108. Sarmatyzm jako forma ideologii szlacheckiej i jego ewolucja
Sarmatyzm w ścisłym znaczeniu to formacja kulturowa i ideologiczna w Polsce w XVII
i XVIII wieku. Powstała w wyniku przekonania o rzekomym pochodzeniu szlachty polskiej od legendarnego plemienia Sarmatów, zamieszkujących tereny polskie.
Polak utożsamiany został z katolikiem, a Polska za przedmurze chrześcijaństwa. Pogląd ten miał niewiele powiązań z rzeczywistością, gdyż Jednolita i katolicka Europa Zachodnia, której Polska miała bronić przed Turkami, od dawna nie istniała.
Szlachta, szukając potwierdzenia swej wyjątkowości, męstwa i znaczącej roli w historii,
a także odmienności od niżej stojących w hierarchii chłopów i mieszczan, ale i od innych narodów sięgnęła do kronik, by potwierdzić swe pochodzenie od Sarmatów (lub Sauromatów), czyli tzw. ludzi o „jaszczurczych oczach” (gr. sauros- jaszczurka, omma- oczy).
O Sarmatach pisał w kronice Jan Długosz, który jako pierwszy utożsamił to plemię z Polakami. Z racji tego, że przypisywano im męstwo, waleczność, wierność i wiele innych zalet, polska szlachta zaczęła chętnie powoływać się na swoje sarmackie pochodzenie.
W XVI wieku w Polsce uważano, że Sarmaci to ogólnie rzecz biorąc Słowianie, to już
w XVII wieku szlachta zawęziła znaczenie tego słowa jedynie do szlachty polskiej, wyłączając inne klasy społeczne. To zapoczątkowało rozwarstwienie społeczne i posiadanie przez szlachtę przywilejów, ze względu na „szlachetne urodzenie”.
Szlachta uważała się za to, co w narodzie najcenniejsze i najbardziej wartościowe, a tym samym za naród właściwy.
Uzasadnienia tego „wybraństwa” doszukiwano się również w Biblii: tłumaczono różnice między warstwami społeczeństwa pochodzeniem każdej z nich od innego syna Noego- szlachta miała być potomkami Janeta, który z woli Bożej miał panować nad grzesznym Chamem (z którego wywodził się lud) i Semem (którego potomkami byli Żydzi-semici).
Przekonanie o wybraniu przez Boga i misji Polski w dziejach świata, to główna myśl Sarmatów. Polska miała bronić jedynej i prawdziwej wiary, a naród szlachecki miał wskrzesić minione cnoty, jak odwaga, waleczność i męstwo. Wierzono, że szlachcic pozostaje pod szczególną opieką Boga i Bożej Rodzicielki, którą wtedy koronowano na Królową Polski- w tej wierze utwierdzono się po cudownym ocaleniu Częstochowy.
Cechy Sarmaty:
· Polak, szlachcic-ziemianin i katolik (3 cechy utożsamiono)
· Szlachcic- żołnierz, odnawiający ducha rycerskiego
· Dewocyjna pobożność
· Przekonanie o misji szlachty polskiej wyznaczonej przez Boga
· Przekonanie o uprzywilejowanej pozycji szlachty w społeczeństwie
· Wiara w równość i wolność szlachecką
· Patriotyzm pojmowany jako wąsko pojmowana tradycja i narodowość
· Konserwatyzm i niechęć do wszystkiego, co nie jest polskie (cudzoziemców i obcych w kraju, zwłaszcza Żydów i innowierców)
· Barokowe zamiłowanie do przepychu, wystawności, ceremoniałów wśród bogatej szlachty (kontaktującej się ze światem tureckim i przeciwstawiony temu surowy styl życia szlachty uboższej, mieszkającej w dworkach (ostoi polskości)
· Zamiłowanie do kwiecistych oracji
· Obowiązek występowania na wszystkich sejmach, sejmikach i zjazdach w obronie przywilejów, religii i polskości (często rozumianej jako interes prowincji lub własnego majątku)
· Polski strój szlachecki w XVII wieku, uznawany za strój narodowy (żupan, kontusz, błyszczące spodnie, czerwone lub żółte buty, czapka z piórami, turecka szabla, wąsy, podgolona głowa- męski; kolorowe suknie, marszczone w pasie, rozkloszowana, „kontusik”, safianowe buty, toczek- damski.
Rozkwit sarmatyzmu jako modelu kultury polskiej nastąpił w XVII wieku, do czego w znacznym stopniu przyczyniła się literatura, która stworzyła literacki obraz Sarmaty ( J. Chryzostom Pasek, W. Potocki, W. Kochowski). Warto jednak zauważyć, że wiele cech stało ze sobą w sprzeczności- niechęć do „obcych”, ale miłość bliźniego, niechęć do obcych kultur, ale czerpanie z Turcji strojów, broni, stylu życia (kawa, przyprawy).
Pod koniec XVII wieku i w następnym oświeconym stuleciu sarmatyzm stał się synonimem zacofania, konserwatyzmu, ciemnoty, zabobonności, warcholstwa i dewocji.
mcfly9