Muzykoterapia niewidomych i słabowidzących dzieci.doc

Muzykoterapia niewidomych i słabowidzących dzieci

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE ............................................................      7

1. MIEJSCE MUZYKOTERAPII W REHABILITACJI

I WYCHOWANIU NIEWIDOMYCH I SŁABOWI-

DZĄCYCH OSÓB .........................................................   11

1.1. Ogólne założenia rehabilitacji i pedagogiki specjal-

nej ............................................................................    11

1.2. Ogólne założenia muzykoterapii ............................    14

1.3. Przykłady zastosowania muzyki w rehabilitacji

i pedagogice niewidomych i słabowidzących osób    15

1.3.1. Wychowanie muzyczne ....................................    16

1.3.2. Rytmika ...........................................................  17

1.3.3. Muzykoterapia .................................................    18

1.3.4. Taniec ...............................................................     23

1.3.5. Arteterapia .......................................................     24

2. AUTORSKA KONCEPCJA MUZYKOTERAPII NIE-

WIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH DZIECI ........   25

2.1. Sprawność słuchowa i zdolności muzyczne ............   25

2.2. Muzyka najprzystępniejszą ze sztuk pięknych ........   27

2.3. Funkcje muzyki ......................................................    29

2.4. Tyflomuzykoterapia ...............................................    31

2.5. Funkcje i cele terapii ..............................................    33

2.6. Warunki i sposoby prowadzenia muzykoterapii ....   35

2.7. Materiał akustyczny ...............................................    38

2.8. Środki oddziaływania terapeutycznego ..................   40

2.8.1. Techniki ...........................................................    41

2.8.2. Gabinet i jego wyposażenie .............................. 71

2.8.3. Pomoce ............................................................. 72

2.9. Program grupowej tyflomuzykoterapii w naucza-

niu początkowym .................................................... 80

2.10. Osoba muzykoterapeuty......................................... 88

3. PROBLEMATYKA I METODY BADAŃ WŁASNYCH 91

3.1. Cel i hipotezy badań ............................................... 91

3.2. Metody badawcze ................................................... 91

3.3. Charakterystyka badanych osób ............................. 93

3.4. Wyniki badań............................................................ 93

3.5. Omówienie wyników................................................. 94

3.6. Wnioski .................................................................... 97

PODSUMOWANIE ........................................................... 99

BIBLIOGRAFIA .................................................................  100

SŁOWNIK WYBRANYCH TERMINÓW MUZYCZNYCH 110

1. MIEJSCE MUZYKOTERAPII

W REHABILITACJI I WYCHOWANIU

NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH

OSÓB

"Muzyka to potężny środek wychowawczy w ży-

ciu psychicznym niewidomego, to również jeden ze

środków rehabilitacji".

Anna Mazurkiewicz

1.1. Ogólne założenia rehabilitacji

i pedagogiki specjalnej

W literaturze przedmiotu można spotkać różnorodne

poglądy i definicje na temat funkcji oraz form rehabilitacji i wychowania niepełnosprawnych osób. Wybrałem te, któ-

re najbardziej odpowiadają specyfice funkcjonowania nie-

widomych i słabowidzących dzieci oraz terapeutycznej

funkcji muzyki. Według A. Hulka "rehabilitacja polega na

przywróceniu sprawności uszkodzonych organów jednostki

lub usprawnieniu jej funkcji, przygotowaniu jej do samo-

dzielnego radzenia sobie w życiu codziennym, do korzys-

tania z różnych form kształcenia, do wykonywania pracy

2 Będę używał terminu "rehabilitacja", który według A. Hulka [27, s. 13-14] jest dokładniej określony niż termin "rewalidacja". oraz na stwarzaniu w środowisku społecznym i otoczeniu

fizycznym odpowiednich warunków dla prawidłowego

funkcjonowania tej jednostki" [27, s. 11]. T. Majewski do-daje, że "rehabilitacja ma wyrównać w maksymalnym sto-

pniu straty i ograniczenia spowodowane brakiem wzroku,

aby wartość niewidomego jako człowieka i członka społe-

czeństwa, w wyniku jego kalectwa nie uległa poważniej-

szemu obniżeniu" [44, s. 10]. Tak pojęta rehabilitacja za-kłada kompleksowe oddziaływanie na pacjenta głównie

w trzech płaszczyznach: fizycznej (rehabilitacja fizyczna), psychicznej (psychoterapia), społecznej (rehabilitacja społe-czna, socjalizacja, resocjalizacja).

Według Z. Sękowskiej celem pedagogiki specjalnej (pe-

dagogiki rewalidacyjnej) jest "...poznanie prawidłowości

i mechanizmu funkcjonowania osób niepełnosprawnych,

zmierzające do ich usprawnienia fizycznego i psychicznego oraz pełnego włączenia w życie społeczne" [75, s. 22]. Zda-niem J. Doroszewskiej [18, s. 249-250] działania te polegają na wspieraniu z zewnątrz wewnętrznych sił i procesów

przystosowawczych obronno-kompensacyjnych niepełno-

sprawnego wzrokowo dziecka oraz ich ukierunkowaniu (u-

racjonalnianiu), które powinno opierać się na: uznaniu

przez nie swego kalectwa oraz wynikających z tego tytułu

ograniczeń i utrudnień; motywowaniu do osiągania nor-

malnego funkcjonowania w dziedzinach jemu dostępnych;

oddziaływaniu na środowisko naturalne w celu osiągnięcia

prawidłowych wzajemnych stosunków interpersonalnych.

Niejednokrotnie zadania rehabilitacji i pedagogiki spec-

jalnej wzajemnie się pokrywają, dopełniają i uzupełniają. Przykładowo "istotą rehabilitacji niepełnosprawnych dzieci, oprócz usprawniania leczniczego, jest ich wychowywanie

i kształcenie, które w końcowym etapie pozwoli im na

przygotowanie się do pracy i podjęcie adekwatnej do moż-

liwości psychofizycznych roli społecznej" [3, s. 29]. Z dru-giej zaś strony, kształcenie i wychowanie dzieci, przy jedno-czesnym ich psychomotorycznym usprawnianiu jest naczel-

nym celem pedagogiki specjalnej. W praktyce integracja

obu tych dyscyplin dotyczy głównie ustalania możliwości

rozwojowych dzieci oraz określania mechanizmów kom-

pensacyjnych (kompensujących brak lub uszkodzenie na-

rządu wzroku). Wiele złożonych problemów rehabilitacyj-

no-wychowawczych można rozwiązywać przy wzajemnym

współdziałaniu obu tych dyscyplin, a także dyscyplin im

pokrewnych, np.: medycyny, psychologii, socjologii, psy-

choterapii, muzykoterapii. Wymaga to interdyscyplinarnej

i interprofesjonalnej współpracy członków zespołu rehabili-tacyjnego, tj.: rehabilitantów ruchu, instruktorów orientacji i poruszania się w przestrzeni, trenerów widzenia, logope-dów, a także innych specjalistów: lekarzy, pedagogów, psy-chologów, psychoterapeutów oraz muzykoterapeutów [45,

s. 843; 67, s. 411; 89, s. 692].

Wszelkie oddziaływania rehabilitacyjne i pedagogiczne

są tym bardziej skuteczne, im bardziej towarzyszy im

kształtowanie środowiska niepełnosprawnej osoby (rodzin-

nego, szkolnego, zakładowego itp.). R. Emery [22, s. 9351 twierdzi, iż w tym celu powinny powstawać grupy aktyw-

nych, odważnych rodziców, rehabilitantów i pedagogów,

którzy chcieliby świadomie i właściwie rehabilitować i wy-chowywać dzieci z defektem wzroku, a jednocześnie eduko-

wać ich środowisko społeczne. Grupy te miałyby współ-

pracować z personelem placówek leczniczych, rehabilitacyj-nych, szkolno-wychowawczych. Wówczas można będzie

mówić o całościowym oddziaływaniu na dziecko z uszko-

dzonym narządem wzroku, jego rodzinę, szkołę, zakład itp.

1.2. Ogólne założenia muzykoterapii

Najczęściej przyjmuje się, że muzykoterapia jest jedną

z form psychoterapii stosującą metodycznie muzykę w ce-

lach diagnostycznych, leczniczych i profilaktycznych. Jest ona jedną z form arteterapii, czyli terapii poprzez sztukę: muzykę, plastykę, literaturę, teatr, film, fotografikę itp. Będąc stosunkowo młodą dziedziną zarówno w Polsce, jak

i na całym świecie nie ustaliła jeszcze dla siebie właściwego miejsca. Nadal wzbudza liczne dyskusje i kontrowersje.

T. Natanson proponuje następującą definicję muzykote-

rapii: "Muzykoterapia jest jednym spośród działań zmie-

rzających w kierunku rehumanizacji współczesnego życia

przez wielostronne wykorzystywanie wielorakich walorów

substancji muzycznej w celu ochrony i przywracania ludz-

kiego zdrowia oraz w celu korzystnego wpływania na

współkształtowanie zarówno środowiska, w którym czło-

wiek żyje i działa, jak i na panujące w nim stosunki mię-

dzyludzkie" [55, s. 123]. Tak pojęta muzykoterapia (mająca charakter profilaktyczno-korekcyjny) wchodzi w zakres re-

habilitacji, nauczania i wychowania niepełnosprawnych

dzieci [86, s. 55]. Jest ona oparta na interdyscyplinarnych założeniach: muzycznych, pedagogicznych, psychologicz-

nych, medycznych, rehabilitacyjnych itp. Swym zakresem

obejmuje wzajemne oddziaływanie pacjenta, terapeuty

i muzyki.

Muzykoterapia może być wykorzystywana jako jedyna

metoda albo może wchodzić w zakres kompleksowej tera-

pii lub leczenia wielospecjalistycznego. Stosuje się ją w psy-chiatrii, chirurgii, kardiologii, położnictwie, geriatrii, sto-matologii i ginekologii. Prowadzona jest w sanatoriach,

uzdrowiskach, na koloniach i wczasach. Pozytywne efekty

daje stosowanie tej formy terapii w rehabilitacji i wycho-waniu dzieci niepełnosprawnych umysłowo, wzrokowo, słu-

chowo, ruchowo, a nawet autystycznych. Muzykoterapia

ma również zastosowanie w zakładach resocjalizacyjnych,

karnych, w zwalczaniu alkoholizmu i narkomanii.

1.3. Przykłady zastosowania muzyki

w rehabilitacji i pedagogice

niewidomych i słabowidzących osób

Najczęściej literatura dotycząca zastosowania muzyki

w rehabilitacji i wychowaniu dzieci z trwałym uszkodze-

niem narządu wzroku obejmuje prace z pogranicza muzy-

koterapii, muzyki, pedagogiki, psychologii, rehabilitacji itp. Często porusza się w nich problemy pedagogiki muzycznej

i muzykoterapii jako jedno wspólne zagadnienie. Taki stan skłonił mnie do wyodrębnienia wśród cytowanego piśmien-

nictwa pięciu subdyscyplin zajmujących się oddziaływaniem sztuki muzycznej na człowieka, takich jak: wychowanie

muzyczne, rytmika, muzykoterapia, taniec i arteterapia (ro-zumiana jako połączenie muzyki z plastyką).

1.3.1. Wychowanie muzyczne

W przypadku dzieci z ograniczonym widzeniem można

mówić o muzyce jako czynniku "...wychowania ogólnego

i muzycznego, kształtującego charakter, osobowość, rozwój indywidualny dziecka" [19, s. 1471. Jak pisze C.T. Fried-

man [23, s. 53-541 już w żłobkach integracyjnych kieruje się zachowaniem dzieci z niepełnosprawnym wzrokiem na dro-

dze rozwoju ich umiejętności ruchowych, poprzez ćwicze-

nia i zabawy przy muzyce. Następnie w szkołach podsta-

wowych realizuje się program wychowania muzycznego.

Ponadto w większości placówek szkolno-wychowawczych

dla dzieci z uszkodzonym narządem wzroku prowadzi się

zajęcia z rytmiki, indywidualną naukę gry na instrumen-

tach muzycznych, zespoły wokalno-instrumentalne, instru-

mentalne, taneczne i chóralne.

M. Sobecka [81, s. 701 prowadząc zajęcia wychowania

muzycznego wykazała pozytywny wpływ ćwiczeń muzycz-

no-ruchowych na aktywność, zmniejszenie zahamowania

psychoruchowego, sposób poruszania się, kontakty mię-

dzyludzkie niewidomych i słabowidzących wychowanków.

Także W. Bogacki [l, s. 581 przypisuje wychowaniu mu-

zycznemu szczególną i wyjątkową rolę w wychowaniu i re-

habilitacji dzieci z uszkodzonym narządem wzroku, postu-

lując jeszcze większe wykorzystanie terapeutycznych walo-

rów muzyki.

Badania przeprowadzone przez 3. Mikołajczaka "...ujaw-

niły i potwierdziły raz jeszcze, że w tak złożonym i trud-nym procesie, jakim jest rehabilitacja, nie powinno zabrak-nąć miejsca na muzykę..." [49, s. 931. Według cytowanego

autora kontakt z muzyką wpływa dodatnio na rozwój

umysłowy, pilność, kształtowanie charakteru, poczucie wła-snej wartości, usprawnienie manualne, zainteresowania in-

nymi sztukami pięknymi, nawiązywanie kontaktów inter-

personalnych.

1.3.2. Rytmika

Według J. Stadnickiej "...ruch służący wyrażaniu muzyki

- jest dla dziecka niewidomego zjawiskiem o wiele trudniej dostępnym niż muzyka, choć w takim samym, a może

nawet większym stopniu potrzebnym dla prawidłowego

rozwoju" [83, s. 76].

J. Dziedzic pisze, że "ćwiczenia rytmiczne wzmagają wy-

czucie ruchu, zwiększają radość z wykonywanych ruchów,

co sprzyja wyzwalaniu niewidomego dziecka z różnych za-

hamowań" [20, s. 95].

Zdaniem R. Emery "...kluczem do rehabilitacji i niezale-

żności jest ruch" [22, s. 934]. Z tych to m.in. względów

większość technik stosowanych w pracy rewalidacyjnej

z niesprawnymi wzrokowo dziećmi wiąże się z ruchem.

Na podstawie pracy klinicznej z niewidomymi przed-

szkolakami Z. Nowak [58, s. 226] pisze, że stosowane

w ramach rehabilitacji ćwiczenia rytmiczne wyrabiają

u dzieci samodzielność, samowystarczalność, samoobsługę,

przeciwdziałają blindyzmom, kształtują wyobraźnię, relak-

sują, umożliwiają nawiązywanie kontaktów interpersonal-

nych.

Również J. Płonka pisze^iż "rytmika i zabawy rytmi-

czne uczą koordynacji ruchów, systematyczności, współ-

działania w zespole. Ćwiczą też orientację przestrzenną"

[65, s. 98].

Badania A. Jędrychowskiej nad wpływem rytmiki na

sprawność ruchową dzieci dowiodły, że "...rytmika może

mieć zasadnicze znaczenie w kształceniu sprawności rucho-

wej oraz właściwym funkcjonowaniu osobowości dziecka.

Dzięki rytmice możliwe jest wykształcenie najlepszych

i najistotniejszych cech osobowości i uzyskanie pełnego

rozwoju psychoruchowego dziecka, nie tylko pełnospraw-

nego, ale i niewidomego" [32, s. 224].

1.3.3. Muzykoterapia

E. Lipska, M. Przychodzińska twierdzą, że "...ogromne,

częściowo już zbadane, lecznicze możliwości muzyki nie

zostały dotychczas wykorzystane, podczas gdy potrzeba

stosowania muzykoterapii w niższych klasach szkoły pod-

stawowej jest coraz większa. Wiele z czynności terapeutycz-nych nie mieściłoby się w ramach lekcji muzyki, istnieje

jednak możliwość organizowania w szkole wyrównawczych

zajęć pozalekcyjnych i tu muzyka powinna znaleźć swe

miejsce w jak najszerszym zakresie" [42, s. 12].

Grupowe zajęcia muzykoterapeutyczne w Ośrodku Szkol-

no-Wychowawczym Dzieci Niewidomych we Wrocławiu

prowadzę od 1991 roku. Spotkania odbywają się w ramach

pozalekcyjnych zajęć rewalidacyjnych.

W 1991 roku Zakład Muzykoterapii Ogólnej i Stoso-

...