Fascynacje tatrzańskie w lit. i sztuce XIX w.odt

Fascynacje tatrzańskie w literaturze i sztuce XIX wieku ( na wybranych przykładach).


Literatura i sztuka pokazują piękno tatrzańskiego krajobrazu, nie zapominając przy tym o biednym, góralskim ludzie.

W epoce Młodej Polski krajobraz traktowano jako wyższą kategorię piękna, a tym samym jako niezbędny czynnik uszlachetniania duszy. Nastąpił wówczas ogromny rozwój turystyki w regiony górskie, a to z kolei zapoczątkowało w naszej kulturze regionalizm podhalański.

Tatrzańska góralszczyzna wraz z całym światem legend, mitów, heroicznych przygód, gwarą i sztuką stała się egzotyczną krainą dla pisarzy i artystów, którzy ukazywali jej motyw w swoich utworach.

W Tatrach twórcy nie tylko znajdowali natchnienie, lecz mogli również pozwolić sobie na chwilę odpoczynku, zapomnienia. Wspinanie się na górskie szczyty inspirowało poetów, poruszało ich wyobraźnię, pozwalając przekroczyć granice ludzkiego ciała. Spojrzenie ze szczytu ?sięgało tam gdzie wzrok nie sięga?, stawało się spojrzeniem ?oczami duszy?. Tatry jako przyroda groźna, patetyczna i tajemnicza wyzwalały i pobudzały wyobraźnię. Nic więc dziwnego, że miejsca nie tknięte ręką człowieka, były chętnie odwiedzane, opisywane i równie chętnie uwieczniane na płótnie.

Zdobycie szczytu dawało poczucie oderwania się od ziemskiej rzeczywistości, dostarczało metafizycznych przeżyć. Można to zauważyć w cyklu sonetów ?Nad głębiami? A. Asnyka. Jest to cykl sonetów o charakterze filozoficznym. Podmiot liryczny utworu tytułowego obserwuje świat ze szczytu góry spowitego chmurami. Zastanawia się nad ludzkim istnieniem. Byt postrzegany jako żywioł nieustannie zmieniający się. Człowiek chce poznawać tajemnice, chce spojrzeć w głąb, w przepaść

? niezmierzoną, ciemną i straszliwą?. Ostatnie zwrotki tego utworu świadczą o tym, że tak naprawdę poznanie tajemnicy bytu nie jest możliwe. Człowiek może poznać jedynie siebie.

Góry stanowiły także ucieczkę od monotonii życia, terapię w stanach znudzenia życiem, apatii, zniechęcenia. Doskonale obrazuje to wiersz ?Melodia mgieł nocnych? K. Przerwy ? Tetmajera. Utwór ten jest przykładem ucieczki pisarza młodopolskiego od nastrojów dekadenckich, lecz również fascynacji urokiem tatrzańskiego krajobrazu. Poeta dąży do ukazania ulotnego piękna chwili. Wiersz jest próbą ?namalowania? lirycznego obrazu mgieł tańczących przy świetle księżyca. Panuje w nim nastrój melancholijny. Wokół jest cisza i spokój. Mgły bawią się ?puchem mlecza?, ?ćmy błoną przeźroczystą? ? co podkreśla ich zwiewność i delikatność. Poeta łączy wrażenia związane z różnymi zmysłami: wzroku (barwa), słuchu (dźwięk), powonienia (zapach) i wrażeń fizycznych (ruch). Jest to tzw. synestezja. Ten zawierający wiele zmysłów opis górskiego pejzażu, pełen spokoju i delikatności jest ucieczką przed zgiełkiem cywilizacji, monotonią życia w mieście.

Przyroda tatrzańska symbolizuje obawy współczesnego człowieka w obliczu zniszczenia, śmierci. Cykl sonetów Jana Kasprowicza zatytułowany ?Krzak dzikiej róży? to na pozór poezja opisowa. W każdym z 4 wierszy ukazany jest górski krajobraz, zawierający stałe motywy próchniejącej limby oraz pąsowej róży. Zmienia się jedynie oświetlenie (pora dnia) oraz sfera dźwięków. Wszystkie cztery sonety łączą w sobie elementy symbolizmu i impresjonizmu. O symbolizmie wierszy mówi nam zestawienie dwóch roślin: górskiej sosny (limby) i krzewu dzikiej róży. . Róża to symbol życia, ale jednocześnie kruchości egzystencji i piękna. Limba jest natomiast symbolem przemijania, brzydoty, rozkładu, śmierci. Impresjonizm to w omawianych utworach operowanie zmiennym światłem (w pierwszym sonecie porannym, w ostatnim już wieczornym), barwnymi plamami, akcentami tworzącymi opisywany pejzaż oraz malarskie organizowanie przestrzeni. Impresjonizm to również oddanie ulotności chwili i wrażenia z nią związanego. Obraz jest dynamiczny. Zestawienia tych 2 motywów skłania do refleksji na temat praw rządzących światem, ludzkim życiem. Róża miała świadomość tego, że grozi jej śmierć, obawiała się tego i starała uchronić przed zagładą. Limba jako potężne drzewo, nie obawiała się śmierci, wiedziała, że jest silną potęgą, którą nie sposób powalić, a jednak została powalona. Niekoniecznie fizyczna siła broni przed zagładą. Obraz ten symbolizuje niepokoje człowieka przed przemijaniem, śmiercią.

Region tatrzański zdobywa także popularność wśród malarzy, którzy w swych dziełach wykorzystują zarówno motywy ludowe, jak i piękno tatrzańskiego pejzażu.

Wojciech Gerson ? odgrywał wielką rolę w malarstwie polskim ostatnich dziesięcioleci XIX wieku. . Malował kompozycje historyczne, a także sceny rodzajowe i realistyczne pejzaże, z dużą wrażliwością oddając malowniczość wybranych motywów, czym wyróżniają się widoki tatrzańskie. Wykonywał również portrety i obrazy religijne. Uczył rysunku i malarstwa. Zalecał studiowanie natury i w tym celu odbywał z uczniami wędrówki po kraju, także w Tatry. (prezentacja obrazów):

? ?Czarny Staw pod Kościelcem? ? obraz ten oddaje piękno tatrzańskiej natury. Nagie skały, na których gdzieniegdzie leży śnieg. Nad brzegiem widać dwie osoby, które podziwiają te piękne wytwory natury.

? ?Widok na szczyt Rysów? ? na obrazie znajdują się Rysy, najwyższy szczyt w Tatrach polskich. Obraz ten oddaje niebezpieczeństwo Tatr. Turnie, które widzimy są strome, ich krawędzie ostre. Gerson w swoich obrazach przedstawił tatry jako góry piękne, a zarazem niebezpieczne.

Aleksander Kotsis ? Malował przede wszystkim codzienne sceny z życia galicyjskiego ludu - chłopów, górali, wiejskich dzieci, pejzaże podkrakowskie i górskie. Tworzył też portrety wieśniaków i górali. W swoich dziełach ukazywał niedolę chłopską oraz biedę góralskich dzieci. (prezentacja obrazów):

? ?Wycieczka w góry? ? obraz przedstawia dwie turystki przed szałasem w Dolinie Pięciu Stawów Polskich. Trzy ściany tego szałasu to po prostu wielkie głazy. Dach tworzą deski poprzekładane kamieniami. Brak czwartej ściany tworzy drzwi. Kobiety są ubrane elegancko. Mają piękne suknie i wytworne kapelusze, także pantofelki zamiast butów odpowiednich na wyprawę w góry. Nie wyglądają na zainteresowane objaśnieniami przewodnika. Obraz ten ukazuje biedę tego górala. Jego dom jest ubogi. Kobiety traktują go ?z góry? ignorując to co do nich mówi.

? ?Dzieci przed chatą? ? obraz ilustruje drewnianą, góralską chatę, przed która jest pięcioro dzieci. Dzieci są małe. Nie ma tak osoby dorosłej, która mogłaby je pilnować. Są pozostawione same sobie. Najstarsza dziewczynka trzyma na rękach niemowlę i z pewnością sprawuje opiekę nad rodzeństwem. Ich podwórko przed chatą nie wygląda najlepiej. Połamany płotek, wysoka trawa. Nie ma tam żadnych zabawek, które mogłyby umilić czas dzieciom. Za domem niedaleko widać piękne pasmo gór. Możemy z tego wnioskować, że ich chata stoi na uboczu, oddaleni są od innych ludzi, nie maja sąsiadów. Obraz ten ukazuje biedę tych dzieci i również ich rodziców.

? ?Matula pomarli? ? obraz przedstawia dzieci w izbie, które siedzą na łóżku, na którym, sądząc po tytule, leży ich umierająca, być może niedawno zmarła matka. Dwoje z trojga dzieci siedzi na łóżku, natomiast jedno opiera się o stół. Widocznie obawia się podejść. Dzieci są bez opieki. Izba, w której się znajdują, jest uboga. Jest tam jedno okno, przez które dociera niewiele promieni słonecznych, dlatego jest ponura. Dzieci przytulając się pocieszają się wzajemnie.

Mitologizacja góralszczyzny była formą łączenia uczuć patriotycznych z górami. Dostrzeżono wyjątkowe cechy charakteru górali, bogactwo i oryginalność ich kultury, przywiązanie do wolności. ?Na skalnym Podhalu? K. Przerwy ? Tetmajera to cykl opowiadań ? gawęd. Inspiracją do ich napisania stało się zetknięcie Tetmajera ze słynnym góralskim gawędziarzem - Sabałą. Poeta wykorzystał opowiadane przez niego i innych górali historie. Godne podkreślenia jest to, iż w utworach tych występuje stylizacja gwarowa. Autor używa takich słów, aby cały tekst był traktowany jako autentyczne opowiadanie górala, ale jednocześnie zrozumiałe dla przeciętnego czytelnika. W gawędach "Na skalnym Podhalu" Tetmajer tworzy mit o góralach. Są to postacie odważne, zdrowe psychicznie i fizycznie, moralnie nienaganne. W wielu góralskich mitach fabuła koncentruje się na jednej, konkretnej sobie (bohaterze), który wyróżnia się niesamowitym życiorysem. Najbardziej znanym jest mit o Janosiku. Według jednej z wersji rodzi się on od razu z uzębioną szczęką. Do 7 roku życia żywi się wyłącznie mlekiem matki. Jako dziecko podejmuje próbę ścięcia w górach ogromnego drzewa. Gdy stwierdza, że ma jeszcze zbyt mało siły , prosi matkę, by przez kolejne 6 lat karmiła go piersią i dopiero wtedy uzyskuje nadludzką moc. Zostaje poddany wielu próbom wytrzymałości na ból przez wiedźmy. Po przejściu ich pomyślnie otrzymuje magiczną koszulę, pas i ciupagę. Karierę zbójnickiego króla rozpoczyna zaś od obrabowania swojego ojca. Jest przywódcą najsilniejszej szajki zbójeckiej. Zabiera bogatym, daje biednym. Przyczyną zguby bohatera jest zdrada ukochanej lub przyjaciela. Umiera gwałtowną śmiercią, w młodym wieku. Przed śmiercią żegna się z najbliższymi, a także z górami z którymi ma silne więzi. Umierając szydzi z oprawcy. Taki bohater był rodzajem ideału dla górali, dlatego też wymyślali oni co rusz to nowe historie.

Stanisław Witkiewicz stworzył w latach 90. XIX wieku specyficzny styl w architekturze i sztuce użytkowej. cechujący się pewnym zuniwersalizowaniem motywów ludowych, rozszerzeniem ich i dostosowaniem do wymagań osób o większych potrzebach estetycznych i cywilizacyjnych. O idei stylu zakopiańskiego Stanisław Witkiewicz pisał: "Szło nie o zbudowanie jeszcze jednej pięknej i typowej chaty, szło o co innego: o zbudowanie domu, w którym by były rozstrzygnięte wszelkie wątpliwości co do możności pogodzenia ludowego budownictwa z wymogami bardziej złożonych i wyrafinowanych potrzeb wygody i piękna, domu, który by z góry odpierał wszelkie zarzuty i rozbrajał wszelkie uprzedzenia, który by dowiódł, że można mieć dom i mieszkanie w stylu zakopiańskim, będąc pewnym, że się dom nie zawali, być w nim zabezpieczonym od słót, wichrów i chłodów, mieć wszelkie wygody, a jednocześnie być otoczonym atmosferą piękna i w dodatku polską."

Cechy stylu zakopiańskiego:

Domy w stylu zakopiańskim to przeważnie wille lub spore pensjonaty, budowane na zrąb z drewnianych płazów, zazwyczaj usytuowane na skarpie, na wysokiej podmurówce z łamanych kamieni. Budynek był jedno- lub dwutraktowy, piętrowy, przy czym piętro sytuowano szczytem do frontu części parterowej. Z połączenia wysokiej, często rzeźbionej kalenicy ze szczytem strzelały w niebo drewniane pazdury, w formie kielichów kwiatowych. Elementem charakterystycznym była usytuowana pod okapem od południa odkryta weranda, zwana przyłapem. W połaci dachowej lokowano małe facjatkowe pokoiki - wyględy. Projekty Witkiewicza zachowywały wszystkie tradycyjne zdobienia góralskie (rysie, psy) i wprowadzały wiele nowych, wymyślonych przez artystę.

Pierwszym domem, wybudowanym wg projektu Witkiewicza w stylu zakopiańskim, jest willa "Koleba" (potem - "Koliba"), zbudowana w latach 1892-94, stojąca przy ul Kościeliskiej w Zakopanym. Znajdujące się dzisiaj w budynku muzeum przybliża zwiedzającym styl zakopiański, inspirowany regionalną sztuką Podhala.

W szerszym rozumieniu stylem zakopiańskim nazywano wszystkie przejawy przenikania ludowej kultury Podhala do kultury ogólnonarodowej, nie tylko w budownictwie i zdobnictwie, lecz także w literaturze i muzyce.

Popularność tak szeroko rozumianego stylu zakopiańskiego zaczęła zanikać przed 1910 r., a zamarł on zupełnie po śmierci Witkiewicza. Okazał się być zjawiskiem ograniczonym czasem (lata 1891-1914) i przestrzenią (Podhale), a także osobowością twórcy.

Inspiracje pejzażem i folklorem wykazują kompozycje muzyczne, wiążące się z Tatrami. Najsłynniejszy twórca, Karol Szymanowski, przyjeżdżał do Zakopanego między innymi dla muzyki góralskiej. Uczył się jej od Bartusia Obrochty, słuchał na weselach, wieczornicach. Stworzył on balet ?Harnasie?, jak również koncert skrzypcowy i liczne mazurki. Pojawiali się też inni twórcy, np. Władysław Żeleński stworzył uwerturę charakterystyczną ? ?W Tatrach?. Także Zygmunt Noskowski stworzył uwerturę koncertową ? ?Morskie Oko?.

Tatry istnieją jako przestrzeń geograficzna, ale także jako temat sztuki. Górale tatrzańscy mają się czym pochwalić! Ich tradycyjne budownictwo Stanisław Witkiewicz uznał za polski styl narodowy i przekształcił w "styl zakopiański". Wyjątkowo oryginalna jest muzyka Podhala, w której pobrzmiewają elementy bałkańskie i wschodnie. Inspirowała ona tak wielkich kompozytorów, jak m.in. Karola Szymanowskiego. Ze skarbnicy opowieści i legend góralskich czerpali: Stanisław Witkiewicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Henryk Sienkiewicz i wielu innych polskich pisarzy. Do dziś w gwarze podhalańskiej występują archaizmy, które nigdzie indziej już nie ocalały. Śpiew i taniec wyrażają przymioty właściwe góralom: żywiołowość, gwałtowność, a zarazem wielką uczuciowość. Górale przywiązani są do swego tradycyjnego stroju (na strój męski składają się białe sukienne spodnie ozdobione parzenicami, biała lniana koszula, skórzane kierpce, a także serdak; okryciem głowy jest okrągły filcowy kapelusz opasany "kostkami", a okryciem wierzchnim - sukienna cucha). Podtrzymywanych jest wiele zwyczajów i obrzędów, znanych niekiedy jeszcze ze źródeł XIX-wiecznych. Pejzaż tatrzański oraz folklor są bardzo bogato pokazane zarówno w dziełach literackich, jak i dziełach sztuki. Artyści doskonale ukazują piękno krajobrazu, pamiętając przy tym o biednym, góralskim ludzie.

[ Marcelina ]
 

sciagawa.pl