Dwa oblicza Średniowiecza.docx

Dwa oblicza Średniowiecza: papalizm i prerenesans

Średniowiecze było okresem, w którym polityka, rozumiana jako instytucje państwa, ale także i szerzej - jako proces argumentacji czy mobilizacji - podporządkowana była celowi religijnemu. Nie tyle teologia była wtedy polityczna, co polityka przesiąknięta do szpiku kości teologią.

Jednak konflikt ołtarza z tronem dotyczył świata bardzo widzialnego. Nie tylko zasadniczy spór między cezaropapizmem a papalizmem, ale też i "kwestie szczegółowe" (jak spór o inwestyturę) były walką o wymierne korzyści polityczne i finansowe. Myśl polityczna, która wówczas powstawała, z miejsca była zaprzęgana do walki po jednej lub po drugiej stronie. Być może właśnie dlatego Średniowiecze kojarzy nam się raczej z okresem upadku filozofii, niż z jej świetnością.

I wtedy zdarzył się prerenesans. Znaczące, że jego głównym sprawcą był nie chrześcijanin, a muzułmanin - niejaki Ibn Roszd, zwany Awerroesem. To właśnie on ocalił od zapomnienia Arystotelesa, którym następnie zainspirował się Tomasz z Akwinu. I to właśnie temu ponownemu "odkryciu" myśli Stagiryty zawdzięczamy zwrócenie się humanistów europejskich ku greckim i rzymskim źródłom cywilizacji zachodniej.

PAPALIZM

1.  Cezaropapizm

Cezaropapizm był doktryną uzasadniającą skupianie w jednym ręku cesarza władzy świeckiej i religijnej. Najpełniej doktrynę tę wyraziła kodyfikacja praw Justyniana I, cesarza bizantyjskiego i jednocześnie głowy Kościoła.
Pozycji cesarza, jako zastępcy Boga na Ziemi towarzyszył obrządek, którego elementy zaczerpnięte były z chrześcijaństwa (Matka Boska z diademem na głowie i szatami cesarzowej, cesarz współrządzący z Bogiem, spełniający ewangeliczne posługi Chrystusa), od ludów orientalnych (adoracja cesarza w pozycji leżącej, insygnia władzy – orzeł, kula ziemska, aureola). Równocześnie nawiązywano do tradycji rzymskich (kodyfikacja praw rzymskich, obecność senatu), a także greckich (zastąpienie łaciny greką jako językiem państwowym).

Justynian I (483-565, cesarz od 527)

Kodyfikacja praw rzymskich dokonana została przez kwestora Triboniana. Na polecenie Justyniana, wyrażone w konstytucji Deo auctore zebrał on fragmenty klasycznych dzieł z rzymskiej myśli prawnej. Zbiór ten zatytułowano Digesta (znane też jako Pandectae). Kolejnymi elementami Corpus Juris Civilis był podręcznik Institutiones oraz Codex Constitutionum. Nowele były niejako cesarskimi komentarzami do wydanych praw.

Władza cesarska w ujęciu justyniańskim wspierać miała się na doktrynie religijno-prawnej, łączącej Kościół z tradycjami prawa rzymskiego.

Obowiązywały cztery zasady ustrojowe:

- boskość cesarza, ogólnie kierującego państwem
- arystokratyczny senat jako główna podstawa ustroju
- zespolenie najwyższego aparatu władzy państwowej z arystokracją
- odsunięcie ludu od spraw państwa.

Religijne uprawnienia cesarskie wyrażały się m.in. w wyborze patriarchy. Chrześcijaństwo miało służyć zjednoczeniu różnicującego się Imperium.

2.  Doktryna karolińska

Na początku VI w. Chlodwig, król Franków z dynastii Merowingów, podbija Galię współdziałając zarówno z kurią rzymską jak i cesarstwem bizantyjskim. W VIII w. rządy przejmuje od Merowingów dawny majordomus, Karol Młot. Jest to początek dynastii karolińskiej. Potęga państwa Franków powoduje przerzucenie na nie zainteresowania papiestwa, wobec osłabienia Bizancjum.

Istotną innowacją ustrojową zapoczątkowaną przez Karolingów była koncepcja feudalna, której głównym elementem była umowa lenna pomiędzy seniorem a wasalem, przekazująca w użytkowanie ziemię wraz z ludnością. Prowadziło to do zerwania więzi między monarchą a ludem, a wzmożenia ich w relacji lud – feudałowie. Władze królewskie przemogły jednak osłabiające państwo tendencje feudalne i pod rządami Karola Wielkiego (742-814, król od 768, cesarz od 800) rozpoczęła się ekspansja (przy entuzjastycznej aprobacie papiestwa).

Karol Wielki opierał swe rządy na administracji świeckiej i kościelnej – obie urzędnicze hierarchie ściśle mu podlegały. Aparat ten podlegał zrutynizowanej kontroli. Językiem urzędowym była łacina. Państwo Franków jednoczyło chrześcijaństwo – poza królestwem Karola istniało tylko Bizancjum i świat islamu.

Karol popiera powstanie państwa kościelnego i bierze papiestwo w opiekę (Leon III koronuje go za to na cesarza). Papież stał się w praktyce wasalem. Karol mianował biskupów, zarządzał aparatem kościelnym. Władza kościelna i państwowa były jednym.

3.  Papalizm

Po śmierci Karola Wielkiego państwo Franków podupadło. Papiestwo odzyskiwało niezależność, a nawet nadrzędność wobec cesarza. Uzasadnieniem wzrostu władzy Kościoła były m.in. fałszywe dokumenty, jak rzekoma darowizna Konstantyna (przyznająca papieżowi władzę w Rzymie, Italii i zachodnich prowincjach, a także uznająca jego zwierzchność wobec patriarchów i wszystkich Kościołów chrześcijańskich) czy Decretalia pseudo-Izydora.

Teorie uzasadniające papieską władzę:

- teoria jedności świata – świat jak organizm ludzki, nie może mieć dwóch głów,
- teoria Kościoła-duszy i władzy świeckiej-ciała – byt najwyższy to byt uduchowiony, który uosabia papież
- teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa
- teoria Kościoła jako instytucji doskonałej i "grzesznego państwa"
- teoria wikariatu – papież zasiada na tronie cesarskim w okresie bezkrólewia – prymat Rzymu nad światem
- teoria dwóch mieczy – papież depozytariuszem miecza świeckiego
- teoria darowizny Konstantyna – testament Konstantyna Wielkiego
- teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego

Kościół skłania się ku dualizmowi władzy świeckiej i duchowej (doktryna Gelazego). Równocześnie w rzeczywistości nadal papieże poddawali się władzy cesarskiej.

Dwa oblicza uniwersalizmu – cesarskiego lub papieskiego – definiowały spór w obrębie świata cywilizowanego.

W X w. pojawił się też inny kierunek – rządy republikańskie w Rzymie. Alberyk "republikański dyktator", rządzi Rzymem i państwem kościelnym w latach 932-954. Jego syn, papież Jan XII zwrócił się o opiekę do Ottona I – dochodzi do ingerencji germańskiej, Otton koronowany jest cesarzem. Uznaniu przez niego darowizny Konstantyna towarzyszy wymuszenie zwierzchności nad sądami rzymskimi i prawa akceptacji papieży. Głowa Kościoła traktowana była przez Ottona na równi z biskupami niemieckimi.
Otton III zmienia ten kierunek, początkowo współrządząc z cesarzem Sylwestrem II. Stolicą cesarstwa był Rzym. Wobec rewitalizacji idei republikańskich Otton używa siły.

Doktryna zapoczątkowana w klasztorze w Cluny przywraca siłę Kościołowi. Bezwzględne podporządkowanie papiestwa cesarzowi trwa do XI w.

Nowe problemy Kościoła, jak inwestytury, symonia i celibat, będą wykorzystane jako element walki papiestwa z cesarstwem. Wpływ mnichów klunickich na papieża Leona IX powoduje zaostrzenie sporu. Mikołaj II zmienia tryb wyboru papieża, uniezależniając ten proces od woli cesarza. Odbywa się to za sprawą Hilderbranda, który jako papież Grzegorz VII obejmuje władzę w 1073 r.

Grzegorz VII formułuje manifest teokracji chrześcijańskiej i papieskiego absolutyzmu – Dictus papae. Manifest ten formułuje przesłanki, a także definitywnie stwierdza nadrzędność papieża nad władzą świecką.
Grzegorz VII doprowadza do sporu z cesarzem Henrykiem IV, wzywając go do stawiennictwa w Rzymie i wytłumaczenia się z symonii. Doprowadził do publicznej pokuty cesarza. Teokracja papieska triumfowała.
Dalszy spór doprowadził jednak do wkroczenia Henryka IV do Rzymu i ucieczki papieża.

Kolejnym etapem idei papalizmu były wyprawy krzyżowe. Nastąpiła także kodyfikacja prawa kanonicznego. Kanonista Gracjan (Dekret) uznał wyższość ustaw papieskich nad patrystyką i ustawodawstwem soborowym. Najwyższe jest prawo boskie, czyli naturalne. Jego jedynym interpretatorem może być tylko władza duchowna.

W związku z wyprawami krzyżowymi dochodzi do sformowania stanu rycerskiego, a także powstania zakonów rycerskich.

Od początku panowania Fryderyka I Barbarossy dochodzi do zaostrzenia sporu z papiestwem. Śmierć tego władcy umożliwia papieżowi Innocentemu III (1198-1216) próbę wskrzeszenia idei teokracji papieskiej. Wzmagają się wyprawy przeciw heretykom. Dochodzi do zniszczenia Konstantynopola, a następnie podporządkowania Bizancjum przez krzyżowców.

Papież ekskomunikuje króla Francji Filipa II, Jan bez Ziemi oddaje Anglię w lenno papieskie, Innocenty III rości sobie prawa do zatwierdzania królów.

Po śmierci Innocentego III, doktryna papieskiej supremacji przechodzi kryzys. Papiestwo zwróciło się przeciw cesarzowi Fryderykowi II, mającego poczucie misji dziejowej i mesjańskiej. Uniwersalizm mistyczny Fryderyka II napotyka jednak opór ze strony idei suwerenności państwowej.

4.  Doktryna hierokracji (władzy duchowieństwa) zakładała, że władza papieska może bezpośrednio wykonywać władzę świecką. Cesarze byli administratorami z łaski stolicy apostolskiej. Sama zasada władzy spoczywa w ręku papieża.

Teorię papalizmu formułował Jan z Salisbury w traktacie Polycratius. Nawiązując do praw natury, a także rozdzielności dusza i ciała, przekonywał o wyższym celu "Kościoła-duszy", pozostawiając cel ziemski (ale również podporządkowany wyższemu) "władzy świeckiej-ciału". Teoria wikariatu głosiła papieża wikariuszem Chrystusa, namaszczającego władców. Teoria "dwóch mieczy św. Piotra" ustanawiała papieża depozytariuszem władzy świeckiej.

PRERENESANS

Awerroizm łaciński

Awerroes (Ibn Raszud, a. Roszd) był arabskim komentatorem dzieł Arystotelesa. Przekład dzieł Awerroesa na łacinę przez Michała Szkota doprowadza do "odkrycia" Stagiryty przez elity intelektualne Europy.

Awerroizm jako nurt opozycyjny wobec doktryny Kościoła przekonywał o wieczności świata i człowieka. Dusza ludzka nie jest jednostkowa, a uniwersalna, czasowo jedynie pomieszkująca w ciałach ludzi.

Kolejnym elementem było uznanie rozłączności teologii i filozofii. Była to tzw. teoria podwójnej prawdy, głosząca, iż prawdy wiary i prawdy rozumu mogą być różne, a nawet sprzeczne.

1.  Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)

Powierzenie Tomaszowi przez papieża Urbana IV misji krytycznego opracowania myśli Arystotelesa miało na celu dostosowanie doktryny chrześcijańskiej do ówczesnych warunków. Doktryna idealistyczna, wywodząca się od św. Augustyna, a wcześniej od Platona, traciła zastosowanie. Konieczne było bardziej realistyczne podejście.

Tomasz był uczniem innego arystotelika, Alberta Wielkiego. Myśliciel ten, podobnie jak awerroiści, rozróżniał rozum od wiary.

Pogląd ten przejął również Tomasz, stwierdzając jednak prymat wiary nad rozumem i wskazując, że to rozum nie może stanowić bariery wierze. (Jeśli fakty empiryczne świadczą przeciw wierze, to tym gorzej dla faktów.)
Prace św. Tomasza to m.in. Summa Theologica, Summa contra Gentiles, De regimine principum ad regem Cypri.

W doktrynie Tomasza główną rolę odgrywa hierarchia – począwszy od wody, powietrza, ziemi i ognia, jako podstaw materii, poprzez jej coraz bardziej złożone formy – rośliny, zwierzęta, następnie człowieka, aż po krąg istot duchowych, z hierarchią chórów anielskich i górującym nad całością Bogiem.
Wzorem Arystotelesa Tomasz rozróżniał materię i formę (hylemorfizm). Dusza jest istotą ciała-formy, dzięki niej zachodzą w człowieku wszelkie procesy.

W teorii praw Tomasz dokonał rozróżnienia prawa wiecznego lex aeterna, tkwiącego w Bogu i jemu tylko znanego, którego odbiciem jest prawo naturalne lex naturalis. Stosowanie prawa naturalnego przybliża obdarzonego wolną wolą i rozumem człowieka do Boga, co jest w pojęciu Tomasza największym szczęściem. Rozum ludzki odbija światło rozumu boskiego, kierując wolą człowieka. Prawo pozytywne lex humana jest uszczegółowieniem zasad prawa naturalnego. Prawo pozytywne dzieli Tomasz na ius gentium (prawo wspólnego narodów) oraz ius civile (prawa państwowego).
Dodatkowo wprowadza Tomasz kategorię prawa boskiego lex divina, wyrażonego w prawie kanonicznym.

Niedoskonałość praw ludzkich jest wynikiem niezrozumienia intencji boskich. W razie sprzeczności prawa pozytywnego z wyższym prawem boskim należy uznać pierwszeństwo norm boskich.

Prawo naturalne tłumaczy istnienie feudalizmu. Własność prywatna normowana prawem pozytywnym nie jest sprzeczna z prawem naturalnym. Tomasz wskazuje na korzyści wynikające z własności prywatnej (większa dbałość etc.).

Państwo jest wynikiem społecznej natury człowieka i tylko w państwie życie jednostki może być pełne. Równocześnie oddzielał Tomasz państwo od wartości religijnych. Niewolnictwo nie sprzeciwia się prawu naturalnemu. Opowiada się po stronie ustroju arystokratycznego, a najbardziej – po stronie władzy jednostki, gdyż tylko ona doprowadzić może do spokoju i jedności społecznej. Obalenie władzy sprzecznej z prawem boskim jest celowe. Jednak koszty obalenia tyrana, a więc chaos rewolucji, są dla Tomasza pewną barierą.

Władza świecka jest zależna od duchownej, tak jak ciało zależy od duszy. U podstaw organizacji państwa leży porządek, pokój i sprawiedliwość.

2.  Dante Alighieri (1265-1321)
Florencja – Imperium światowe – Rozdział rozumu i wiary

Pochodzący z Florencji Dante Alighieri przejął wiele koncepcji awerroistycznych, w tym rozdzielenie rozumu i wiary, filozofii i teologii. Był również twórcą koncepcji imperium światowego – monarchii, jednoczącej ludzkość, z zachowaniem rozwiązań ustrojowych poszczególnych jej części. Prymat nad tym układem sprawować miał cesarz – o nieograniczonej władzy, wolny od zawiści - i lud rzymski.

Władza cesarska pochodzi bezpośrednio od Boga. Sprzeciwiał się więc Dante ingerencji Kościoła w sprawy świeckie. Ludzkość zyskuje wolność żyjąc bez przymusu, co może zapewnić jedna światowa władza.

Charakterystyczna jest też dla Dantego idea równości – nie majątek i urodzenie decydują o wartości człowieka. Dante stwierdzał, że skoro ludzie wywodzą się od jednego Adama, nie można dzielić ich na sługi i panów. Podkreślał rolę rozumu.

Dzieła Dantego, obok Komedii, to De monarchia, Il convivio (Biesiada) i La viva nuova (Życie nowe).

Dante był stronnikiem Gibelinów (stronnicy cesarza niem. przeciw papiestwu, którego stronnikami byli Gwelfowie). Wychodził od koncepcji państwa-miasta jako podstawowej formy zrzeszenia ludzi.

3.  William Ockham – nominalizm
Brzytwa Ockhama – "Uwolnienie" Boga – koncyliaryzm

Ockham, jako franciszkanin przybywa do Awinionu wezwany przez papieża Jana XXII, celem wyjaśnienia swoich poglądów. W międzyczasie narasta spór między zakonem a papieżem o zasadę dysponowania własnością zakonną. Ockham jest w tym sporze po stronie Michała z Ceseny – obaj zostają wyklęci i uciekają pod opiekę cesarza Ludwika Bawarskiego.

Ockham skupia się na krytyce papiestwa awiniońskiego, oskarżając Jana XXII o herezję.

Zasadnicza krytyka Kościoła dotyczy interpretacji Biblii (papież nie ma prawa jej interpretować, mogą to robić jedynie najmądrzejsi, bez względu na ich pozycję w Kościele), a także definicji wolności obywateli, godzącej się z interesem ogólnopaństwowym.

Spośród dwóch Kościołów – Boga (communio fidelium) i rzymskiego – wybrać należy ten pierwszy, jako regnum Dei, trzymający się zasad objawionych. Nie liczy się decyzja omylnego papieża, a słowo Boga i tradycja apostolska. Wierni uzyskują prawo osądzania hierarchii.

Władza Kościoła dotyczy tylko sfery duchowej i podlega prawu. Ockham chciał, by organem kontrolującym papieża był sobór powszechny. Synod prowincjalny, będący reprezentantem parafii, kapituł, klasztorów etc. wybierałby swoich przedstawicieli na sobór.

Analizując władzę państw suwerennych, Ockham władcy suwerennemu podporządkowuje prawo pisane i zwyczajowe, jeżeli tylko nie narusza on swymi postanowieniami porządku naturalnego. Naruszenie wolności obywateli uprawnia ich do obalenia panującego. Wolność w sensie filozoficznym uprawnia do postępowania w sprzeczności z Bogiem i rozumem. Wolność polityczna oznacza prawne zagwarantowanie swobód obywatelskich, przy określeniu granicy ingerencji władzy.

Przejście od własności wspólnej do prywatnej było wynikiem egoizmu. Władza i własność są naturalne, chociaż ich funkcjonowanie reguluje prawo pozytywne.

Nominalizm Ockhama polegał na przyjmowaniu istnienia tylko bytów jednostkowych (nomina), poznawalnych empirycznie. Pojęcia ogólne (universalia) należy odrzucić. Badania powinny zmierzać do poznania konkretnego bytu indywidualnego, przy odrzuceniu zbędnych bytów (brzytwa Ockhama).

Nominalizm prowadzi do indywidualizmu – prawa jednostki to m.in. wolność, równość, własność, suwerenność.

4.  Marsyliusz z Padwy (właśc. Marsilio Mainardini, ok. 1275-1343) - republikanin
Awerroizm – akcenty ekonomiczne i społeczne – monopolityczny rząd – suwerenność ludu (prawo) – Kościół tylko jako wspólnota wiernych – metoda indukcyjna

Dzieła: Defensor pacis (główny wykład ludowładztwa, objęta zakazem druku, spowodowała nałożenie ekskomuniki na Marsyliusza), Defensor minor

Działając u boku Ludwika Bawarskiego, Marsyliuszowi udało się na chwilę wprowadzić w Rzymie ludowładztwo.

Suwerenem jest bowiem w doktrynie Marsyliusza lud. To on jest prawodawcą (legislator), wybierającym rząd, który do prawa stanowionego przez lud (a nie do prawa naturalnego czy boskiego) musi się stosować. Państwo jest wynikiem przyrodniczej natury człowieka – umożliwia realizację dostatecznych warunków jego życia (sufficentia vitea). Rząd przy tym posiadać musi pełnię wykonywania władzy, a jednocześnie nie może stać się potężniejszy od całego ludu czy jego większości.

Powstanie państwa polegało według Marsyliusza na procesie łączenia się rodzin w gminy, następnie – w państwo, jako zbiorowości najdoskonalszej, ochraniającej prawa jednostki.

W pracy Defensor minor Marsyliusz buduje teorię delegacji praw ludu na rzecz rządzących, ale należy to rozpatrywać w kontekście ówczesnej zależności od Ludwika Bawarskiego.

Społeczeństwo dzielił Marsyliusz wedle umiejętności i upodobań na rządzących, rolników, rzemieślników, finansistów, żołnierzy i kapłanów.

Pozycja Kościoła sprowadzona zostaje do roli instytucji w ramach państwa, będącej narzędziem utrzymywania moralności tak, gdzie prawo ludzkie nie jest w stanie sięgnąć. Równocześnie to lud miał wybierać hierarchów, w tym – papieża.