homobiografie.pdf

Krzysztof Tomasik

Homobiograie

Pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku

Wydawnictwo Krytyki Politycznej seria publicystyczna 2

Hipokryzja szacunku

Ale u nas się nigdy prawdy nie pisze, bo albo znajomi, albo „naród” (?),

albo pan Bóg czy inny Stalin się obrazi.

Zygmunt Mycielski Dziennik (1960)

„Co wyście z niej zrobili? Zrobiliście z tej wspaniałej kobiety

nudną guwernantkę; zamarynowaliście ją w cnocie tak, że nikt już

jej książek do rąk nie bierze, w myśl francuskiego powiedzenia: C’est

sacré, car personne n’y touche [To jest święte, ponieważ nikt tego nie

dotyka]. Pochowaliście ją gorzej od Norwida, bo zaiste łatwiej się wy-

grzebać pisarzowi z kompletnego zapomnienia, niż odwalić kamień

grobowy takiej kanonizacji. Unicestwiliście ją hipokryzją szacunku”

– tak Tadeusz Boy-Żeleński kończył swój esej poświęcony Narcyzie

Żmichowskiej. Było to w roku 1928, ale pokazana na tym przykła-

dzie prawidłowość jest aktualna także dziś, nigdy zresztą aktualności

nie straciła. Za to sam Boy podlega obecnie tym samym procesom,

którym przeciwstawiał się w Ludziach żywych i Brązownikach . Nie

przerobiliśmy zadanej przez niego lekcji, w Polsce biograistyka nigdy

nie rozwinęła się na masową skalę, a brązownictwo jest wciąż pod-

stawowym sposobem mówienia o wybitnych jednostkach. Dzieje się

tak nie tylko w szkole, ale także w popularnym przekazie medialnym,

a nawet w opracowaniach akademickich. Wciąż niezwykle chętnie

wykorzystuje się zgrabną formułę „szacunku dla prywatności”, która

służy do tabuizowania niewygodnych tematów. Życie prywatne jest

zawsze przycięte do odpowiedniego wzoru, albo – jeśli przyciąć się nie

da – całkowicie przemilczane. Autorzy i autorki biograii potraią badać

najdrobniejsze szczegóły z dzieciństwa, przedstawiać całą genealogię

rodziców, pisać o szkolnych kolegach i prezentach urodzinowych od

ulubionego wujostwa, pomijając jednocześnie całą niewygodną sferę

Hipokryzja szacunku 5

życia prywatnego. Niewygodna jest wszelka nienormatywność, przede

wszystkim homoseksualizm i wszystko, co się może z nim kojarzyć. Są

książki poświęcone życiu i twórczości Marii Konopnickiej, gdzie nie

pojawia się w ogóle nazwisko Marii Dulębianki, z którą poetka prze-

żyła wspólnie ponad dwadzieścia lat. W tym dyskursie samobójstwo

przedstawia się jako atak serca, a AIDS staje się tętniakiem mózgu.

W zaplanowanym na wiele lat i pięknie wydawanym zbiorze kore-

spondencji Karola Szymanowskiego znaleźć można notkę znajomego

kompozytora, który donosił z Wiednia po francusku: „De Puis que

vous n’etes plus la, toutes les tables sont vides et les Métaxines absentes” .

Zdanie zostaje przetłumaczone w przypisie: „Odkąd Pana tu nie ma,

wszystkie stoliki są puste i nie ma métaxines ”. Dalej mamy wyjaśnienie

tajemniczego określenia: „Dawniejsze queer, obecnie gay, to angielskie

określenie odpowiadające francuskiemu métaxines ”. Jak widać, pewne

słowa nie mają polskich odpowiedników, a jedynie angielskie. Jeszcze

inna sytuacja ma miejsce w przypadku korespondencji Mieczysława

Grydzewskiego i Jana Lechonia. Starannie opracowany zbiór zawiera

także liczne zachowane listy od innych nadawców. Z wyjątkami. Szes-

nastego lutego 1950 roku Lechoń donosi przyjacielowi: „Miałem od

Bormana list fantastyczny”. Jeśli taki fantastyczny, dobrze byłoby go

poznać! Niestety, w przypisie czytamy tylko: „List datowany 11 lutego

1950, w liście Borman opisał środowisko homoseksualistów wśród pol-

skiej emigracji w Londynie, w tonie kpiarsko-ironicznym i w stylistyce

z pogranicza drastycznej pornograii. Rękopis zachował się w archiwum

poety w PIN w Nowym Jorku”. To streszczenie zamyka sprawę, czytel-

nicy i czytelniczki zostają potraktowani jak dzieci, którym nie wszystko

można udostępnić.

Wiedza o życiu prywatnym ważnych postaci homoseksualnych

sprzed lat potrzebna jest nie tylko do pełnej rekonstrukcji obyczajo-

wości dawnych czasów, a perspektywa gejowsko-lesbijska, czy szerzej

– queer studies, jest zbyt interesująca i daje zbyt wiele nowych moż-

liwości, by miała się nigdy w Polsce nie zadomowić. Jest to szansa dla

wielu twórców i twórczyń zapomnianych i zapominanych. Ponowne

odczytanie i zinterpretowanie ich dorobku oraz biograii z nowej

perspektywy może jeszcze nieraz potrząsnąć kanonem. W niewielkiej

WSTĘP

mierze ten proces już się zaczął, świadczy o tym powrót z wygnania

Marii Komornickiej. Ta młodopolska poetka po przyjęciu męskiej toż-

samości Piotra Własta była przez wiele lat niemal zupełnie zapomniana,

w ostatnim okresie przeżywa jednak swoisty renesans; niezwykła bio-

graia sprawiła, że inspiruje kolejne pokolenia badaczy, ukazało się już

kilkanaście opracowań jej poświęconych. I choć większość twórczości

Komornickiej/Własta pozostaje w rękopisie lub jest rozproszona na

łamach starych gazet, jej sytuacja wydaje się lepsza niż niejednego lite-

rackiego giganta, który przerabiany w szkole zostaje „zamarynowany

w cnocie” na dziesięciolecia. Przypadek Komornickiej jest szczególny,

na niej jednak nie powinno się skończyć. Na przeczytanie z innej

perspektywy swoich literackich dokonań czeka większość bohaterek

i bohaterów tej książki. Szczególnie ci najbardziej znani. Bo, jak pisała

swego czasu Inga Iwasiów, kto bez wiedzy o życiu prywatnym „dopa-

trzyłby się jakiejkolwiek aluzji w poezji i nowelistyce Konopnickiej?

Co z ckliwymi obrończyniami u Rodziewiczówny? A jednak zaryzy-

kowałabym tezę, że przypadek tych autorek może być dla historyków

literatury pouczający, albowiem plotkarska wiedza o ich życiorysach

może stać się impulsem do ponownej lektury i odkrycia specjalnej

wrażliwości, estetyki, której reguły i sens znajdują się być może poza

heteropatriarchalnym kanonem”.

Zebranych tu szesnaście nazwisk nie stanowi zamkniętego zbioru.

Jest to jedynie subiektywne zasygnalizowanie pewnego potencjału,

który tkwi w życiorysach twórców i twórczyń nawet najbardziej

znanych. Stąd Iwaszkiewicz, Dąbrowska, Konopnicka, Andrzejewski.

Pragnę jednak zwrócić także uwagę na osoby pozostające nieco z boku,

ale warte zainteresowania, choćby ze względu na jeden aspekt swojej

biograii. Jak u publicystki i lekarki Zoii Sadowskiej, której proces

z brukowcem o obronę dobrego imienia przybrał nieoczekiwany obrót

i zamienił się w sprawę dotyczącą lesbianizmu. Czy przypadek Anny

Iwaszkiewicz, zapisującej na kartach swojego Dziennika etapy zakochi-

wania się w kobiecie. Wreszcie dwóch kompozytorów, którzy okazali się

także niezłymi literatami: Karol Szymanowski jako autor powieści Efe-

bos i Zygmunt Mycielski prowadzący przez kilkadziesiąt lat Dziennik ,

stanowiący jedną z najciekawszych kronik lat 50. i 60. A w kolejce już

Hipokryzja szacunku

czekają następni. Choćby bardzo ceniony w PRL, a dziś zupełnie za-

pomniany Wilhelm Mach (1917–1965), który napisał kilka powieści,

w tym silmowaną i wyróżnioną nagrodą państwową Agnieszkę, córkę

Kolumba (1964), a w 1965 roku popełnił samobójstwo. Tadeusz Breza

(1905–1970), autor Adama Grywałda (1936), pierwszej (wydanej!)

polskiej powieści z silnym wątkiem homoerotycznym. Aniela Gruszec-

ka (1884–1976), przypomniana przez Ewę Kraskowską jako jedyna po-

ruszająca, w Przygodzie w nieznanym kraju (1933), kwestię lesbiańską.

Lubelski poeta Józef Czechowicz (1903–1939) zmuszony ze względu

na homoseksualizm do rezygnacji z działalności w Związku Nauczy-

cielstwa Polskiego. Ostatnia towarzyszka życia Marii Dąbrowskiej,

Anna Kowalska (1903–1969), która podobnie jak partnerka pozosta-

wiła wciąż czekający na wydanie dziennik.

Trudno pisać o jakimkolwiek homoseksualnym doświadczeniu

bez wprowadzenia pojęć „żyć w szaie” i „wyjść z szafy”, które od-

noszą się do sytuacji gejów i lesbijek, ich funkcjonowania w sferze

prywatnej i publicznej. Moi bohaterowie są zamknięci w szaie, bo

żyli w czasach przedemancypacyjnych, kiedy homoseksualizm nie był

kwestią polityczną ani nawet tematem polemik prasowych. Jednak żyli

w szaie także dlatego, że nie robili nic, żeby z niej wyjść. Nie włączyli

się w dyskusję na temat „inwersji seksualnej”, która już od przełomu

XIX i XX wieku toczyła się w Niemczech. To nie przypadek, że homo-

seksualizm zaistniał w Polsce na forum publicznym dzięki heterosek-

sualistom: pierwsze teksty emancypacyjne na temat mniejszości sek-

sualnych wyszły spod pióra Tadeusza Boya-Żeleńskiego, a przedmowę

do lesbijskiej powieści Źródło samotności Radclyfe Hall napisała Irena

Krzywicka. Liczne grono homoseksualnych znajomych nie wsparło ich

w tej kampanii, nie podjęło tematu.

Zamknięcie w szaie nie oznacza tylko stanu samoświadomości,

ale także sytuację zewnętrzną. Bohaterowie mojej książki byli w szaie,

bo w takich czasach przyszło im żyć, a nie zdobyli się na stworzenie

alternatywy. Teraz są w szaie, bo nie pozwala się im stamtąd wyjść.

Kolejni strażnicy i strażniczki, często nawet nieświadomie, pilnie

strzegą wejścia i mają opracowane strategie, aby nawet już uchylone

drzwi nie otworzyły się całkowicie. Znaczenie szafy jest bowiem dość

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: