W. DANIELEWICZ, J. IZDEBSKA, B. KRZESIŃSKA-ŻACH
POMOC DZIECKU
I RODZINIE W ŚRODOWISKU LOKALNYM
MATERIAŁY POMOCNICZE DLA STUDENTÓW PEDAGOGIKI
POMOC DZIECKU l RODZIMIE
W ŚRODOWISKU LOKALNYM
TRANS HUMANA
Wydawnictwo Uniwersyteckie
Białystok 1995
Recenzja naukowa: prof. dr hab. Julian Radziewicz dr hab. Jerzy Nikitorowicz
Projekt graficzny okładki, łamanie i redakcja techniczna:
Wojciech Siwak
Grafika na okładce: Elżbieta Milko
(c) Copyright by
przy Stowarzyszeniu Absolwentów i Pracowników
Wydziału Pedagogiki i Psychologii
Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku
ISBN 83-86696-03-6
Książka finansowana przez Wydział Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku
Nakład: 500 egz.
Druk: ORTHDRUK, Sp. z o.o., Białystok, ul. Składowa 9
Spis treści
Wstęp
CZĘŚĆ I
dr Jadwiga Izdebska
Teoretyczne przesłanki wychowania i opieki nad dzieckiem....................................................
11
1. Opieka i wychowanie. ................................................................................ 11
1.1. Określenie pojęć: opieka, wychowanie ................................................... 12
l .2. Związek opieki z wychowaniem. ............................................................ 17
1.3.Kategorie i składniki opieki...................................................................... 17
\J(A. Funkcje opieki. ........................................................................................ 22
1.4.1. Pojęcie i elementy składowe funkcji.................................................... 22
1.4.2. Klasyfikacja funkcji opieki................................................................... 23
vX.4.3. Funkcja opiekuńczo-wychowawcza..................................................... 25
1.5. Podstawowe ogniwa systemu opiekuńczego nad dzieckiem. ................. 26
2. Przedmiot, zadania i zakres zainteresowań pedagogiki opiekuńczej........ 27
Przypisy do części l........................................................................................ 32
CZĘŚĆ II
mgr Wioletta Danilewicz
Zagrożenia realizacji funkcji współczesnej rodziny. Wybrane problemy.................................................... 37
1. Pojęcie rodziny i jej funkcje..................................... ......................... 37
2. Zagrożenia współczesnej rodziny. ............................................................ 45
2.1. Sieroctwo jako skutek /abur/eń funkcjonowania roil/iny...................... 47
2.2. Sytuacja opiekuńczo-wychowawcza dziecka w rodzinie
czasowo niepełnej. ........................................................................................^4^
2.2.1. Rodziny osierocone na skutek śmierci jednego z rodziców. ............... 58
2.2.2. Rodziny niepełne biologicznie niezamężnych matek z dziećmi.......... 59
2.2.3. Rodziny rozbite na skutek rozwodu lub porzucenia rodziny............... 61
2.2.4. Rodziny niepełne czasowo ze względu na pobyt rodzica
w zakładzie karnym ........................................................................................ 64
2.2.5. Rodziny niepełne czasowo ze względu na J^~~ charakter pracy rodzica. ............................................................................L 65
2.2.6. Rodziny czasowo niepełne ze względu na długotrwały pobyt
rodzica za granicą........................................................................................ L69
Przypisy do części II. ...............................................................................
CZĘŚĆ III
dr Beata Krzesińska-Żach
Główne kierunki pomocy rod/inie i dziecku
w środowisku lokalnym............................................. s.i
1. Pomoc rodzinie - załóż enia i program d/.ialania....................................... K8
2. Instytucjonalna pomoc d/iccku i rocl/imc w środowisku lokalnym -V instytucje socjalno-wychowawc/.e wspomagające md/ine. .......................... 90
3. Wybrane instytucje i organizacje spoIcc/nr świinlc/ncc pomoc d/iccku i rodzinie w środowisku lokalnym .............................. VI
* / 3. Stowarzyszenia, ruchy wy/namowc i diaiyUlywna il/ialalność osób prywatnych oraz ich udział w orgam/nwaimi pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym................................................................................. 97
Przypisy do części III ................................................................................... 105
Bibliografia................................................................ 111
WSTĘP
Rodzina, poprawnie funkcjonująca, zwana rodziną dobrą, normalną jest podstawowym, najważniejszym, najbardziej wartościowym i niezastąpionym środowiskiem wychowawczym. W sytuacji, gdy rodzina z różnych przyczyn nie wypełnia podstawowych funkcji opiekuńczo-wychowawczych powstaje potrzeba pomocy rodzinie lub zorganizowanie opieki zastępczej nad dzieckiem. Zadanie to spada na społeczeństwo i państwo, które dysponując różnymi formami, metodami i środkami ingeruje w rozmaity sposób w życie rodziny.
Szczególnie dzisiaj pomoc rodzinie jest niezbędna, co wynika z określonej, bardzo trudnej sytuacji społecznej, ekonomicznej jaką przeżywa współczesna rodzina. Narażona jest ona bowiem na wiele zagrożeń, niebezpieczeństw powodujących jej dysfunkcjonalność, niewydolność opie-kuńczo-wychowawczą. Do najczęściej występujących, niekorzystnych zjawisk zakłócających prawidłowe funkcjonowanie rodziny należą1 : wysoki wskaźnik rozwodów, migracja, bezrobocie, ubóstwo, bardzo trudna sytuacja mieszkaniowa, niepełność rodziny spowodowana śmiercią, rozpadem, separacją, urodzeniem dziecka poza małżeństwem, także czasowa niepełność rodziny, szerzące się w rodzinie zjawiska patologii społecznej: pijaństwo, agresja, przestępczość, narkomania.
Sytuacja życiowa dziecka w rodzinach problemowych, dysfunkcjonalnych jest niezmiernie trudna, bolesna, wymagająca działań, które zmierzałyby do zaspokojenia jego potrzeb.
Wszechstronna działalność opiekuńczo-wychowawcza w środowisku lokalnym2, a więc w najbliższym środowisku zamieszkania dziecka, powinna koncentrować się przede wszystkim na rodzinie, dopiero po wyczerpaniu wszystkich możliwych form pomocy i w sytuacji braku jakichkolwiek szans i nadziei na "uzdrowienie" rodziny rozważa się możliwość opieki zastępczej.
W ostatnich latach zauważa się w wielu środowiskach lokalnych ożywioną i wielokierunkową działalność instytucjonalną, społeczną podejmowaną przez różne placówki wychowania pozaszkolnego, stowarzyszenia i ruchy wyznaniowe, a także charytatywną działalność osób prywatnych na rzecz pomocy dziecku i rodzinie. Niektóre kierunki i formy ich działania zostaną ukazane w tej pracy.
Niniejsze materiały pomocnicze zawierają analizę wybranych tylko zagadnień dotyczących pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym. Skoncentrowano się na kilku problemach z tego zakresu, to jest: na teoretycznych podstawach opieki i wychowania nad dzieckiem, na skutkach zagrożeń funkcjonowania opiekuńczo-wychowawczego współczesnej rodziny, rodzinach czasowo niepełnych oraz na kierunkach, formach i sposobach organizowania pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym. Problemy te wydają się być podstawowe i ważne z punktu widzenia społecznego i pedagogicznego ze względu na ich aktualność społeczną i doniosłość w procesie organizowania opieki i wychowania nad dzieckiem.
Wybór tych zagadnień do analizy i charakterystyki podyktowany był względami merytorycznymi i praktycznymi, /ale/ało nam bowiem na zebraniu bardzo rozproszonej w literaturze i piśmiennictwie pedagogic/.-nym wiedzy na wyżej wymienione tematy, ale pr/edc wszystkim na próbie uporządkowania, klasyfikacji, uogólnienia jej i przekazania studentom w tym skrypcie. Wydaje się, że wypełniamy poniekąd pewną lukę w literaturze przedmiotu. Sądzimy, że w ten sposób dostarczymy i rozszer/y my wiedzę studentów w zakresie pedagogiki opiekuńczej o nowe, aktu alne problemy teoretyczne i praktyczne, /wii)/une z opieką nad dzieckiem i rodziną w środowisku lokalnym. Studenci studiów zaocznyeh, zwłaszcza pochodzący z niniejszych miejscowości, mająogromne trudności z dotarciem do literatury przedmiotu. Nielic/.ne podręczniki i skrypty z pedagogiki opiekuńczej wydane wcześniej nic są, w/nawiane, wskutek czego niemal całkowity ich brak w bibliolckach gminnych, szkolnych, miejskich, pedagogicznych wyraźnie odc/.uwaja. sludenci studiujący zaocznie. Świadomość tego faktu towarzys/.yla autorom w przygotowywaniu tej pracy. W związku z tym niniejsze "Materiały pomocnicze" maja. uzupełnić istniejącą lukę na rynku wydawnic/.ym i pomóc studentom w zdobywaniu wiedzy w ramach takich przedmiotów jak: teoretyczne podstawy pracy opiekuńczo-wychowawczej, pedagogika społeczna, metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej. Praca ta dostarcza bowiem studentom podstawowej wiedzy z zakresu omawianej problematyki. Korzystać oni mogą z tych "Materiałów" przygotowując się do ćwiczeń, egzaminów, ale także pisząc pracę magisterską. Każdy rozdział zawiera bogatą literaturę( w odnośnikach) umożliwiającą pogłębienie, rozszerzenie omawianych zagadnień. Na końcu książki znajduje się bibliogra-
fia, opracowana problemowo, informująca studentów o najważniejszych pozycjach dotyczących zagadnień stanowiących przedmiot tej pracy.
Konstrukcja logiczno-merytoryczna składa się z trzech części i bibliografii. Pierwszy rozdział opracowany przez Jadwigę Izdebską dotyczy teoretycznych podstaw opieki i wychowania nad dzieckiem. Autorka, w oparciu o dotychczasowy dorobek piśmiennictwa pedagogicznego, podejmuje próbę uporządkowania i klasyfikację zagadnień związanych z podstawową terminologią tej pracy: opieka, wychowanie, funkcje opieki. Rozdział ten zamyka schemat ukazujący podstawowe ogniwa systemu opieki nad dzieckiem w środowisku lokalnym, co stanowi punkt wyjścia do analizy problemów zawartych w następnych rozdziałach. Następnie autorka przedstawia bardzo syntetycznie przedmiot, zadania, zakres zainteresowań pedagogiki opiekuńczej i w ten sposób wprowadza studentów w problematykę tej nauki.
Część druga, autorstwa Wioletty Danilewicz, dotyczy wybranych problemów współczesnej rodziny. Autorka, w oparciu o analizę literatury i własne badania przedstawia następujące zagadnienia: pojęcie i funkcje rodziny, przyczyny i rodzaje zakłóceń w funkcjonowaniu opiekuńczo-wychowawczym współczesnych rodzin, sieroctwo jako skutek zaburzeń funkcjonowania rodziny (roz.II). Następnie W. Danilewicz analizuje przyczyny niepełności rodzin, podaje ich klasyfikację oraz ukazuje sytuację dziecka w rodzinie czasowo niepełnej ze względu na długotrwały pobyt rodzica lub rodziców za granicą.
W części trzeciej Beata Krzesińska-Żach omawia podstawowe kierunki, formy i sposoby organizowania pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym. Przedstawia główne kierunki pomocy rodzinie i dziecku w aspekcie historii pomocyspołecznej oraz analizuje pojęcia: "pomoc społeczna" i "pomoc rodzinie". Następnie B. Krzesińska-Żach charakteryzuje instytucje socjalno-wychowawcze wspomagające rozwój dziecka w środowisku rodzinnym oraz wybrane organizacje społeczne świadczące pomoc rodzinie. Część ta zawiera również omówienie nowej roli stowarzyszeń, ruchów wyznaniowych i kościoła w środowisku lokalnym oraz ich udziału w organizowaniu pomocy dziecku i rodzinie.
Książkę tę traktujemy jako materiały pomocnicze w studiowaniu na kierunku pedagogika opiekuńczo-wychowawcza i adresujemy jądo studentów studiów stacjonarnych, zaocznych i podyplomowych.
Białystok, 23.V.1994 Jadwiga Izdebską
10
PRZYPISY
'Szerzej, patrz: Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepaiczyk, Warszawa 1993, część II, s. 121-144, część IV, s. 3 19-397, część V, s. 398-416.
2Lokalne środowisko wychowawcze -jest to zespół czynników społecz-no-kulturowych i naturalnych wywierający wpływ wychowawczy w ramach rejonu zamieszkania, np. osiedle mieszkaniowe, wieś, małe miasto, kilka wsi blisko siebie położonych. W skład tego środowiska wchodzą nie tylko środowiskowe instytucje, placówki, grupy społeczne, stowarzyszenia, organizacje, ale także kontekst geograficzny i społeczno-kulturowy. Zob.: M. Winiarski: Współdziałanie szkoły i środowiska. Warszawa 1992, s. 17. Szerzej na ten temat: T. Pilch, Środowisko lokalne - struktura, funkcje, przemiany, w: Pedagogika społeczna, op. cit.
TEORETYCZNE PRZESŁANKI WYCHOWANIA I OPIEKI NAD DZIECKIEM
Przedstawienie wybranych form i kierunków opieki nad dzieckiem i rodziną w środowisku lokalnym wymaga, jak sądzę, określenia najpierw kluczowych dla tej problematyki pojęć, którymi są: opieka i wychowanie.
1. Opieka i wychowanie.
Dla analizy podjętej w tej pracy, wydaje się potrzebne wyjaśnienie terminów używanych często zamiennie, takich jak: działalność opiekuńcza i działalność socjalna'. Są to pojęcia, które różni przede wszystkim zakres i treść podejmowanych działań. Praca opiekuńcza jest elementem pracy socjalnej i związana jest z opieką nad osobami niesamodzielnymi, czy to z racji wieku(dzieci, młodzież), czy z powodu stanu zdrowia (chorzy, inwalidzi). Natomiast praca socjalna jest pojęciem szerszym, łączy się nie tylko z pracą opiekuńczą, ale również z psychoterapią, wychowa- r niem, uczestnictwem w kulturze. Praca socjalna może przyjmować róż'-, ne formy, od pomocy doraźnej (ratownictwa) do działań długofalow^h; wspomagających, wspierających rozwój jednostek i grup. Może ona^do-tyczyć konkretnej osoby, rodziny, grupy, społeczności lokalnej, opierae się tylko na pomocy doraźnej lub na działalności opiekuńczej (w domach dziecka, w zakładach dla przewlekle chorych) czy też na działalności wspomagającej pomyślny rozwój jednostki (np. w świetlicy, klu-
12
bie) albo przyjmować formy kompensacji społecznej (np. rodzina zastępcza, dom dziecka, dom dla osób samotnych). Praca socjalna może w różnych proporcjach zawierać zarówno elementy ratownictwa, opieki, pomocy, jak też kompensacji2. Poniższy wykres pokazuje związek pracy socjalnej z innymi dziedzinami działalności w środowisku życia dziecka.
PSYCHOTERAPIA
WYCHOWANIE
PRACA
UCZESTNICTWO
r PSYCHO-SOCJALNA^
\
PRACA SOCJALNO-WYCHO-WAWCZA
J
PRACA SOCJALNA
x"~
x^.
PRACA KULTURALNO OŚWIATOWA
C PRACA ^ j OPIEKUŃCZA
v
W KULTURZE
Źródło: Pedagogika spoli-czna. red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1993,s.92.
Jednym / istotnych /agadnień pedagogiki opiekuńczej jest określenie stosunków /achod/,i|cych między opieką a wychowaniem, ukazanie odrębności, swoistości tych dziedzin oraz związków i zależności między nimi. Literatura naukowa przedstawia bardzo różne stanowiska pedagogów w tej kwestii. Nie/ależnie jednak od różnic w poglądach na ten temat, niemal/c ws/.yscy pedagodzy uważają, że opieka wiąże się z wychowaniem.
1.1. Określenie pojęć: opieka, wychowanie.
Pojęcia te w literaturze pedagogicznej definiowane są różnie, w zależności od przyjętej orientacji teoretycznej, modelu wychowania, systemu wartości, założeń i kryteriów badawczych.
Opieka jest terminem wieloznacznym, odnosi się do bardzo zróżnicowanych działań. Znane definicje tego terminu zawężają lub znacznie poszerzająjego znaczenie. Jedną z pierwszych prób określenia pojęcia
13
opieka podjęła H.Radlińska3, według której, opieka ma miejsce wówczas, gdy występujązjawiska niekorzystne dla rozwoju człowieka tj. zaburzenia psychofizyczne, schorzenia, wyczerpanie fizyczne, samotność, nałogi. Z kolei inni badacze4 bardzo szeroko ujmują opiekę, łącząc jaz działalnością społeczną, wychowawczą. J. Pięter5 traktuje opiekę jako wychowanie opiekuńcze. M. Jakubowski wiąże ją z warunkami i czynnościami wychowawczo-społecznymi.
Próbę określenia pojęcia "opieka nad dzieckiem" przedstawił Cz. Cza-pów6, według którego oznacza ona czynności mające na celu dostarczenie pożywienia, ubrania, mieszkania, ochrony życia i zdrowia, zapewnienie dzieciom rozrywki, dostępu do różnych dóbr, przedmiotów, warunkujących zaspokojenie potrzeb dziecka.
Opiekę można więc traktować w ujęciu wąskim lub szerokim; w wąskim wedługA. Kamińskiego - są to różnego rodzaju świadczenia materialne i psychiczne w stosunku do osób niezdolnych do zaspokojenia potrzeb, nie mogących własnymi siłami dać sobie rady w życiu, osób dotkniętych klęską żyć i ową. W szerokim ujęciu - opieka dotyczy pomocy, jaką udziela się społeczeństwu w celu zapobiegania wszelkiego rodzaju nieprzystosowaniu, dezintegracji społecznej, brakom zdrowotnym, moralnym, materialnym.
Opieka obejmuje działania intencjonalne, podejmowane świadomie, które kierowane są na dzieci, młodzież, ludzi dorosłych. Słusznie pisze J. Maciaszkowa7, że opieka jest to ogół działań podejmowanych prze/ osoby i instytucje w celu stworzenia warunków do zaspokojenia potrzeb przede wszystkim dzieci i młodzieży. Działania opiekuńcze mogą mieć charakter:
a) świadczeń materialnych, rzeczowych, zabiegów organizacyjnych stwarzających warunki prawidłowego rozwoju;
b) pomocy psychiczno-emocjonalnej, nastawionej na rozumienie polr/eb drugiego człowieka, wspieranie jego zachowań samowychowawc/.ych, tworzenie więzi emocjonalnej między wychowankami a wychowawcą. Podstawowym pojęciem dla całej pedagogiki, w tym równie/, dla pedagogiki opiekuńczej jest wychowanie ujmowane bard/o ró/.nic jako oddziaływanie8, działanie9, czynność1", przygotowanie", urabianic':. Najczęściej w literaturze przedmiotu wychowanie określa się jako proces, zmierzający do osiągania określonych elektów lub jako elekt tych d/ia-łań, zabiegów11. Podkreśla się, że jest to celowe, świadome i specylic/.ne działanie mające na celu osiągniecie w/glednic trwałych skutków w ro/-
14
woju fizycznym, umysłowym, społecznym, kulturalnym, duchowym dzieci i młodzieży. Wychowanie jest przekazaniem dzieciom wiedzy o otaczającym świecie, dziedzictwa kulturowego, przygotowaniem do pełnienia określonych ról społecznych.
Przypisuje się też wychowaniu wąskie lub szerokie znaczenie14. H. Muszyński15 ujmuje wychowanie wąsko -jako wszelkie zamierzone działania mające na celu wywołanie trwałych, pożądanych zmaian w osobowości dzieci, dotyczących kształtowania kierunkowych dyspozycji osobowych takich jak: postawy, przekonania, u/.nawane wartości. Psychologowie16 natomiast traktują wychowanie szeroko, jako dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych (inlencjonalnych, interpersonalnych, pośrednich, bezpośrednich), wywołujących /ininny w osobowości człowieka poddawanego tym oddziaływaniom" lub jako "proces kształtowania osobowości pr/e/oddziaływania w/.glc<lnic stale powtarzające się oraz sporadyczne, bud/ące silne emocje, które pro wadzą do powstawania w jednostce systemu regulującego jej stosunki ze światem, w którym żyją"1". Definicje psychologic/.ne podkreślają osobowy charakter wychowania, jako konkretne, intcncjonalne interakcje między wychowankiem a wychowawcą.
Ujmowanie wychowani;) jako procesu'", charakterystyczne dla nauk społecznych, pr/e/ współczesnych socjologów20 określane jako część socjalizacji, w obrębie klorej mająmiejsce działania planowe, celowo podejmowane,:'jako ta cześć socjalizacji'2, która kształtuje cechy osobowości pożądane / punktu wid/cnia interesów grupy i ideałów kultury21. Wychowanie, jak slys/nie /aiiważa R. Miller^jest to interwencja w proces socjalizacji, a jednoc/eśnie w proces rozwoju osobowości.
Nale/>' zauważyć, /e dość często w badaniach pedagogicznych ujmowano wychowanie d/iecka w sposób przedmiotowy, co oznaczało, jak pisze F. Adamski' , /.c wychowywać należało nie dla niego samego, ale dla jakiejś idei, dla "kogoś innego" lub "czegoś", co prowadziło do lekceważenia wartości d/iecka i manipulowania środkami wychowawczymi. W świetle zaś filozofii personalistycznej26 wychowanie jest kształtowaniem człowieka, każdego indywidualnie, kształtowanie osoby ludzkiej.
A. Tchorzewski27 pisząc, że wychowanie jest ustawiczną propozycją wychowujących skierowaną na wychowanka, którą może on zaakceptować lub odrzucić, akcentuje tym samym poszanowanie prawa podmiotu do wolności, autonomii, szacunku.
15
Nowe próby zdefiniowania tego pojęcia idą w kierunku rozumienia wychowania jako "swoistego"rodzaju spotkania. Słowo "spotkanie - pisze A. Przecławska - ma w sobie wymowę czegoś bezpośredniego i osobowego, nadaje podmiotowy charakter działaniom wychowawcy i wychowanka"28. Wychowanie rozumiane jako spotkanie to nie tylko spotkanie z innymi ludźmi, ale także z samym sobą, ze światem wartości, wyobrażeń i marzeń, to też spotkanie kogoś słabego z kimś kto jest silniejszy, "wie lepiej", ma większe poczucie odpowiedztalności,pewniej się czuje na tej drodze2''. Potrzebę takich spotkań dostrzega się szczególnie w sytuacjach opiekuńczo - wychowawczych w rodzinie, w placówce opiekuńczo - wychowawczej, w środowisku lokalnym.
W kontekście zagadnień dotyczących wychowania rozumianego jako swoiste spotkanie, znajduje swoje miejsce pojęcie "służby"3", terminu, który ma określoną tradycję w pedagogice społecznej i pedagogice opiekuńczej, który oznacza "takąformułę życiowej satysfakcji, w której własny los w sposób harmonijny byłby związany z losami innych ludzi"'1. Także w duchu pedagogiki humanistycznej Z. Kwieciński ujmuje wychowanie jako "(...) przechodzenie od przygotowywania dla ściśle określonych i reglamentowanych przyszłych ról pracowniczych i obywatelskich (przez przyswajanie sobie i stosowanie wzorów i reguł zachowań) do przeżywania dzieciństwa i młodości oraz uczestniczenia młodzieży w życiu publicznym, przestrzegania jej prawa do wyboru, do szczęścia, do samostanowienia o sobie"32.
Podane powyżej określenia terminów: opieka i wychowanie wskazują na pewną odmienność w ujmowaniu przez pedagogów zakresu treści tych pojęć, a więc na podobieństwa, jak też różnice zachodzące pomiędzy nimi.
Niektórzy badacze zakładają bardzo ścisły, daleko idący związek opieki i wychowania31, inni próbują odróżnić, oddzielić te dwa pojęcia1', / kolei jeszcze inni pedagodzy wskazują wprawdzie na specyfikę każdego /. tych pojęć, ale jednocześnie na wzajemne przenikanie/" Według 11. Ra-dlińskiej36 we wszystkich czynnościach opiekuńczych odbywa się akl wychowawczy. Opieka stwarza niezbędne warunki dla wychowania, a wychowanie dostarcza opiece metod służących aktywizacji jednostki.
Działalność opiekuńcza i wychowawcza składa się / łych samych elementów, ale ich jakość jest różna, jak różne sq rod/ajr d/ialania. - Opieka jest działalnością pierwotną w stosunku do wychowania i wyznaczona jest przede wszystkim konicc/nościa, /ai-howania istnienia i
16
jego ciągłości, podejmowana jest ona w celu zaspokojenia potrzeb dzieci i młodzieży.
Wychowanie natomiast jest działalnością mającą na celu kształtowanie osobowości jednostek, według określonego systemu wartości, przyjętych celów wychowania.
- Celem działalności opiekuńczej jest zaspokojenie opiekuńczych potrzeb jednostki, natomiast celem wychowania jest kreatywny rozwój osobowości jednostki, wspomaganie jego rozwoju.
- Opieka wyznaczana jest potrzebami opiekuńczymi wychowanka, a wychowanie- wymaganiami społecznymi.
- W działalności opiekuńczej chodzi głównie o organizowanie, tworzenie warunków, zapewnienie środków i psychicznej pomocy jednostce, w wychowaniu zaś o przekazywanie treści, norm i wartości uznawanych za społecznie pożądane.
- Różne są też cele, dla których podejmuje się działania: "w opiece ze względu na potrzeby jednostki, w wychowaniu - też jednostki, ale z wyboru na społecznie uznawany, normatywny ideał".17
- W procesie wychowania podstawowym elementem jest system wartości, a efekty działań wychowawczych zależą w dużym stopniu od uznawanych przez dzieci i młodzież wartości. Opieka natomiast musi być realizowana "nie/ale/nie od tego, jaki system wartości uznaje podopieczny i czy pragnie /mian idących w kierunku zachowania norm społecznie aprobowanych". '* Mogą zaistnieć takie sytuacje, kiedy opieka wyraźnie dominuje nad wychowaniem, występuje jakby samoistnie np.ratowanie ofiar wojny, katakl i/.mów, wypadków losowych, żywiołów itp. Może również wystąpić wyraźna rozbieżność, a nawet sprzeczność działań wychowawczych i opiekuńczych, czego przykładem jest surowy system wychowania spartańskiego, system faszystowsko- rasistowski, ograniczający, udaremniający indywidualne potrzeby, dążenia, pragnienia jednostki.
W pracy opiekuńczo-wychowawczej (rodziny, placówki) może mieć miejsce niewłaściwa, niekorzystna opieka lub wychowanie, prowadzące do niekorzystnych skutków w rozwoju dzieci i młodzieży. I tak, na przykład, opieka niedostateczna poprzez swój ograniczony, niepełny i ubogi proces utrudnia i pozbawia skuteczności wychowania. Również negatywny wpływ na wychowanie ma opieka patologiczna, przykładem może tu być tzw. "ślepa miłość" rodzicielska, nadmierna, przesadna.
17
Z kolei wychowanie niedostateczne dzieci i młodzieży wpływa niekorzystnie na przebieg i skutki opieki, poprzez utrudnianie jej realizacji, przeciwstawianie czy też bierne uczestniczenie wychowanków w tym procesie.
Słusznie pisze Z. Dąbrowski39, że najkorzystniejsza sytuacja występuje wtedy, gdy organizacja procesu opiekuńczego sprzyja urzeczywistnieniu celów i założeń wychowawczych. Opiekun bowiem " w procesie zaspokajania opiekuńczych potrzeb dziecka zabiega równocześnie o realizację określonych celów wychowawczych".40
1.2. Związek opieki z wychowaniem.
Opiekę i wychowanie łączy ten sam podmiot oddziaływania, jakim jest jednostka ludzka. Fakt ten wyznacza określone cele, zadania i kierunek działania.
Związek opieki rozumianej jako działalność zmierzająca do zaspokojenia potrzeb opiekuńczych, z wychowaniem polegającym na rozwoju osobowości dzieci i młodzieży zachodzi wtedy, gdy:
- zaspokajając różnorodne potrzeby podopiecznych opieka umożliwia podejmowanie działalności wychowawczej, stając się warunkiem niezbędnym tej działalności;
- działalność wychowawcza skierowana jest na analizowanie potrzeb wychowanków;
- człowiek, jako podmiot działalności opiekuńczej wpływa na wzajemne współdziałanie ze sobą tych dziedzin, jako dwóch podstawowych czynników rozwoju;
- obie te dziedziny maj ą wspólnego opiekuna opiekuna - wychowawcę lub instytucję opiekuńczo-wychowawczaj
- organizowanie procesu wychowania jest zgodne z celami i założeniami opieki;
- stwarzanie podopiecznym materialnych warunków życia, zaspokajanie ich biologicznych potrzeb, umożliwia określone, wychowawcze oddziaływanie wobec nich.
1.3. Kategorie i składniki opieki.
Opieka zajmuje istotne miejsce w życiu rodzinnym, społcc/nym, w sferze moralności czy też prawa. Stąd też możemy w strukturze opieki
wyróżnić pewne jej kategorie (aspekty) i ujmować opiekę jako kategorię: rodzinną, społeczną, moralną, prawną41.
Rodzina od początku swego istnienia zawsze spełniała jedną z podstawowych swych funkcji tj. sprawowanie opieki nad dzieckiem, zaspokajanie jego potrzeb, przygotowanie do samodzielnego życia w przyszłości. W opiece rodzinnej najważniejszą wartościąjest dziecko, jego szczęście, a specyficzną cechą jest naturalny, bardzo intymny, bezpośredni, nieformalny charakter oddziaływań, oparty na wzajemnej miłości, silnej więzi emocjonalnej między dzieckiem a rodzicami, zaangażowanie rodziców w ten proces.
Opieka jako kategoria moralna42 tkwi od wieków w odczuciach i świadomości ludzi i przejawia się w po/.ylywnym lub negatywnym stosunku do jej realizacji. Normy moralne /.uwierają określone obowiązki jednostki, grupy społecznej dotyczące równie* d/iulalności opiekuńczej np. konieczność świadczenia pomocy ku/dc-nni. klo pomocy takiej potrzebuje lub rezygnuje z własnych kor/yści /.u cenę niesienia pomocy niezbędnej dla życia innych osób ilp.
Opieka ma charakter spolec/.ny wtedy, gdy jest sprawowana przez społeczeństwo, jego siłami i środkami (poprzez powołane do tego celu instytucje opiekuńc/.e, organizacje, stowarzyszenia społeczne). Opieka jako kategoria społeczna przejawia się w społecznej świadomości ludzi, głównie:
- "w ich nastawieniach i oczekiwaniach określonych świadczeń opiekuńczych '/K strony instytucji społecznych";
- w przekonaniu o powołaniu i powinności tych istytucji spełniania określonych funkcji opiekuńczych;
- w przeświadc/eniach o posiadaniu uprawnień do korzystania z tych świadczeń pr/e/ pewne kategorie obywateli;
- w poczuciu bezpieczeństwa i powinności jutra w przypadkach pełnych gwarancji i niezawodności społecznej interwencji opiekuńczej;
- w odczuciach dezaprobaty i niezadowolenia wobec zaniechania lub ograniczenia, należnej ze strony społeczeństwa opieki;
- w odczuciach równorzędności, sprawiedliwości, normalności albo przeciwnie - niesprawiedliwości, różnic i nienormalności w świadczeniach opiekuńczych.43
Opieka społeczna, podobnie jak inne jej kategorie, odznacza się złożonością, różnorodnością zadań, działań oraz rezultatów, skutków tych działań. Złożoność ta dotyczy trzech płaszczyzn:
19
- instytucji (ich wielość, różnorodność) podejmujących działalność opiekuńczą;
- wychowanków - różniących się wiekiem, statusem społecznym, pełnionymi rolami społecznymi, także różnymi dewiacjami;
- wielości form realizacyjnych różnym potrzebom opiekuńczym44. Dzisiaj opieka społeczna staje wobec bardzo trudnych zjawisk, często przybierających charakter masowy, zjawisk związanych na przykład z bezrobociem, ubóstwem niektórych grup społecznych, przestępczością! innymi negatywnymi skutkami cywilizacji współczesnej45. Sytuacja ta wymaga intensywnych działań społecznych związanych z zaspokojeniem bardzo wielu, rozlicznych i złożonych potrzeb opiekuńczych.
Prawny charakter opieki określa głównie to, że stanowi ona system świadczeń prawnie gwarantowanych, wynikających z uznanych przez państwo uprawnień. Normy opiekuńcze zawarte w "Kodeksie rodzinnym i oipiekuńczym"46 określają uprawnienia do korzystania ze świadczeń opieki, a także powinności instytucji społecznych. Obowiązki państwa dotyczące działalności opiekuńczej określa Konstytucja Rz^czypo-spolitej.
Pojęcie opieki, jak powiedzieliśmy wyżej, ma szeroki, międzyludzki zakres, a jej celem jest zaspokojenie potrzeb tych osób, grup społecznych, które nie są w stanie samodzielnie zaspokoić podstawowych i niezbędnych do życia i rozwoju potrzeb.
Opieka międzyludzka, jako centralny składnik opieki «"w ogóle" jest dziedziną szeroką, wewnętrznie zróżnicowaną, złożoną. Z. Dąbrowski47 szczegółowo analizuje zakres opieki, wyodrębniając jej składniki, za podstawę przyjmując takie kryteria jak:
- podmiot i charakter opieki,
-jej przedmiot,
- przejawy opieki w ciągu życia jednostki,
- bieżące i perspektywiczne wymiary opieki,
- stopień powszechności,
- opi...
migotka1313