Zbigniew Tyszka
BIBLIOTEKA WYDZIAŁU PEDAGOGICZNEGO
Uniwersytetu Warszawskiego
RODZINA
WE
WSPÓŁCZESNYM
ŚWIECIE
WYDAWNICTWO NAUKOWE UAM
i
RODZINA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE,
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
SERIA SOCJOLOGIA NR 31
RODZINA WE WSPÓŁCZESNYM
WYDAWNICTWO
NAUKOWE
POZNAŃ 2002
ABSTRACT. Tyszka Zbigniew, Rodzina we współczesnym świecie (Family in the modern
world). Poznań 2002. Adam Mickiewicz University Press. Seria Socjologia nr 31, pp. 136.
ISBN 83-232-1223-6. ISSN 0554-8225. Text in Polish.
The author attempts to define the influence of modern ciyilisation - especially of the post-
industrial era - on the state and direction of transformation of the family, its structure,
function, and its relationship with the microstructure, mesostructure, macrostructure, and
the global community. He also defines the role of the family and its relationship with the
individual and society. He also discusses the issue of the crisis of the modern family, con-
tradicting radically pessimistic views on the subject. He formulates predictions on the
existence of the family in the 21st century.
Zbigniew Tyszka, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Socjologii (Institute of
Sociology, Adam Mickiewicz University), ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznań, Polska-
Poland.
Recenzent: prof. dr hab. Waldemar Nowak
© Copyright by Zbigniew Tyszka 2002
55AHL
Projekt okładki: Ewa Wąsowska
Redaktor: Renata Filipowicz
Redaktor techniczny: Dorota Borowiak
ISBN 83-232-1223-6
ISSN 0554-8225
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
61-734 POZNAŃ, UL. FELIKSA NOWOWIEJSKIEGO 55, TEL. (061) 829 39 85, FAX (061) 829 39 80
http://main.amu.edu.pl/~press e-mail: press@amu.edu.pl
Wydanie I. Nakład 600 egz. Ark. wyd. 8,75. Ark. druk. 8,5. Papier druk. offset, kl. III, 80 g, 70 x 100.
Podpisano do druku w sierpniu 2002 r.
ZAKŁAD GRAFICZNY UAM, POZNAŃ, UL. HENRYKA WIENIAWSKIEGO 1
łjg.10.01
Spis treści
Wstęp................................ 7
CZĘŚĆ I. ZAGADNIENIA OGÓLNE
Rozdział I
Rodzina w epoce preindustrialnej, industrialnej oraz postindustrialnej. Mecha-
nizmy i kierunki przemian...................... 13
Rozdział II
Model rodziny współczesnej...................... J20 •
Rozdział III
Rodzina w świecie współczesnym -jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa . 35
Rozdział IV
Kryzys rodziny współczesnej? Zagrożenia, szansę przetrwania ....... 52
CZĘŚĆ II. ZAGADNIENIA SZCZEGÓŁOWE
Rozdział V
Kultura behawioralna rodziny w warunkach przemian świata współczesnego . 63
Rozdział VI
Rola rodziny w edukacji międzykulturowej w czasach jednoczącej się Europy . 71
Rozdział VII
Stan rodziny współczesnej a wewnątrzrodzinna socjalizacja dzieci...... 79
CZĘŚĆ III. EGZEMPLIFIKACJA. WSPÓŁCZESNE RODZINY POLSKIE
Rozdział VIII
Stan i przeobrażenia rodzin polskich na przełomie wieków XX i XXI. Niedawna
przeszłość i teraźniejszość ...................... 89
Rozdział IX
Ku społeczeństwu postindustrialnemu. Kondycja rodziny polskiej w dobie przy-
spieszonych przemian ........................ 101
Rozdział X
Rodzina a bezrobocie w okresie transformacji systemu społeczno-gospodarczego
w Polsce . ........................• • • ? i0-9
CZĘŚĆ IV. ZAKOŃCZENIE. PROGNOZA
Rozdział XI
Człowiek i rodzina w XXI wieku. Czas nadziei czy cywilizacja udręki? .... 121
Bibliografia............................. 131
. ' ' 5
Wstęp
W polskiej literaturze socjologicznej występuje niedobór opraco-
wań syntetycznych odzwierciedlających obraz rodziny w świecie współ-
czesnym, które byłyby zarazem skorelowane z cząstkowymi, rozproszony-
mi badaniami empirycznymi. Chcę ten niedobór uzupełnić. Pomogą mi w
realizacji tego zadania opublikowane przeze mnie w latach 1990-2001 ar-
tykuły i rozdziały w pracach zbiorowych mające charakter syntetycznych
opracowań. Pisałem je, kierując się pewną myślą przewodnią, w związku
z czym powstały trzy cykle publikacji dotyczących rodzin współczesnych:
(1) opracowania ogólne charakteryzujące rodzinę współczesną; (2) opraco-
wania podejmujące wybrane ważne zagadnienia szczegółowe dotyczące
rodziny współczesnej; (3) opracowania charakteryzujące współczesne ro-
dziny polskie. Jedna z publikacji miała charakter futurystyczny.
Po dokonaniu ukierunkowanej selekcji doszedłem do wniosku, że do-
brane odpowiednio i posegregowane publikacje mogą z powodzeniem sta-
nowić rozdziały spójnej książki, odzwierciedlając w sposób usystematyzo-
wany najważniejsze cechy, procesy i problemy rodziny współczesnej.
Poszczególne opracowania zostały przystosowane do reguł, jakie obowią-
zują rozdziały jednej książki. W związku z tym dokonano drobnych na
ogół korekt zakwalifikowanych do książki tekstów. Poza tym niezbędne
okazały się też niewielkie wykreślenia i uzupełnienia. Sporządziłem rów-
nież wspólną dla całości pracy bibliografię, zaczerpnąwszy ją głównie (ale
nie tylko) z poszczególnych artykułów.
W książce znajduje się kilka drobnych powtórzeń, których z uzasad-
nionych względów nie usunąłem. Stanowią one w poszczególnych roz-
działach podstawę lub przesłankę różniących się między sobą nurtów
analitycznych, które bez tych powtórzeń nie byłyby należycie naświetlo-
ne, a rezultaty analiz nie miałyby wystarczającego objaśnienia odnośnie
do swych metodologicznych podstaw czy szerszych społeczno-konteksto-
wych uwarunkowań.
Książka zawiera przede wszystkim mój własny dorobek naukowy -
teoretyczny oraz oparty na mych własnych badaniach empirycznych kon-
tynuowanych przez kierowane przeze mnie zespoły badawcze. Oczywi-
ście, uwzględniłem również wyniki badań empirycznych innych autorów,
nie związanych ze mną kooperacją naukową. Umożliwiła to lektura cza-
sopism naukowych i monografii.
Istotnym źródłem wiedzy o współczesnych rodzinach polskich lat
1976-1990 był koordynowany przeze mnie w okresie 15 lat (koordynator
I stopnia) ogólnopolski program badawczy „Stan i przeobrażenia współ-
czesnych rodzin polskich" - a ściślej, dorobek tego programu w zakresie
badań empirycznych.
Wielość i różnorodność wiedzy empirycznej skłoniła mnie do odstąpie-
nia od drobiazgowego powoływania się na inne prace i cytowania. Niejed-
nokrotnie u podstaw sformułowanej przeze mnie tezy leżała mnogość em-
pirycznych przesłanek. W kilku zdaniach może być zawarta twórcza
synteza wielu prac i badań. Tego rodzaju syntez inspirowanych licznymi
badaniami i literaturą jest w niniejszej książce wiele. O inspirujących
mnie źródłach informuje umieszczona na końcu książki bibliografia.
Praca składa się z czterech części: Część I (Zagadnienia ogólne); Część II
(Zagadnienia szczegółowe); Część III (Egzemplifikacja. Współczesne ro-
dziny polskie); Część IV (Zakończenie. Prognoza).
W części I poddano charakterystyce rodzinę współczesną w ogóle, jej
model, abstrahując od konkretnych kategorii rodzin. Przedmiotem anali-
zy były globalnie ujęte współczesne rodziny europejskie oraz europejskie-
go kręgu kulturowego (USA, Kanada). Charakteryzowałem je nie party-
kularnie, lecz globalnie, opisując to, co jest dla nich wspólne i pomijając
cechy specyficzne rodzin poszczególnych krajów. Poza zasięgiem moich
zainteresowań znalazły się kraje Trzeciego Świata oraz rodziny różnorod-
nych plemion, które co prawda egzystują współcześnie, ale pod względem
swoich cech i funkcjonowania znajdują się w dalekiej przeszłości i nie by-
ły nigdy przedmiotem moich badań. Stanowią przedmiot zainteresowań
etnologów i etnografów. ; : , : »"
W części II podjąłem niektóre z najważniejszych zagadnień szczegóło-
wych związanych z rodzinami współczesnymi: rodzina w kontekście pro-
cesów integracji, globalizacji „kontrowanej" przez dążność do autonomii,
zachowania tożsamości; socjalizacja intencjonalna i spontaniczna w ro-
dzinie współczesnej - kształtowanie osobowości potomstwa w trudnych
warunkach współczesności (istotny problem społeczny).
Część III poświęcona jest współczesnym rodzinom polskim. Ich charak-
terystyka spełnia funkcję egzemplifikacji rodziny współczesnej. Wybór
padł na rodziny polskie, bo były one od lat przedmiotem moich badań.
8
Cześć IV reprezentuje artykuł futurologiczny w którym, opierając się
na znajomości aktualnych realiów i tendencji przemian, staram się na-
kreślić przyszłość rodziny i miejsce człowieka w jej ramach, ujmując tę
problematykę w kontekście przeobrażeń społeczeństw.
Rodziny współczesne charakteryzuję w ujęciu dynamicznym, biorąc
pod uwagę dwie reguły metodologiczne wskazujące na: (1) społeczno-glo-
balne i makrostrukturalne uwarunkowania życia rodzinnego oraz (2)
mezostrukturalne i mikrostrukturalne uwarunkowania życia rodzinnego,
przy czym położyłem nacisk na stosowanie reguły pierwszej.
Warto na zakończenie podkreślić, że książka oprócz walorów poznaw-
czych ma również walory dydaktyczne i aplikacyjne. Zagadnienia doty-
czące rodziny są obecnie przedmiotem szczególnych zainteresowań ośrod-
ków akademickich oraz społeczeństwa. Podjęcie przeze mnie kluczowych
problemów rodziny współczesnej stwarza możliwość wykorzystania pracy
również w charakterze autorskiego podręcznika akademickiego, z które-
go mogą korzystać zarówno wykładowcy, jak i studenci socjologii, pedago-
giki, psychologii. Książka może też być przydatna w praktyce zawodowej
specjalistów zajmujących się rodziną i wychowaniem.
Część I
ZAGADNIENIA OGÓLNE
Rc
ne
eur
glol
mi.
zwl
sta<
rop>
nioi
mia
isto
XX
wie
cha:
(ek
wsp
dan
prz<
wct
\
przi
okr
spoi
Rodzina w epoce preindustrialnej,
industrialnej oraz postindustrialnej.
Mechanizmy i kierunki przemian
Celem badawczym podjętym w niniejszym rozdziale jest syntetycz-
ne przedstawienie związków zachodzących między przemianami rodzin
europejskich w ostatnich trzech wiekach a przemianami społeczeństwa
globalnego wraz z jego wewnętrznymi systemami (układami) społeczny-
mi. Związki te w minionym trzechsetleciu zaznaczają się wyraźnie -
zwłaszcza gdy porównujemy ze sobą trzy stadia rozwoju społeczeństw:
stadium preindustrialne, industrialne oraz postindustrialne. Rodziny eu-
ropejskie w okresie minionych trzystu lat uległy olbrzymim przeobraże-
niom, które bynajmniej nie przebiegały bezkonfliktowo. Radykalne prze-
miany życia rodzinnego powodowały - oprócz skutków pozytywnych -
istotne jego perturbacje, które nasiliły się szczególnie w drugiej połowie
XX wieku i przejawiają się ze szczególną intensywnością na przełomie
wieku XX i XXI. Jest więc rzeczą niezbędną, aby zdać sobie sprawę z me-
chanizmów społecznych, psychospołecznych oraz infrastrukturalnych
(ekonomika, poziom techniczny, sposób zamieszkania) przemian rodziny
współczesnej, jej zmian w interakcjach z zewnętrznymi systemami (ukła-
dami) społecznymi oraz, aby zdefiniować kierunek (lub kierunki) tych
przemian, wraz z wyjaśnieniem przyczyn określonego ukierunkowania
wewnątrzrodzinnych oraz rodzinno-zewnątrzkonstelacyjnych procesów.
Warto też podkreślić, że zrozumienie procesów i kondycji rodziny
współczesnej wymaga genetycznego podejścia, spojrzenia wstecz,
prześledzenia uwarunkowań i logiki jej przeistoczeń w dłuższym
okresie, z wyróżnieniem naturalnie wyodrębniających się etapów
społecznych przemian makro-mikrostrukturalnych.
113
Do przeprowadzenia wskazanych powyżej analiz przyjąłem pewne za-
łożenia metodologiczne stanowiące istotny element mego systemu meto-
dologicznego nazwanego systemem wieloaspektowej, integralnej analizy
życia rodzinnego lub też określanego mianem systemu metodologicznego
poznańskiej szkoły socjologicznych badań nad rodziną. Kompleksowej
analizie podlegają wydzielone, ważne elementy struktury i funkcji rodzi-
ny oraz świadomości rodzinnej dotyczącej życia rodzinnego i ściśle z ży-
ciem rodzinnym powiązanej. Bada się wzajemne uwarunkowania tych
elementów oraz wchodzących w ich skład subsystemów, posługując się
według zasad odwracalności kategoriami zmiennych niezależnych i zależ-
nych. Również w kategoriach zmiennych niezależnych i zależnych ujmo-
wane są przez wymienioną szkołę relacje zachodzące między rodziną
a zewnętrznymi układami społecznymi, co będzie szczególnie użyteczne
w tutaj przeprowadzonych analizach. System rodziny wraz ze swymi we-
wnętrznymi subsystemami może również uwarunkować zewnątrzrodzin-
ne systemy (układy) i procesy społeczne - układ mikrostrukturalny,
mezostrukturalny, makrostrukturalny oraz społeczno-globalny, tworząc
w sumie zbiór zmiennych niezależnych w stosunku do reszty świata spo-
łecznego.
Z drugiej strony kształt i funkcjonowanie rodziny (czy raczej milionów
rodzin) zależy w sposób istotny od owej „reszty" świata społecznego, ze-
wnętrznego w stosunku do rodziny, którego poszczególne systemy (ukła-
dy) mogą być w związku z tym z kolei również traktowane jako zbiór
zmiennych niezależnych w stosunku do rodziny traktowanej (po odwróce-
niu kierunku analizy) jako zbiór zmiennych zależnych. A więc społeczeń-
, stwo globalne, a ściślej rzecz ujmując, któreś z jego stadiów rozwojowych
(społeczeństwo preindustrialne, industrialne czy postindustrialne), wraz
z zawartymi w nim zhierarchizowanymi układami społecznymi, wpływa na
rodzinę, odpowiednio modyfikując ją i jej subsystemy, a z kolei modyfikowa-
na rodzina wywiera podlegające przekształceniom wpływy na społeczeństwo
globalne, jego substruktury i procesy, a te interakcyjne oddziaływania in-
tensyfikują się w okresach szybszych przeobrażeń społeczeństwa. Rodzina
jest więc istotnym elementem społecznych interakcji.
Literatura, na której się opieram, uwidoczniona jest w zamieszczonym
na końcu książki wykazie bibliograficznym. Dane zawarte w literaturze
uległy odpowiedniemu usystematyzowaniu, przetworzeniu i syntezie na
podstawie przyjętych, scharakteryzowanych pokrótce powyżej założeń
metodologicznych, których wartość została wypróbowana w wielu innych
analizach. Powstały inspirowane literaturą i mymi własnymi badaniami
sformułowania, które trudno bezpośrednio odnieść do jakiejś jednej lub
nawet kilku pozycji.
14
Rodzina w epoce preindustrialnej. Społeczeństwo preindustrialne,
funkcjonujące bezpośrednio przed pojawieniem się maszyny parowej, mo-
żemy w Europie utożsamiać ze społeczeństwem feudalnym, posiadającym
znane z historii cechy. Feudalna, w miarę stabilna, spetryfikowana i
sztywna struktura społeczeństwa, jego wolne tempo przemian w sferze
obiektywnej, zobiektywizowanej (kultura behawioralna, idee) oraz subiek-
tywno-świadomościowej, przesłanki religijne, ustabilizowana i dość ujed-
nolicona mentalność jednostek (pominąwszy mentalność nowatorów),
proste i pracochłonne techniki produkcyjne - wszystko to leżało u pod-
staw uformowania się i funkcjonowania pewnego, specyficznego dla tego
okresu typu rodziny, jakim była klasyczna, tradycyjna rodzina patriar-
chalna podporządkowana w znacznej mierze woli i władzy ojca. Charaktery-
styczne były dla tego okresu niewielkie warsztaty produkcyjne i usługo-
we będące własnością rodziny (lub własnością jej „głowy") i obsługiwane
przez członków rodziny pod kierunkiem „głowy rodziny", czyli w jednej
osobie męża i ojca. Role rodzinne i produkcyjne były ze sobą ściśle powią-
zane i trzeba było rygorystycznie je wypełniać, interes rodziny górował
nad interesem jednostek. Rodzina była przede wszystkim instytucją eko-
nomiczną i opiekuńczo-socjalizującą, a także w sposób deterministyczny
nadawała status społeczny swoim członkom. Powyższe cechy rodziny pre-
industrialnej uwarunkowały jej dużą spójność, brak indywidualistycz-
nych tendencji jej członków, przewagę stosunków materialno-rzeczowych
nad emocjonalno-osobistymi. To wszystko sprzyjało utrzymywaniu się ro-
dziny wielopokoleniowej (dużej) w pełnej lub choćby zredukowanej posta-
ci. Rodzina silnie była oparta na ekonomicznych podstawach, była wielo-
dzietna i poddana religijnej kontroli; miała zdecydowanie instytucjonalny
charakter. Istniała ścisła więź rodziny z zewnętrznymi mikrostruktura-
mi społecznymi i całą społecznością lokalną, zamieszkiwała przeważnie
w niewielkiej miejscowości, na którą rodzina była otwarta. Obyczaje i re-
ligia silnie sankcjonowały rodzinę.
Rodzina w epoce industrialnej (przemysłowej). W wieku XIX i XX
rodziny znalazły się pod silnym wpływem industrializacji, wywołanej
przez nią urbanizacji i wzmożonej ruchliwości ludnościowej (przestrzen-
nej i społecznej) oraz szybkiego rozwoju nauki i oświaty. Wymienione
procesy pozostawały ze sobą w sprzężeniu, tworząc zintegrowany blok
wpływów, którym podlegała między innymi rodzina. U podstaw tych
przemian leżało zastosowanie w produkcji maszyny parowej i unowocześ-
nienie narzędzi pracy pozwalające na zastąpienie produkcji ręcznej pro-
dukcją maszynową. Owe rewolucyjne przemiany techniczne generowały
przełomowe przemiany ekonomiczne i społeczne zmieniające radykalnie
„tło" życia rodzinnego, a także pośrednio - jak również i bezpośrednio -
samą rodzinę.
15
Powstające na masową skalę przedsiębiorstwa przemysłowe wypiera-
ły preindustrialną rodzinną przydomową produkcję, zmieniając radykal-
nie ekonomiczne podstawy funkcjonowania rodziny. Całokształt proce-
sów industrialnych i pochodnych osłabiał więź w ramach szerszej familii,
a później również w ramach rodziny małej (dwupokoleniowej). Rozwój
techniki, nauki i upowszechnienie oświaty uracjonalniły funkcjonowanie
rodziny i gospodarstwa domowego, poszerzyły pośrednio zakres we-
wnątrzrodzinnej swobody i pole zewnątrzrodzinnej aktywności. Nastąpiło
też zredukowanie regulatorów zachowań rodzinnych i pozarodzinnych,
nieobojętnych z rodzinnego punktu widzenia. Wystąpiła również znaczna
ewolucja treści wielu regulatorów. Nie bez znaczenia były tu również
antyfeudalne idee wolności, demokracji i równości.
Wszystko to razem wzięte oddaliło radykalnie rodzinę epoki przemy-
słowej od rodziny czasów preindustrialnych. Stopniowo - nie bez konflik-
tów - kształtował się nowy model rodziny, który w połowie XX wieku
uzyskał w krajach najbardziej oraz średnio rozwiniętych taki stan, który
określamy terminem „model rodziny współczesnej". Model ten występuje
w dwóch wariantach. Wariant pierwszy odpowiada fazie społeczeństwa
przemysłowego (industrialnego) i obserwujemy jego obecność w krajach
średnio rozwiniętych, a w krajach obecnie postindustrialnych występował
w swej najbardziej pełnej postaci w połowie XX wieku. Wariant drugi mo-
delu rodziny współczesnej odzwierciedla jego przemiany zaszłe w drugiej
połowie XX wieku w społeczeństwach postindustrialnych.
Postaram się określić specyfikę tych dwóch wariantów modelu rodziny
współczesnej. Wariant pierwszy „zlokalizowany" w okresie zaawansowa-
nego społeczeństwa przemysłowego możemy - opierając się na badaniach
i literaturze - określić w sposób następujący: podstawową i preferowaną
formą egzystencji rodziny jest rodzina mała (dwupokoleniowa), posiada-
jąca oddzielne mieszkanie i prowadząca odrębne gospodarstwo domowe.
Oprócz męża nierzadko również i żona pracuje zawodowo poza domem,
jakkolwiek nie jest to zasada bezwzględnie obowiązująca. Dominuje ro-
dzina nieprodukcyjna i oparta głównie na nieekonomicznych podstawach,
kontrolująca urodziny. Główna aktywność rodziny skupia się na wybra-
nych funkcjach, które jednak wykonywane są w sposób bardziej „pogłę-
biony".
Powiązania rodziny małej (dwupokoleniowej) z mikrostrukturami
wspólnotowymi słabną (np. jej więź sąsiedzka). Rodzina staje się grupą
coraz bardziej intymną. Wzrasta wewnątrzrodzinna tolerancja i akcepta-
cja wewnątrzrodzinnego (w tym szczególnie małżeńskiego) egalitaryzmu
przy coraz większej wyrozumiałości dla ideologicznych różnic między po-
koleniami. Instytucjonalny aspekt życia rodzinnego jest zredukowany
w stosunku do rodziny okresu preindustrialnego. Większego znaczenia
16
nabiera interakcja oraz ekspresja osobowości członków rodziny niż dosto-
sowanie się do wymogów norm i ról rodzinnych. Role i normy są już
jmniej szczegółowo i sztywno wyznaczone niż w tradycyjnej rodzinie insty-__
iucjonalnej. Występuje zupełny brak dystansu między mężem i żoną oraz
znacznemu zmniejszeniu ulega dystans między dziećmi i rodzicami. Dzie-
iiv zwłaszcza starsze, traktowane są po koleżeńsku. Maleje specjalizacja
ról męża i żony. „Światy" męski i żeński ulegają w rodzinie scaleniu, uni-
fikacji....
migotka1313