124. Klasycyzm-sentymentalizm – rokoko( podstawy filozoficzne i estetyczne, reprezentatywne gatunki literackie, twórcy, dzieła).

Klasycyzm

Doktryna literacka i typ literatury, został ukształtowany we Francji XVII w.Za epoke preklasycyzmu uznaje się renesans z twórczością Pierre Ronsarda i innych poetów grupy Plejada.

Mecenasem tej literatury był twórca monarchii absolutnej, Ludwik XIV- „król słońce” , skodyfikował ją Nicolas Boileau w poemacie dydaktycznym Sztuka poetycka

Klasycyzm francuski tworzył program sztuki dydaktycznej, miał propagować cnoty i wartości

pielęgnowane w środowisku dworskim, jego podstawą był XVII-wieczny racjonalizm. Poezję wliczano do „nauk wyzwolonych” , przypisywano jej podobnie jak nauce funkcje poznawcze.

Za kryterium piękna uważano rozum. Literatura oparta na wiedzy służyła celom praktycznym.

Obowiązywała zasada „jasnych i wyraźnych idei”, mająca swe źródło w intelektualizmie Kartezjańskiej metody poznania. Przyroda, rzeczywistość zewnętrzna-to świat podrzędny wobec natury ludzkiej.

Klasycyzm jako sztuka zorientowana intelektualnie, obcy był indywidualizmowi i subiektywizmowi. Symetria i „porządek naturalny” miały służyć afirmacji określonego porządku filozoficznego i społecznego czasów monarchii absolutnej. W podziale na gatunki poetyckie : na pierwszym miejscu stawiane są gatunki „królewskie”- epopeja, tragedia-tylko bohaterowie pochodzący z elity mogli przeżywać wielkie uczucia lub mogli brać udział w wielkich wydarzeniach.

Teoretycy klasycyzmu z czasem dodali jeszcze jedna kategorię estetyczną- gust- miał on formę rozsądku, decydował zarówno o wyborze tematu jak i o konstrukcji idealnego świata.

Od lat pięćdziesiątych XVIII wieku w lit. Polskiego Oświecenia klasycyzm wysuwa się na plan pierwszy, towarzysza temu również wypowiedzi i programy teoretyczne.

Poetyki w duchu klasycystycznym:

- Opisanie albo Dysertacjapierwsza prawie o wierszach i wierszopiscach polskich (1751) J.A. Jabłonowski.

- O nauce wierszopiskiej (1762) W. Rzewuski.- pierwszy manifest klasycyzmu w Polsce, zalecający stosowanie rygorów klarowności, proporcji i umiaru.

A w okresie stanisławowskim:

- O wymowie i poezji (1786) traktat Filipa Nereusza Golańskiego.

- Sztuka rymotwórcza (1788) Franciszek Ksawery Dmochowski

- Listy o guście, czyli smaku (1779) Józef Szymanowski ( dla rokoka).

Golański nadal eksponuje praktyki literacki widoczne w traktowaniu epopei i tragedii, nadal są czołowymi gatunkami poetyckimi, z tym ,że dopuszcza w tragedii bohaterów z niższych swer. Jego celem jest zatem modernizacja klasycyzmu, przystosowanie go do wymogów Oświecenia.

Dmochowski  w Sztuce rymotwórczej ( zakres rozważań ograniczony do poezji) wnikliwa konfrontacja założeń klasycyzmu z aktualna praktyką literacką . Sztuka rymotwórcza stała się dzięki temu rzeczywistym, choć czasem powierzchownym, uogólnieniem doświadczeń polskiej poezji klasycyzującej lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.

Krasicki ( jeden z najwybitniejszych klasycystów). Mniejsze formy jak oda, list poetycki, sielanka, poemat heroikomiczny, bajka, satyra, poemat opisowy  mogą być przydatne do celów oświeceniowej dydaktyki.

By określić wzorzec pozytywnego bohatera sięgnięto do form spychanych wcześniej na margines, nie ujmowanych przez poetyki, jak powieść, czy wyraźnie antyklasycystycznych gatunków, jak drama i opera komiczna.  Pojęcie literatury, obejmuje w klasycyzmie poezję i retorykę.

Rokoko

Program poezji rokokowej ( termin przejęty z historii sztuki: styl w którym przeważa linia falista oraz motywy roślinne, kwiaty formy muszli – „rocaille”), został zawarty w  Listach o guście Józefa Szymanowskiego .  Opiera się ona koncepcji gustu, którego przymiotami są czułość, delikatność i trafność. Czułość to dyspozycja władz emocjonalnych człowieka znajdującego się w wysokim poziomie intelektualnym. Pozwala ona dostrzec najbardziej wyrafinowane piekności. Głównym punktem programu Szymanowskiego o charakterze antyklasycystycznym było odrzucenie wszelkich reguł i przykładów, pogardliwy stosunek do antyku i wzorów literackich  przeszłości, akceptacja jedynie współczesnych, ukształtowanych  w wykwintnej atmosferze salonów XVIII- wiecznych.

Charakteryzuje twórczość wytworną i subtelną, niejako rozrywkową. Styl ten jest znamienny dla komedii wolnych od dydaktyzmu, oper i drobnych wierszy. Piękno jest tu traktowane jako wartość podstawowa. Rokoko przejawia się poza literaturą w małych formach architektonicznych oraz wystroju pałacowych wnętrz (elegancka ornamentyka, lekkość i dekoracyjność, miniatury malarskie o tematyce miłosnej).

Rokoko oparte jest na epikureiźmie i libertyniźmie. Ważnym elementem jest poczucie dobrego smaku i gust (czułość, delikatność, trafność). Intelektualna trafność przygotowuje do obcowania ze sztuką.

Rokoko pozostaje w opozycji wobec Oświecenia (klasycyzmu i sentymentalizmu).

Rokoko uformowało się w środowisku dworskim i jest związane z atmosferą życia w nim (wywodzi się z Francji). Wpływ tego kierunku na kulturę w Polsce widać na dworze Stanisława Augusta w Warszawie i w poezji Jakobińskiej.

Elementy modelu człowieka i życia rokokowego (charakteryzują również poezje): zmysłowość, czułość, delikatność, wyrafinowanie, zamiłowanie do komfortu, wdzięk, galanteria.

W poezji sięganie do elementów mitologicznych, częste idealizowanie. Literatura ma być lekka, swawolna, bo jej zadaniem jest bawić odbiorcę (rozwija się poezja erotyczna).

Polscy przedstawiciele: Kniaźin, Franciszek Zabłocki, Trembecki, Węgierski, Szymanowski (sformułował teorię gustu).
 

Sentymentalizm :

Prekursorem Jean Jacob Rousseau.

Nakłada na literaturę obowiązek ukazywania życia wewnętrznego człowieka oraz kształtowania autentycznych więzi międzyludzkich, co też prowadzi do moralizatorstwa.

Myśl przewodnia sentymentalizmu:

" Życie bez miłości, to czarodziejska latarnia bez światła. " J.W.Goethe

Sentymentalizm jako nurt Oświecenia ma jednak motywację racjonalną. Ważne jest panowanie nad uczuciami, ale w pewnym stopniu można ominąć rozum i pozwolić na swawolne działanie uczuć (w człowieku zauważalne są dwie struktury: rozumu i uczuć). Treści sentymentalizmu są opozycyjne wobec klasycznych.

Ludzie zaczynają wytwarzać sztucznie atmosferę ewokującą rodzenie się uczuć (nastrojowe świątynie, altany, obeliski, kaskady, które mają być scenerią do marzeń i lektury prowadzącej do wyzwolenia uczuć, często w sposób teatralny). Stany uczuciowe starano okazywać się za pomocą wyglądu, zachowania i przesadnej czułostkowości. Przywiązywano wagę do różnych pamiątek i miejsc związanych ze szczególnymi przeżyciami. Dążenie do naturalności i prostoty wiązało się z zainteresowaniem ludem i obyczajami. Miłość została uznana za najistotniejsze i najsilniejsze uczucie w życiu ludzkim.

W sentymentalizmie mamy do czynienia z poezją miłosną (np. "Do Justyny" F.Karpińskiego) i grobową (np. "Żale sarmaty" F.Karpińskiego).

'Gorączka werterowska' odzewem młodych na losy Wertera w utworze Goethe'go.

Egzaltowana czułostkowość i pozorna ludowość nie świadczyły jeszcze o istocie sentymentalizmu, bowiem przeciwstawiał się on wszelkiej oschłości, nieczułości na krzywdę i nędzę człowieczą. Jego idea była związana z duchem Oświecenia, czyli humanitaryzmem.

Modelem miłości sentymentalnej może być uczucie między Laurą i Filonem w sielance sentymentalnej "Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego.

Człowiek sentymentalny:

- postrzegany prywatnie, a nie społecznie,
- ma uczuciowy stosunek do życia i nie kieruje się tylko rozumem,
- nie chce podlegać układowi norm warunkującemu egzystencję w społeczeństwie,
- chce być w bliskim kontakcie z naturą,
- wrażliwy i subtelny,
- szczery w stosunku do innych ludzi,
- zdolny do poświęceń.

Postawę sentymentalną charakteryzuje zdolność do wyższych uczuć takich jak miłość czy przyjaźń.

Sentymentalizm odrodził lirykę, wzbogacił język poetycki o środki wyrazu naturalnego. Wprowadził nowe gatunki literackie lub ich odmiany: powieść sentymentalna (epistolarna), sielanka, powieść grozy, ballada, pamiętnik liryczny.

W Polsce ostoją sentymentalizmu były Puławy, a główną protektorką była żona księcia, Izabela Czartoryska. Zerwanie z modą cudzoziemską, obowiązują polskie stroje bez peruk. W Puławach Czartoryscy zbudowali dwie sceny, na których grywało się jedynie polskie sztuki. Izabela gromadziła pamiątki w tzw. świątyni Sybilli, na której umieszczony był napis "Przeszłość przyszłości".

Polscy przedstawiciele: Franciszek Karpiński, Kniaźin.

Inni: J.W.Goethe.