Zobaczyć siebie.pdf

pod redakcją Mikołaja Jazdona i Katarzyny Mąki-Malatyńskiej

Centrum Kultury Zamek

Poznań 2011

SPIS TREŚCI

Polski film dokumentalny przełomu wieków

Wstęp

. 05

pod redakcją Mikołaja Jazdona, Katarzyny Mąki-Malaty

ąki-Malaty

ńskiej

I Polska współczesna

Jadwiga Hucková Kino wykalkulowane, czyli zabawić na śmierć .11

Mirosław Przylipiak Kino Paladino, albo schyłek wielkich narracji . 31

ks. Marek Lis Przed i po Dekalogu. Spojrzenie na polską religĳność . 51

Andrzej Michalak Żeby nie bolało– etyczne problemy

w polskim dokumencie po 1989 roku . 61

Wojciech Otto Niepełnosprawni w polskim dokumencie ﬁlmowym.

Wizerunki i strategie autorskie . 73

Anna Sliwinska Pieniądz potrzebny od zaraz. Dokumentalne obrazy

Polak

olak w żyj

żyż ących w Wielkiej Brytanii i Republice Irlandii . 91

II Pamięć dokumentu

Recenzja naukowa:

Małgorzata Smolen Ekshumacja czasu, czyli korzystanie

z archiwalnych materiałów ﬁlmowych

w polskim ﬁlmie dokumentalnym po 1989 roku . 109

prof. dr hab. Małgorzata Hendrykowska

Ewa Ciszewska

Andrzej Michalak W służbie pamięci

– o ﬁlmach dokumentalnych Andrzeja Barta

. 129

Korekta:

Katarzyna

Maka-Malatynska Rola świadka w dokumentalnych obrazach Shoah

na przykładzie ﬁlmu PamiętamMarcela Łozińskiego .147

Anna Mrozewicz Dokument i pamięć. Czego poszukuje Jacob Dammas

– reżyser i bohater „Kredensu”

Zespół

Projekt okładki i opracowanie graﬁczne, skład:

Kredensu”

Kredensu? . 159

Mateusz Witkowski

III Dokumentalne portrety

Mikołaj Jazdon Autobiograﬁa dokumentalisty

–SpotkaniaKazimierza Karabasza

. 173

Piotr Pławuszewski Portrety kobiet (nie)porównywalnych.

Wydawca:

O trzech ﬁlmach dokumentalnych

Wandy Różyckiej-Zborowskiej

. 185

Centrum Kultury ZAMEK

Krzysztof Kozłowski Czarodziejska góraMarii Zmarz–

Marii Zmarz–

Marii Zmarz Koczanowicz

amerykański portret Czesława Miłosza

. 195

Poznań 2011

Wydanie I

Marek Hendrykowski Dokument jako twórczość i powinność

. 205

olakó

PolaP ó

Polski ﬁlm dokumentalny to temat rzadko podejmowany przez

ﬁlmoznawców. Czy rzeczywiście, jak twierdzą niektórzy twórcy i krytycy, dokument

w Polsce przeżywa poważny kryzys? Czy sztuka dokumentalna umiera? Czy istnieje

jeszcze polska szkoła dokumentu – wyjątkowa i rozpoznawana przez miłośników

kina na całym świecie?

Po roku 1989 zmieniał się w Polsce system produkcji i dystrybucji

ﬁlmów dokumentalnych. Kino faktów stawało się stopniowo nurtem niszowym,

wiodło żywot wyłą

ywot wy cznie festiwalowy lub w najlepszym wypadku prezentowane

byo w telewizji w późnych godzinach nocnych. Jednocześnie w polskich kinach

zaistniał pełnometrażowy ﬁlm dokumentalny. Wydawnictwa audiowizualne za częły

wydawać krótkie ﬁlmy dokumentalne na płytach DVD.

Czym jest dziś współczesny ﬁlm dokumentalny? Jaka jest jego kondycja

w świecie mediów zdominowanym przez rozrywkę, sensację, widowisko,

ekstremalne zjawiska obyczajowe? Jaki był

ekstremalne zjawiska obyczajowe? Jaki by wpływ telewizji na ﬁlm dokumentalny

ostatnich dwudziestu lat? Czy powszechnie dostępny lekki sprzęt, kamery

cyfrowe, łatwość montażu przyczyniły się do szerszego zainteresowania ﬁlmem

dokumentalnym? Czy ułatwiły one dotarcie do najgłębszych pokł

bszych pokadów ludzkiej

wrażliwości, emocjonalności, życia duchowego? Czy też może stało się wręcz

przeciwnie, swoista „łatwość” nowego medium okazała się pułapką, doprowadzając

z jednej strony do skrajnego ekshibicjonizmu, z drugiej – do wojeryzmu?

W jaki sposób nasi dokumentali

bszych pokł

ó ści interpretują otaczającą nas rzeczywistość?

Jak reagują na przemiany ustrojowe, ekonomiczne i idące wraz z nimi przemiany

postaw życiowych, mentalnych? Czy zmiana sposobu produkcji i dystrybucji ﬁlmu

ób nasi dokumentali

a na jego poetyk ? W jakim stopniu

współczesne rozwiązania techniczne determinują artystyczny kształ

ób znacó ący wpłyn

łył ęła na jego poetykę

a na jego poetykę

łt kina fakł ów? Czy

w ostatnich latach kino dokumentalne zaczęło podejmować nowe tematy? Czy twó

artystyczny ksztat kina fakt

nowe tematy? Czy tw rcy

ówó ą do dzisiejszego widza?

Kino dokumentalne wydaje się dziś niezwykle zróżnicowane. Jest

to z pewnością jedną z konsekwencji przemian w sposobie dystrybucji, coraz

wyraźniejszej konieczności odpowiadania na odbiorcze zapotrzebowania, ale

i zmian w sferze techniki i wreszcie nieustannych autorskich poszukiwań. Teksty

zamieszczone w tym tomie przekonują, że polski ﬁlm dokumentalny jest żywy, że

jest swoistym sejsmografem odnotowującym najdrobniejsze drgnienia w naszym

społeczeństwie. Reżyserzy poruszają tematy nieobecne dotąd w dokumencie, ale

rodk w wyrazu, form, kt

ów wyrazu, form, kt

óre dobitniej przemówi

ywot wyłą

był

dokumentalnego w sposób znacz

artystyczny kształ

nowe tematy? Czy twó

szukają nowych środkó

rodkó

i powracają do wątków podejmowanych przed laty. Zmieniają się środki

artystycznego wyrazu. Niektóre zjawiska okazały się efemerydami, inne na trwałe

zapisały się w historii polskiego dokumentu. Niniejszy tom pozwala przyjrzeć się

twórczości najmłodszego pokolenia twórców, ale i z perspektywy lat raz jeszcze

spojrzeć na ﬁlmy dokumentalistów od dawna znanych i cenionych, jak Kazimierz

Karabasz czy Marcel Łoziński.

Na tom Zobaczyć siebie. Polski ﬁlm dokumentalny przełomu wieków

złożyyyo się kilkanaście tekstów zarówno autorów już uznanych, jak i młodych

badaczy dokumentu. Znaczna część z nich dotyczy zjawisk we współczesnym

kinie dokumentalnym, które odbijają przemiany społeczne i kulturowe w Polsce

ostatnich lat. Dokument nadal opisuje współczesną rzeczywistość, dotyka

tematów tabu [niepełnosprawność], zapuszcza się na nowe obszary społecznego

życia [emigracje ostatnich lat]. Niekiedy robi to rzetlenie, uczciwie, z poczuciem

obowiązku świadczenia. Innym znów razem kryguje się przed widzem, stara

się go rozbawić, uwieść, zauroczyć. Dokument dziś nie jest bowiem dziełem

funkcjonującym w społecznej i kulturowej próżni. Coraz częściej staje się towarem,

którego atrakcyjność gwarantuje wysoką sprzedaż.

Wypełniając artystyczny obowiązek opisu kondycji współczesnej Polski,

nie porzuca fascynacji przeszłością. Nadal powstają i cieszą się zaintersowaniem

dystrybutorów i widzów ﬁlmy historyczne. Część z nich uzupełnia białe plamy,

odkł

Wciąż powstają na pierwszy rzut oka skromne, ale i przemujące portrety

indywidualne. Jednostkowy bohater pozostaje siłą współczesnego dokumentu

– niezależnie od tego, jaki temat zostaje w ﬁlmie podjęty. W jednym zwywiadów

Kazimierz Karabasz zapytany: „Co jest tworzywem ﬁlmu dokumentalnego:

człowiek czy zdarzenie?“ odpowiada jednoznacznie: „Człowiek. Tematem jest

zawsze człowiek. Zdarzenia są tylko czymś, co napędza opowiadanie o człowieku,

sprawiają, że coś się znim dzieje“ 2 .

We współczesnym poskim dokumencie przeglądamy się my, ale

i przeglądają się autorzy. Wszechstronna, wielokierunkowa analiza uświadamia,

że pomimo przemian, poszukiwania nowych form, polski ﬁlm dokumentalny

zazwyczaj pozostaje dziełem sztuki ﬁlmowej z silnym piętnem autorskim. „Myślę, że

dokument zawsze miał ambicje osobistej wypowiedzi, bo przecież życie wewnętrzne

autora jest takim samym elementem rzeczywistości, jak ta, którą ﬁlmujemy. Film

dokumentalny bierze się z połączenia opisywanego świata z idywidualnością autora,

z jego przemyśleniami, intensywnością patrzenia, z jego wrażliwością i intuicją.

Wciąż szukamy optymalnych sposobów na przekaznie widzowi naszego punktu

widzenia, naszych emocji“ 3 .

Mikołaj Jazdon

Katarzyna Mąka-Malaty

ąka-Malaty

ńska

zawaszczoną przez totalitaryzmy XX wieku. Co ciekawe, to

wwwaśnie podjemowaniu tematów historycznych, towarzyszy pogłębiona reﬂeksja

etyczna, tak charakterstyczna niegdyś dla polskiego dokumentu. Współczesny

dokumentalny ﬁlm historyczny poszukuje nowych form, konwencji opowiadania.

Łączy element kreacji, inscenizacji z archiwaliami, relacjami świadków. To, co nadal

pozostaje w nim szczególne, to silne spersonalizowanie przekazu. Tym samym,

pozostając działalnością artystyczną, wpisuje się w coraz popularniejszą metodę

badania historii z perspektywy jednostkowego doświadczenia. Według niektórych

uczonych reﬂeksja nad przeszłością wymusza jej prywatyzację 1 . Indywidualne

świadectwo bywa dziś często wyżej cenione niż opis zmierzający do obiektywizacji,

„dyskurs pamięci“ zdaje się przejmować we wł

zawł

Serdecznie dziękujemy Centrum Kultury „Zamek” w Poznaniu,

Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego,

Polskiemu Instytutowi Sztuki Filmowej

oraz Instytutowi Filologii Polskiej UAM w Poznaniu

za wsparcie projektu.

2 K. Karabasz, Tematem jest zawsze człowiek,

ł rozm. A. Dębogórska, http://www.stopklatka.pl/

we wadanie „dyskurs historii“.

wywiady/wywiad.asp?wi=31740, (data odczytu: 12.12.2009).

1 F. Ankersmit, Postmodernistyczna „prywatyzacja” przeszłłł ści , przeł. M. Zapędowska, (w:) Narracja,

3 M. Łoziński, Nowa szkoła polskiego dokumentu,

rozm. K. Mąka-Malaty

ąka-Malaty

ńska, (w:) Klucze

reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiograﬁi, red. Ewa Domańska, Kraków 2004,

do rzeczywistości. Szkice i rozmowy o polskim ﬁlmie dokumentalnym, red. M. Hendrykowska, Poznań

s. 387.

2005, s. 212.

odkł

odkamuje przestrzeń zawł

we wł

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: