11. Pojęcie i rodzaje metod edukacji dorosłych
Metody edukacji dorosłych. Metoda, jako sposób postępowania w procesach edukacyjnych ze strony nauczyciela, zasługuje na uwagę dlatego, że od doboru metod, podobnie jak od postrzegania zasad kształcenia i doboru środków dydaktycznych, wiele zależy w osiąganiu celów kształcenia. F. Urbańczyk (autor klasycznej Dydaktyki dorosłych) wyróżnia metody podające:
o metoda opowiadaniowa,
o wykładowa,
o gawędziarska.
Do grup metod opierających się na wiedzy lub doświadczeniu uczniów zalicza metody:
o pogadanek,
o dyskusji,
o ćwiczeń.
Do grupy metod stosowanych:
o obserwacji,
o pokazu,
o inscenizacji,
o pracy z książką,
o laboratoryjną,
o eksperymentu
Natomiast Cz. Kupisiewicz wyróżnia metody oparte na:
o słowie,
o pomiarze,
o działalności praktycznej uczących się.
Metody oglądowe i słowne przeważają na kursach o dominacji treści teoretycznych oraz na konferencjach i sympozjach itp., a metody praktyczne są wykorzystywane tam, gdzie chodzi o nauczanie umiejętności wraz z umożliwieniem zdobywania dla nich podstaw teoretycznych. W każdym przypadku widzimy potrzebę współdziałania nauczyciela z uczącymi się. Jedną z najczęściej stosowanych metod jest wykład (monolog, czasami "dialog"). Polega na przekazywaniu przez nauczyciela uczącym się wiadomości w sposób możliwie logicznie uporządkowany. Przez dyskusję rozumiemy wspólne poszukiwanie odpowiedzi na postawione pytania. Odmiany dyskusji: konferencyjne, okrągłego stołu, panelowe, nowych pomysłów, dyskusja okrągłego stołu. W edukacji zawodowej ważnymi metodami są gry dydaktyczne: metoda przypadków, metoda sytuacyjna, metoda inscenizacji, metoda gier planszowych (zaleta tych metod- tworzone sytuacje muszą być wzięte z życia). Ważną funkcję spełniają konsultacje czyli porady, jakich uczący się zasięga u nauczyciela. Bliską konsultacjom jest metoda instruktażu (szczególnie w zawodach praktycznych- wstępny, końcowy). Ćwiczenie jest metodą, za pomocą której rozwijamy umiejętności umysłowe i praktyczne, przechodzące pod wpływem długotrwałego stosowania tej metody w nawyki. Ćwiczenia zmierzające do opanowania nawyków ściśle związane są z omówionymi wcześniej instruktażami. To właśnie nauczyciele praktycznego nauczania zawodu występują jako instruktorzy. Ostatnia metoda- praca z książką czy inny tekstem z zasady drukowanym. Umożliwia ona samodzielne poznawanie nowych rzeczy zjawisk, sytuacji wraz z utrwalaniem wiadomości. Na podstawie porównania między pedagogiką a andragogiką można zauważyć zasadniczą różnicę między nauczaniem (teaching) z jednej strony a treningiem, szkoleniem (training) z drugiej. Nauczanie zakłada bowiem zaangażowanie osoby, która naucza, z niewielką możliwością aktywności ze strony osób, które są nauczane. Tak jest w przypadku nauczycieli czy wykładowców, którzy samodzielnie decydują o treści i formie uczenia i występują ex cathedra. Natomiast podczas treningu aktywne są obie strony procesu uczenia się - zarówno trener, jak też uczestnicy. Poza tym trening jako metoda aktywna, ustrukturyzowana, zaplanowana oraz świadoma przyśpiesza uczenie się, ponieważ jest uczeniem ludzi tego, jak się uczyć. Szkolenia i treningi oparte są bowiem na przekonaniu, że ludzie zapamiętują tylko 10% z tego, co czytają, 20% z tego co słyszą, 30% z tego, co widzą, 50% z tego, co słyszą i widzą, 80% z tego, co mówią, a aż 90% z tego, co robią. Celem każdego treningu jest zaangażowanie uczestników, ponieważ im większe zaangażowanie w proces uczenia się, tym lepsze uczenie się. Należy odróżnić zdolność uczenia się od prędkości uczenia się. Zdolność uczenia się u ludzi starszych nie jest tym samym co prędkość uczenia się. Ilość materiału opanowanego przez ucznia w jednostce czasu, jest w rzeczywistości krzywą sprawności, a nie zdolności uczenia się. To prędkość uczenia się zmniejsza się stopniowo, nieco mniej niż 1 procent rocznie. Różnica miedzy zdolnością a sprawnością uczenia się ma zasadnicze znaczenie. Po 45 roku życia zmniejszenie się sprawności uczenia się jest niedużo większe aniżeli 1 procent rocznie.
12. Pojęcie i rodzaje strategii edukacji dorosłych
Strategie edukacyjne dorosłych – korzystanie z zajęć realizowanych w wyższej uczelni.Według W. Okonia strategia kształcenia, to zharmonizowany dobór celów, metod i środków stawiających operacyjne założenia działalności nauczycieli, szkół lub oświaty.Biorąc za punkt wyjścia specyficzne cechy programu kształcenia, literatura przedmiotu wyróżnia następujące strategie:- strategię zorientowaną na zmianę celów organizacji- strategię zorientowaną na zmianę technologii działania organizacji- strategie zorientowaną na strukturalne modyfikacje systemu.Jedną z podstawowych form kształcenia dorosłych jest wykład. To jakby naczynia połączone mózgów nauczyciela i studenta. Wykład jest monologiem, to zatem wypowiedź ciągła, będąca wyrazem jednostronnego międzyludzkiego kontaktu.Wykład spełnia trzy podstawowe funkcje: poznawczą, kształcącą i wychowawczą. Do jego głównych celów zaliczamy:- prezentację najtrudniejszych zagadnień- określenie miejsca danej dyscypliny wiedzy w systemie nauk- przekazywanie sposobów wyjaśniania różnych pojęć naukowych- wywieranie wpływu poznawczego na słuchaczy- udzielanie rekomendacji metodycznych ułatwiających słuchaczom efektywne organizowanie i realizowanie samodzielnej pracy umysłowej.Celem wykładu jest budzenie i zaspokajanie potrzeb studenta. Celem studenta jest zatem:- posiąść wiadomości- nabyć umiejętności adaptowania siebie do nauki i życia.Schemat prowadzonego wykładu można podzielić na poszczególne etapy. W. Pytkowski wyróżnia następujące etapy wykładu:1. Wybór problemu – im bardziej audytorium przygotowane, tym właściwszy będzie wybór.2. skłonienie studentów do myślenia poprzez;3. Prześledzenie:4. Zakończenie jest podkreśleniem sukcesów myśli twórczej.4. Korzystanie z literatury w przygotowaniu się do zajęć i egzaminów.
13. Modele edukacji dorosłych
1. Model technologiczny
Najważniejszy problem społeczny – Rozwój społeczny
Ontologia człowieka – Istota poznająca
Kluczowa wartość – Demokracja, dobrobyt
Kontekst edukacji – Struktura społeczna
Ideał edukacji – Zaangażowanie społeczne
Rola nauczyciela – Przewodzenie
Zadanie nauczyciela – Transmisja wiedzy
Charakter edukacji – Nauczanie
Metody nauczania – Podające
Rola doświadczenia – Bezwartościowe
Pozycja nauczyciela – Dominacja
Odpowiedzialność – Nauczyciel
Kryteria efektywności edukacji – Reprodukcja wiedzy
Technologia jako produkt nauk przyrodniczych i technicznych jest kluczowym pojęciem społeczeństwa przemysłowego. Z tego punktu widzenia świat (przyroda, człowiek, społeczeństwo) jawi się jako gigantyczna maszyna złożona z części i trybów, które w razie potrzeby można zmodernizować lub wymienić. Myślenie i działanie w takim świecie bazuje na następujących założeniach:
· dla wszystkich zjawisk można ustalić związki przyczynowo-skutkowe,
· należy dążyć do matematycznego pomiaru rzeczywistości,
· należy wykluczać niepewności i pomyłki,
· poszukujący podmiot uchodzi raczej za czynnik zakłócający,
· postęp jest możliwy dzięki rozwijającej się specjalizacji,
· poszukuje się coraz bardziej perfekcyjnych środków do realizacji coraz bardziej irracjonalnych celów,
· natura ma służyć ludzkim interesom, te zaś są identyczne z interesami rządzących.
Wytworzonej w tym systemie wiedzy naukowej przysługuje cecha obiektywności, wyrażona w formie praw, twierdzeń i teorii naukowych. Ta wiedza jest źródłem treści kształcenia. Wg Józefa Półturzyckiego „treści kształcenia to zasób faktów, pojęć, wiadomości, prawidłowych związków i teorii przekazywanych przez nauczycieli w procesie kształcenia; do treści nauczania należą też umiejętności, nawyki opanowywane przez uczniów oraz doświadczenia i przeżycia, jakich powinni doznawać w procesie uczenia się. Treści kształcenia stanowią zawartość procesu nauczania i to zawartość starannie dobraną z całokształtu doświadczeń i osiągnięć ludzkości w dziedzinie nauki, kultury, techniki i sztuki. Jest to zawartość wartościowa dla przygotowania nowych pokoleń do życia i pracy”.
W słabo rozwiniętych krajach wiedza i kwalifikacje utożsamiane są z techniczno-naukowymi umiejętnościami, w krajach bogatszych, gdzie większe znaczenie mają usługi, rośnie zainteresowanie kluczowymi (miękkimi) kwalifikacjami, które są wykorzystywane nie tylko w miejscu pracy, ale także w życiu codziennym, unieważniając granicę między edukacją zawodową i ogólną.
W praktyce szkolnej zadaniem andragoga jest przekaz – najczęściej - gotowej wiedzy oraz odzwierciedlenie w świadomości uczniów obrazu świata, w którym przyjdzie (przyszło) im żyć i pracować, zwykle bez odwoływania się do ich sądów, opinii, doświadczeń. Andragog ponosi odpowiedzialność za wyniki kształcenia, które mierzy zdolnością do odtwarzania wiedzy przekazanej na zajęciach, zawartej w podręcznikach, transmitowanej przez pomoce naukowe i środki dydaktyczne. Konformizmowi nauczyciela wobec programu szkolnego towarzyszy konformizm uczniów wobec treści kształcenia i nauczyciela jako najbardziej kompetentnego znawcy. Wprawdzie można krytykować takie podejście do edukacji, ale w edukacji szkolnej, gdzie chodzi o przekaz kulturowy, wyrażony znajomością historii, literatury, poprawnej polszczyzny, jego elementy są konieczne, ale nieostateczne. Technologiczny model edukacyjnej pracy z dorosłymi w formach szkolnych, spełniając funkcje kompensacyjne wobec niedostatków poprzedzającej edukacji oraz deficytów samych uczniów, powinien być podstawą dalszego procesu kształcenia, wiodącego ku emancypacji jednostki.
W praktyce zawodowej edukacji dorosłych dominuje specjalistyczne, instrumentalne, fachowe i ograniczone do stanowiska pracy szkolenie, uzupełniane przedsięwzięciami służącymi wzmocnieniu motywacji i akceptacji. Mnożą się więc skargi na braki w zakresie wydajności, staranności, odpowiedzialności, etyki zawodowej. Taka normatywna orientacja, do której należy także identyfikacja z zakładem pracy, wymaga nowych koncepcji organizacji pracy, kierowania personelem, a także nowych ofert edukacyjnych, np. kursów kreatywności, filozofii, medytacji. Obejmuje to niestety tylko pracowników na średnim i wyższym szczeblu zarządzania firmą. Zawodowa edukacja dorosłych utożsamiana jest z technologią nauczania, w której obowiązują podobne zasady jak w gospodarce: marketing, zorientowanie na potrzeby, wydajność, zastosowanie mediów, kontrola skuteczności, homogeniczne grupy. Charakterystyczna jest amerykanizacja stosowanej terminologii: training, controlling, coaching, consulting, skillplaner, systemintegrator, managament, superlearning, flipchart, corporate identity....
Poprzez operacjonalizację i hierarchizację celów uczenia się oraz wyznaczanie sekwencji uczenia się w połączeniu z informacją zwrotną, zamierza się optymalnie kierować i organizować, a nawet zaprogramować proces uczenia się. Wprawdzie włącza się fazy kreatywności i burzę mózgów, ale zbytnia samodzielność i przekora uczestników są postrzegane jako czynniki zakłócające. Zastosowane media realizują swój ukryty program kształcenia, który brzmi: zawodowa rzeczywistość jest przejrzysta, rozsądna, racjonalna w odróżnieniu od nieprzejrzystości i chaosu życia pozazawodowego.
Ważnym elementem technologicznej dydaktyki jest ewaluacja. Chociaż stosuje się różne narzędzia, trudno dokładnie zmierzyć efektywność zdobytych kwalifikacji w praktyce, co skutkuje wzmożoną aktywnością w dziedzinie ewaluacji na każdym etapie procesu kształcenia.
Edukacja dorosłych w ujęciu technologicznym jest częścią nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego, jest skutkiem i motorem tego systemu. Jest organizowana na wzór zakładu produkcyjnego. To oznacza, że oferta edukacyjna podlega kalkulacji pod kątem kosztów i zysków, kieruje się rynkowymi zasadami podaży i popytu, a wiedza i kwalifikacje są towarem o określonej wartości. Na takie – ekonomiczne - rozumienie edukacji nie powinna dawać przyzwolenia pedagogika, ponieważ podważa to podstawowe idee oświaty i grozi jej (nauki i praktyki) unicestwieniem. Technologiczny model pracy edukacyjnej jest charakterystyczny dla starej kultury edukacji dorosłych, chociaż z powodzeniem, w nowej szacie ekonomicznych pojęć, funkcjonuje także w nowoczesnej kulturze edukacji dorosłych.
2. Model humanistyczny
Najważniejszy problem społeczny – Indywidualna świadomość
Ontologia człowieka – Istota działająca
Kluczowa wartość – Samorealizacja
Kontekst edukacji – Indywidualna osobowość
Ideał edukacji – Zintegrowana osobowość
Rola nauczyciela – Podtrzymywanie uczenia się
Zadanie nauczyciela – Konstruowanie kompetencji
Charakter edukacji – Uczenie się
Metody nauczania – Uprzystępniające
Rola doświadczenia – Potencjalne źródło uczenia się
Pozycja nauczyciela – Partnerstwo
Odpowiedzialność – Nauczyciel i słuchacze
Kryteria efektywności edukacji – Umiejętność rozwiązywania problemów
Humanistyczny model edukacji operuje wizją dorosłych uczestników edukacji jako działających podmiotów, ludzi racjonalnych i wolnych. Ważnym założeniem edukacji w tym modelu jest pragmatyczna natura dorosłych, przejawiająca się w chęci nie tylko poznawania, ale przede wszystkim działania. Użytkowy stosunek ludzi dorosłych do treści kształcenia ma swoje źródło w ich potrzebach. W dziedzinie edukacji możemy mówić o trzech kategoriach potrzeb:
1. zapobieganie dezaktualizacji kompetencji technicznych, wywołanych szybkimi zmianami rzeczywistości,
2. pełny rozwój potencjału osobowościowego jednostki,
3. osiągnięcie indywidualnej tożsamości i życiowej dojrzałości.
Głównym zadaniem edukacji jest zaspakajanie potrzeb ludzi dorosłych, którzy w niej uczestniczą. Jest to także najważniejsze zadanie andragoga, które najpełniej charakteryzuje amerykański uczony M. S. Knowels, omawiając funkcje nauczyciela dorosłych oraz zasady dydaktyczne. Analiza funkcji i zasad nauczania dorosłych wskazuje, że w modelu humanistycznym w centrum procesu dydaktycznego znajduje się uczący się dorosły. To on i jego potrzeby oświatowe wpływają na konstrukcję programu i dobór treści kształcenia. W ten sposób wiedza traci swój sakralny charakter, przestaje być nienaruszalną strukturą, a staje się zespołem prawd wyselekcjonowanych wedle zasady ich użyteczności, tj. ważności dla użytkownika. Składnikiem zawsze obecnym w edukacji dorosłych jest życiowe doświadczenie jako potencjalne źródło uczenia się. Nawet jeżeli w jego skład wchodzą informacje nieprawdziwe, stereotypy, uprzedzenia, dogmaty itp., mogą one być przesłankami do zadawania pytań, formułowania hipotez o świecie, przyjmowania ogólniejszej orientacji heurystycznej. Program nauczania staje się wspólnie realizowanym przez nauczyciela i uczniów projektem, w którym na partnerskich zasadach podejmuje się decyzje co do treści kształcenia, form i metod nauczania – uczenia się. Nauczyciel występuje w roli konsultanta, doradcy, świadczącego pomoc na życzenie uczących się, skupia się na organizacji środowiska dydaktycznego sprzyjającego samodzielnej edukacji dorosłych.
Ocenianie procesu oświatowego odwołuje się do analizy własnych wysiłków poznawczych, przyjętych strategii uczenia się, popełnianych błędów. W ten sposób ludzi uczą się w duchu edukacji ustawicznej – SZTUKI UCZENIA SIĘ.
Spoglądając krytycznie na prezentowany model kształcenia dorosłych, mimo niekwestionowanych zalet, można mu zarzucić zbytnią wiarę w potencjał edukacyjny jednostki, w jego możliwości realizacyjne, motywację do ciągłego uczenia się. Z drugiej strony wydaje się, że w polskiej rzeczywistości nie ma jeszcze dostatecznie dużo miejsca na wolnomyślicieli, samodzielnie i niezależnie działające jednostki. Na rynku pracy i w miejscu pracy dominuje instrumentalne podejście do jednostki, liczą się przede wszystkim umiejętności adaptacyjne, gdzie rzadko jest miejsce na wymianę myśli, partnerskie podejmowanie decyzji, krytyczną analizę zastanych mechanizmów. To nie powinno jednak zniechęcać w edukacji dorosłych do konsekwentnego wprowadzania i popularyzowania humanistycznego modelu pracy oświatowej, tym bardziej że sprawdzają się one z powodzeniem za granicą, np. w uniwersytetach ludowych i powszechnych Niemiec, krajów skandynawskich, także Polsce. W tego rodzaju placówkach stosuje się koncepcję integralnej pracy z ludźmi dorosłymi, która stanowi odmianę modelu humanistycznego.
Teoria integralna należy w tych placówkach do tradycyjnych koncepcji edukacji dorosłych, akcentujących różnicę wobec szkoły i uczelni wyższej. W integralnym uczeniu kładzie się nacisk na:
· wspólne i wzajemnie uczenie się,
· uczenie zwracające uwagę na związki i zależności,
· całościowe uczenie się, integrujące sferę intelektualną, emocjonalną i sprawnościową.
Dirk Axmacher wyróżnia dwie koncepcje integralnej pracy oświatowej:
· Typ A: antropologiczno-pedagogiczny - bazuje na holistycznej i integralnej nauce o człowieku, dostarczającej uniwersalnych odpowiedzi na temat jego istoty, egzystencji oraz rozwoju.
· Typ B: historyczno-strukturalny – odwołuje się do kompleksowych wymagań społeczeństwa przemysłowego:
- B1: modernizujący - akcentuje wzrost znaczenia kompetencji kluczowych w miejscu pracy.
- B 2: reformacyjno-emancypacyjny - związany z ruchem studenckim 1968, akcentuje doświadczenia pracowników, odkrywanie sił rządzących światem polityki i pracy.
W edukacji dorosłych Günther Dohmen wyróżnia cztery płaszczyzny integracji: personalną, treściową, instytucjonalną i społeczną. Integracja personalna akcentuje wszechstronną edukację człowieka, dążąc do autonomii i dojrzałości jednostki wobec przemocy symbolicznej i chaosu otaczającego świata. Integracja treści dotyczy łączenia zagadnień zawodowej, ogólnokształcącej i obywatelskiej edukacji, co ma szczególne znaczenie w dyskusji o kwalifikacjach kluczowych. Integracja instytucjonalna zakłada tworzenie sieci łączącej poszczególne sektory systemu oświatowego, instytucje edukacyjne, miejsca uczenia się. Integracja społeczna w edukacji dorosłych jest postulatem włączania do życia społecznego grup defaworyzowanych - w tym przypadku integracja to społeczny program wymierzony przeciwko izolacji, stygmatyzacji, społecznej nierówności.
Hans Tietgens zwraca uwagę, że integralne uczenie się można inicjować na różnych poziomach dydaktycznej działalności: kierownicy instytucji oświatowych uwzględniający społeczno-polityczne oraz finansowe uwarunkowania i priorytety, kadra podejmująca interdyscyplinarne zagadnienia. Na poziomie relacji między tematyką i grupą docelową należy dbać o interesujący dla obu grup temat oraz ich właściwą motywację. W dziedzinie kształcenia należy wyjaśnić, jakie kanały poznawcze będę aktywizowane, jakie temu przyświecają cele, ile czasu potrzebujemy na ich osiągnięcie. W duchu integracji należy także uwzględnić kwestię współpracy między różnymi instytucjami, np. w dziedzinie rekrutacji kadry, pozyskiwania uczestników, wyboru miejsca uczenia się, wykorzystania materiałów dydaktycznych.
Zasadniczym problemem integralnego uczenia się jest językowe porozumienie. Problemy w tym zakresie pojawiają się kiedy musimy łączyć język różnych dyscyplin, lub też wiedzę naukową przekazać laikom, czy też wtedy, kiedy grupę tworzą przedstawiciele różnych środowisk społecznych, narodów. Pomocy w tym zakresie dostarcza właściwa metodyka nauczania-uczenia się.
H. Siebert zaleca krytyczny sceptycyzm wobec teorii integralnej w edukacji dorosłych. Całościowe uczenie się poprzez włączanie wymiaru emocjonalnego do edukacji, grozi indoktrynacją. Z innego punktu widzenia integracyjne uczenie się może uchodzić za powierzchowne, nie dążące do poznania istoty zagadnienia. O. Negt proponuje zastąpić uczenie się całościowe / integrujące - uczeniem się związków i zależności, które akcentuje relacje między różnymi dziedzinami życia, między kognitywnością i emocjami, między indywidualnością i uspołecznieniem, między środowiskiem życia i systemem. Ważne jest, aby związki i zależności miały konkretny charakter, co osiągnąć można poprzez uczenie się w oparciu o przykłady zaczerpnięte z życia.
3. Model krytyczny
Najważniejszy problem społeczny – Opresywne warunki życia
Ontologia człowieka – Istotna wola
Kluczowa wartość – Wolność
Kontekst edukacji – „ja” w społeczeństwie
Ideał edukacji – Orientacja emancypacyjna
Rola nauczyciela – Budzenie świadomości
Zadanie nauczyciela – Kwestionowanie tożsamości słuchaczy
Charakter edukacji – Krytyczna refleksja
Metody nauczania – Sokratejskie (dialogowe)
Rola doświadczenia – Podstawowe źródła samowiedzy
Pozycja nauczyciela – Służba
Odpowiedzialność – Uczący się
Kryteria efektywności edukacji – Zdolność do zmiany życia (emancypacja)
...
mpwjs