są sposobami na załatwienie bardzo ważnych spraw życiowych, których młodzi nie mogą lub nie potrafią załatwić inaczej. Różne zachowania problemowe umożliwiają więc:

·         Zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych (miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności)

·         Realizację ważnych celów rozwojowych (np. określenie własnej tożsamości, uzyskanie niezależności od dorosłych)

·         Radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcję lęku i frustracji)

Interakcyjny model funkcjonowania człowieka wg Jessorów

Zachowanie jednostki jest wypadkową oddziaływania kilku grup czynników. Czynniki te tkwią w samej jednostce oraz w jej otoczeniu społecznym.

1.       Czynniki zewnętrzne: struktura rodziny, wykształcenie, zawód i wyznanie rodziców, ich system przekonań i religijność, klimat domowy (kontrola i wymagania), wpływy rówieśników i mediów

2.       Czynniki wewnętrzne (system osobowości dziecka): główne motywy, osobiste przekonania, samokontrola, system postrzegania środowiska.

3.    Czynniki ryzyka (niekorzystna kombinacja różnych cech, sytuacji, warunków sprzyjających powstawaniu zachowań ryzykownych i zaburzeń) i czynniki chroniące (cechy, sytuacje, warunki zwiększające odporność jednostki na działanie czynników ryzyka)

Najważniejsze czynniki chroniące młodzież (Hawkins):

1.       Silna więź z rodzicami

2.       Zainteresowanie nauką szkolną

3.       Regularne praktyki religijne

4.       Poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych

5.       Przynależność do pozytywnej grupy

Kategorie czynników:

1.       Indywidualne

2.       Rodzinne/społeczne

3.       Związane ze szkołą

4.       Wydarzenia i sytuacje życiowe

5.       Środowiskowe i kulturowe

v      Wpływ poszczególnych czynników ryzyka nie jest równie silny we wszystkich fazach rozwojowych.

v      Efekty oddziaływania czynników ryzyka kumulują się.

v      U podłoża różnych zachowań ryzykownych oraz zaburzeń leży wspólny zestaw podstawowych czynników ryzyka.

v      U młodych osób podejmujących różne zachowania problemowe obserwuje się wiele wspólnych uwarunkowań osobowościowych

v      Istnieje również wspólny zestaw podstawowych czynników chroniących, które neutralizują lub osłabiają wpływ czynników ryzyka.

v      Wpływ poszczególnych czynników chroniących nie jest równie silny we wszystkich fazach rozwojowych.

v      Wpływ niektórych czynników chroniących ogranicza się do wybranych obszarów funkcjonowania (np. wysoka inteligencja).

Model Redukcji Ryzyka P. Mrazek i R. Haggerty’ego

Celem interwencji profilaktycznej jest wpływanie na czynniki zidentyfikowane i możliwe do modyfikacji – przede wszystkim główne, ale także specyficzne dla określonych zaburzeń.

4.    Rodzinne uwarunkowania zachowań ryzykownych

Ścieżka ryzyka – zapoczątkowany w dzieciństwie łańcuch przyczyn i skutków utrudniających normalny rozwój i przystosowanie dziecka i prowadzących je do obszaru ryzyka.

Czynniki ryzyka związane z sytuacją rodzinną, sprzyjające używaniu i nadużywaniu

alkoholu przez młodzież (Hawkins i inni, 1997):

· słabe kierowanie rodziną;

· wysoki poziom konfliktów w rodzinie;

· brak bliskości pomiędzy rodzicami i dziećmi;

· tolerancja rodziców wobec używania przez dzieci alkoholu i innych środków odurzających;

· picie alkoholu, palenie papierosów przez rodziców.

Czynniki ryzyka związane z rodziną, predysponujące do podejmowania wczesnej

aktywności seksualnej (Kay, 1996; Pawelski, 1997):

· nieobecność ojca w domu;

· rozwód, separacja lub powtórne małżeństwo rodziców;

· brak jednego z rodziców;

· destabilizacja układu z ojcem jako głową rodziny;

· rodzice nadmiernie surowi lub nadmiernie ustępliwi;

· brak uświadomienia seksualnego przez rodziców;

· brak silnej więzi matki z córką;

· liczne rodzeństwo;

· przedwczesna ciąża matki;

· przedwczesna ciąża siostry;

· aprobata rodziców dla aktywności seksualnej dziecka.

Czynniki ryzyka związane z sytuacją rodzinną, predysponujące do używania narkotyków

(Staniaszek, 1993):

· brak lub osłabienie więzi emocjonalnej pomiędzy rodzicami i dziećmi;

· brak wyraźnego i konsekwentnego systemu wychowawczego;

· destabilizacja układu z ojcem jako głową rodziny;

· matka nadmiernie chroniąca, zmienna emocjonalnie;

· rozwód lub separacja rodziców;

· wysoki poziom konfliktów w rodzinie;

· brak kontroli i dyscypliny lub nadmierna kontrola i dyscyplina.

Czynniki ryzyka związane z sytuacją rodzinną, sprzyjające powstawaniu zachowań agresywnych u dzieci (Pufal-Struzik, Matyjas, 1996):

· dystans uczuciowy;

· nadmierna kontrola;

· niekonsekwentna dyscyplina;

· destruktywny stosunek rodziców do siebie, a zwłaszcza ojca do matki;

· częste stosowanie kar cielesnych.

Zespół odtrącenia (prowadzi do utraty poczucia bezpieczeństwa i obniżenia poczucia własnej wartości, a następnie może prowadzić do depresji, nerwicy lub zaburzeń zachowania) → zespół wzajemnej opozycji (przejawia się w kłótniach, awanturach i innych objawach buntu).

Granice i reguły są dzieciom niezbędne dla zachowania poczucia bezpieczeństwa oraz zbudowania swoich własnych, zdrowych granic intelektualnych i emocjonalnych, a także fizycznych (dlatego tak ważne jest niestosowanie kar fizycznych).

5....