doktorat- choroba jako nowy porządek(1).pdf

Spis treści

Wprowadzenie ....................................................................................................................3

Rozdział I: Choroba jako nowy porządek

1. Wokół przedmiotu badań. Epistemologia i dyskursywizacja patologii...........................15

2. Historia choroby w ujęciu antropologicznym..................................................................27

3. Kulturowe implikacje choroby w świecie nowoczesnym i ponowoczesnym..................59

4. Choroba jako przedmiot kulturowego dyskursu..............................................................74

Rozdział II: Romantyczna mitologia gruźlicy

1. Czy istniałby romantyzm bez suchot? .............................................................................81

2. Homo patiens................................................................................................... .................89

3. Żywotność mitologii gruźlicy..........................................................................................96

Rozdział III: Młodopolskie studium umierania – Śmierć Ignacego

Dąbrowskiego .................................................................................................................104

Rozdział IV: Jarosława Iwaszkiewicza umieranie liryczne

1. Pejzaż eschatologiczny...................................................................................................127

2. W kręgu Atmy .................................................................................................................133

3. Brzezina ...........................................................................................................................138

4. Kochankowie z Marony ..................................................................................................157

Rozdział V: Wyrazić ból

1. Istota bólu ......................................................................................................................167

2. W drodze do świętości...................................................................................................177

3. Legenda młodego gruźlika.............................................................................................189

4. Ból swój opowiadam ......................................................................................................193

5. Rzeczywistość sanatoryjna.............................................................................................201

Zakończenie ....................................................................................................................207

Bibliografia .....................................................................................................................211

Wprowadzenie

„Wybrańcy bogów umierają młodo”... Mało która sentencja tak bardzo wpisuje się

w kulturowy wizerunek gruźlików; ludzi pięknych, uduchowionych, wysubtelnionych,

których eteryczność budziła skojarzenia z anielską bezcielesnością. Mitologizacja gruźlicy

rozpoczęła się wraz z końcem XVIII w. i związana była przede wszystkim z „angielską

szkołą cmentarną” ( graveyard school ). To tutaj szukać należy początku estetyzacji

choroby, która swoje apogeum osiągnęła w monumentalnym dziele Tomasza Manna,

Czarodziejskiej górze . Mit ludzi wyjątkowych, „wybrańców z góry” był kontynuacją, i być

może kulminacją jednocześnie, kulturowych wyobrażeń o suchotnikach. Tragiczna aura

otaczająca chorobę opierała się w głównej mierze na niezwykłości „istnień przerwanych”,

na nieuchronności losu świetnie zapowiadających się młodych artystów, których twórczość

naznaczona była stygmatem przedwczesnej śmierci. Romantyzm próbował nawet dowieść,

że ceną ich talentu była właśnie choroba. Gruźlica gwarantować bowiem miała nowe

spojrzenie na rzeczywistość, spojrzenie świeższe, wrażliwsze, pełniejsze. Konsekwencją

pozytywnej waloryzacji stanów chorobowych był, święcący triumfy w pierwszych

dekadach XIX w. i wciąż aktualny w latach późniejszych, proces mitologizacji samych

chorych. Tym zapewne należałoby tłumaczyć zachwyt nad chorym ciałem; o umierającym

Chopinie, na parę dni przed jego śmiercią, jedna z francuskich dam powie: „Ach, jakże on

rozkosznie kaszle” 1 . Jednocześnie dokładano wszelkich starań, aby wygląd zdrowego

skądinąd ciała nosił znamiona choroby. Picie octu i soku z cytryn, to najbardziej

rozpowszechnione symptomy zmieniającej się mody.

Znakiem wymownym wkroczenia gruźlicy w świat sztuki jest romantyczna inwazja

„dam blednicowych”. Naśladowczynie Marguerite Gautier nie śpią po nocach, by efekt

1 S. Wasylewski, O miłości romantycznej , Kraków 1958, s. 20-21.

podkrążonych oczu i widoczne podupadanie na zdrowiu uczynił z nich istoty niezwykłe.

Manifestowanie cherlawej cielesności uderzyć miało przede wszystkim w mieszczańską

przeciętność. Estetyka maladyczna stała się formą kontestacji tego, co przyziemne. Wśród

klas uprzywilejowanych była wymownym świadectwem ich wyższości.

Uliczna

śpiewaczka (1862) Edouarda Manet, doskonały portret paryskiej suchotnicy oraz tancerki z

obrazu Dom pani Tellier Edgara Degas (lata 90. XIX w.), to przykład ambiwalentnej

kobiecości w sztuce. Pomiędzy obrazem pulchnej mieszczki a figurą wyniszczonej,

rachitycznej arystokratki rozpościerała się prawdziwa gra znaczeń.

Hektyczny żar suchot kojarzył się nade wszystko z erupcją potęgi zmysłów, tak

erotycznych, jak i twórczych. Choroba płuc przeciętność przemieniała w grę zmysłów ;

dotknięci jej ogniem mężczyźni stawali się namiętnymi kochankami, artyści – mistrzami.

Spotkanie dwóch potęg, Erosa i Tanatosa, to nieodzowny początek mitologizacji choroby.

Ciało gruźlika stawało się ciałem znaczącym.

Apogeum mitologizacji gruźlicy przypada na pierwszą połowę XIX w., a więc

poprzedza odkrycie czynnika swoistego wywołującego chorobę, mycobacterium

tuberculosis . Romantyzm panuje przed Kochem; to zwykłe skojarzenie faktów kusić może

do wyciągnięcia oczywistych wniosków o przednaukowym, metaforycznym traktowaniu

choroby. Czym jednak wytłumaczyć nieprzerwany proces mitologizacji choroby po

Kochu, jej nadzwyczajnej odporności na eksplikację wyłącznie naukową? Kulturowy

wizerunek gruźlicy nie legł w gruzach po 1892 r. wraz z rewolucyjnym odkryciem

niemieckiego bakteriologa; być może okazał się trwalszy lub zwyczajnie atrakcyjniejszy.

Przekonanie o ekstatycznej namiętności jako źródle choroby odwrócić mogło uwagę od jej

realnego wizerunku. Znaczna część tekstów „odbijała” potoczne wyobrażenia o etiologii

choroby. Tak jak w Pałubie Karola Irzykowskiego, gdzie u jednego z bohaterów, Roberta

Strumieńskiego „z powodu nadzwyczajnej irytacji i podniecenia pojawiły się [...] skutki

dotychczasowej rozwiązłości. [...] - suchoty” 2 . Słowo „chorobliwy” zaczęło nabierać

nowego znaczenia, stając się odtąd synonimem artystostwa, subtelności, namiętności.

Niemoc ciała oznaczać mogła potęgę zmysłów. Doczekała się oczywiście gruźlica i

psychoanalitycznej eksplikacji, będąc zamaskowanym przejawem perwersyjnej erotyki

przełamującej ograniczenia mieszczańskiej moralności.

Jednocześnie zastanawiać może, jak bardzo kulturowy obraz gruźlicy odbiegał od

rzeczywistości. Nie licząc niewielu utworów z lat 80. i 90. XIX w., podporządkowanych

2 K. Irzykowski, Pałuba. Sny Marii Dunin , oprac. A. Budrecka, Wrocław 1981, s. 52.

głównie werystycznej poetyce naturalizmu, literatura kalkowała romantyczny schemat

wybrańca-suchotnika, doprowadzając go nawet w modernizmie do ekstremum. A przecież

gruźlica była przede wszystkim chorobą mieszczańskiej biedoty, była wymownym

znakiem ubóstwa i, co najważniejsze, niewiele miała wspólnego z wyrafinowaniem ducha.

Śmierć księżniczki, pisarza czy muzyka nie pierwszy raz okazywała się ciekawsza od

anonimowych zgonów tysięcy robotników. Oczywista była również nierówność

diagnostyczna i dostęp do terapii, utrwalająca złudzenie o arystokratycznym charakterze

gruźlicy. Robotnik kasłał, pluł krwią i umierał niezauważony, podczas gdy obserwowani

„wybrańcy bogów” płonęli hektycznym żarem suchot.

Casus nieuleczalnej choroby wiązać się musi nieuchronnie z postawami samego

chorego wobec własnej niemocy. Choroba jest bowiem zdarzeniem – procesem

dramatycznym, nie pozostawiającym miejsca na indyferentyzm; wymaga nade wszystko

zaangażowania. Rzecz jasna repertuar zachowań chorego nie wyczerpuje się na postawach

akceptujących.

Choroba bowiem może być dla człowieka klęską, akceptowanym faktem lub twórczym czynnikiem

rozwojowym. [...] Co to znaczy: chorować świadomie? Znaczy to przeżywać chorobę aktywnie,

czynnie, pozytywnie... 3

Otwarta postawa chorego prowadzić może do kompensacji doznawanego kalectwa,

fizycznej słabości. Akt twórczy jest jedną z możliwości wyrównywania. Nieodłącznie

związany z fizycznym cierpieniem ból generować może świat imaginatywny wolny od

choroby.

Prawdą jest, że cierpienie, które nie przekracza pewnych granic, bóle fizyczne, które nie

„unicestwiają”, choroby, które nie zabijają, a choć bolesne, nie skracają życia w sposób wyraźny –

mogą ludzi w jakiś sposób rozwijać intelektualnie, uszlachetniać, skłaniać do oddawania się

rozmyślaniom, a czasem być bodźcem twórczym. 4

Zajęcie twórczej postawy w przewlekłej chorobie prowadzi do przemiany homo

maladusa w homo creator’a . Przełamanie somatycznego fatalizmu gwarantować może

choremu nowe obszary doznań, jakościowo bogatszy poziom percepcji otaczającej go

rzeczywistości. W takim rozumieniu, jakkolwiek zabrzmi to paradoksalnie, choroba –

otwarta na twórcze przetworzenie, na transcendencję – okazać się może darem.

Pośród chorób przewlekłych gruźlica, obok trądu, wydaje się zajmować miejsce

uprzywilejowane w oddziaływaniu na rzeczywistość pozabiologiczną. Jej triumfalne

3 K. Osińska, Twórcza obecność chorych , Warszawa 1983, s. 28.

4 T. Kielanowski, Rozmyślania o przemijaniu , Warszawa 1980, s. 22.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: