Ekspresjonizm.doc

20 Ekspresjonizm

Ekspresjonizm to kierunek stworzony w Niemczech, którego nazwa pochodzi od łacińskiego expressio i oznacza wyraz, wyrażenie. Rozkwit prądu przypada na lata 1910 – 1925 (został szczegółowo scharakteryzowany w latach I wojny światowej), choć tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się wcześniej w epoce średniowiecza, baroku, romantyzmu. 

Po raz pierwszy terminu ekspresjonizm użył malarz francuski J.A. Merv. Aby oznaczyć dzieła sztuki plastycznej, w 1901 roku nadał tę nazwę cyklowi swoich obrazów. Z kolei pierwsze próby formułowania reguł kierunku pojawiły się w latach 1905-1906 w niemieckim czasopiśmie „Die Erde”. Główny ośrodek ekspresjonizmu stanowiła grupa Die Brucke założona w 1905 roku. W jej składzie byli między innymi Kirchner, Heckel, Schmidt-Rottluff. 

Drugą grupę stanowili członkowie Der Blane Renifer, grupy założonej w Monachium w 1911 roku i zmierzającej do ekspresjonizmu abstrakcyjnego. Jej członkami byli: W. Kandisky, F. Marc, A.Macke, P.Klee.

W Polsce nazwa ukazała się w piśmie „Zdrój”, dwutygodniku wydawanym w Poznaniu w latach 1917–1922, skupiającym pisarzy i artystów z grup "Bunt" i "Zdrój". Założycielem i redaktorem naczelnym pisma był Jerzy Hulewicz.

Kierunek był odpowiedzią na kryzys duchowy XX wieku. Gdy idee pozytywizmu zawiodły, ludzie byli zmęczeni indoktrynowaniem ich przez społeczników i nie było propozycji rozwiązania kryzysu polityczno-społecznego, postanowiono skupić się na odnowieniu mistycyzmu i powrócić do prymitywnych i pierwotnych duchowych źródeł kultury, chciano zreformować dotychczasowe zasady. 

Ludzie ponownie uwierzyli, że jedynym bytem jest byt duchowy, sztuka jest sposobem dotarcia do Absolutu, a aby spróbować tego dokonać, należy odrzucić naturalizm i realizm. Poza tym teoretycy i praktycy kierunku – najczęściej nadwrażliwi, odizolowani od otoczenia, przeżywający obsesje śmierci, rozkładu, odrazy, zafascynowani podświadomością, snami, alogicznością, improwizacją, niejasnością, hermetycznością – ponad estetykę stawiali prawdę, piękno uznali za element podrzędny, niszczący, co stało się przyczyną tak częstego i wielostronnego operowania brzydotą, deformacją, groteską, zniekształceniem, kontrastem, grozą, niesamowitością, przerysowaniem naturalnych, obiektywnych kształtów przedmiotu, odrealnieniem barwy, wzmocnieniem kontrastów.

Dla ekspresjonistów poeta był wizjonerem, prorokiem, przypisywali mu funkcje profetyczne, jego emocje miały być dramatycznie i wyraziście uzewnętrzniane. Terenem, na którym mógł dać upust swym artystycznym rozterkom, wyrazić wewnętrzne „ja”, była sztuka. 

W odróżnieniu od impresjonizmu, optującego za liryką subtelnego nastroju, ten kierunek stworzył poetykę „krzyku duszy”, akcentując opozycje w wizerunku rzeczywistości (wzniosłość-trywialność, wolność-przymuszanie, współczesność-uniwersalizm).

Wyznacznikiem kierunku jest poza tym wyolbrzymienie, deformacja leksykalna i składniowa, łączenie elementów onirycznych i fantastycznych, ukłon w stronę prymitywizmu. Polskimi przedstawicielami nurtu są Stanisław Przybyszewski i Jan Kasprowicz. W hymnie Dies irae zastosował takie elementy potęgujące ekspresję, jak wrzask, płacz, wycie, krzyki, trąba obwieszczająca koniec świata.

Jest to kierunek w sztuce i w literaturze obejmujący początek XX wieku. Ekspresjonizm jest to kierunek w sztuce i literaturze obejmujący początek XX wieku. Jego największy rozkwit przypada na lata 1905-1930. Sam termin pochodzi z łaciny expressio-wyraz, wyrażenie.
Po raz pierwszy użył terminu ekspresjonizm, dla oznaczenia dzieła sztuki plastycznej, malarz francuski J.A. Merv, który w 1901 r. Nadał tę nazwę cyklowi swoich obrazów. Pierwsze próby formułowania zasad pojawiły się w latach 1905-1906 w czasopiśmie „Die Erde”. Ekspresjonizm dążył do wyrażenia w sposób spotęgowany i dramatyczny wewnętrznych przeżyć twórcy, jego uczuć.

Celem ekspresjonistów nie było bezpośrednie odtwarzanie rzeczywistości, ale raczej utrwalenie intelektualnego i uczuciowego przeżycia wywołanego wybranym fragmentem oglądanego świata, obrazy oddziaływają na wyobraźnię odbiorcy nastrojem.
Twórcy posiadający wyobraźnię typowo ekspresjonistyczną byli to ludzie nadwrażliwi, samotnicy, przeżywający obsesje śmierci, rozkładu, odrazy.
Konwencjonalne piękno uznano za element podrzędny, destrukcyjny, zabójczy, bo artysta dążąc do doskonałości formalnej zaniedbywał istotę rzeczy, ideowo-moralna treść i wartość dzieła. Odrzucono uznanie i konwencjonalne kanony piękna, co wiodło do niezrozumienia sztuki ciemnej, nieczytelnej. Wszystko, co pierwotne i proste, w swej istocie wspaniałe zostało uznane za synonim wartościowego.

Ekspresjoniści posługiwali się silnymi deformacjami potęgującymi napięcie, przerysowaniem naturalnych, obiektywnych kształtów przedmiotu, odrealnieniem barwy, wzmocnieniem kontrastów.
Główny ośrodek ekspresjonizmu stanowiła grupa Die Brucke założona w 1905 r. (Kirchner, Heckel, Schmidt-Rottluff i inni).
Drugą grupę stanowili członkowie Der Blane Reifer (założona w Monachium w 1911), zmierzali oni do ekspresjonizmu abstrakcyjnego, członkami byli: W. Kandisky, F. Marc, A.Macke, P.Klee.

2. Malarstwo

A. Na świecie

a) James Ensor „Malujący szkielet”

· obraz przedstawia malarza, który jest szkieletem, ma błękitny garnitur, stoi przy sztaludze, w rozświetlonej, radosnej pracowni, pełnej rozrzuconych po podłodze cylindrów, karnawałowych masek o karminowych ustach i uśmiechniętych czaszek,
· w tle, na ścianach znajduje się niezliczona ilość obrazów,
· obraz wzbudza grozę i odrazę, nie wiemy czy tak naprawdę- czaszka zastępuje twarz malarza, czy też jest tylko maską.

B. W Polsce

W Polsce ekspresjonizm reprezentowany był przez Formistów, czyli Andrzej Pronaszko, Zbigniew Pronaszko, Czyżewski, August Zamoyski, Leon Chwistek, Konrad Winkler, Stanisław Ignacy Witkiewicz i inni). Wywarli oni długotrwały wpływ na malarstwo polskie XX wieku.

a) Leon Chwistek „Szermierka”

· obraz typowo formistyczny, zbudowany z elementów geometrycznych,
· obraz przedstawia dwoje ludzi, szermierzy, którzy walczą, szczególnie rzuca się w oczy dynamizm, ludzie przybierają dynamiczną pozę, widać ich ruch, co jednak zamazuje tło i czyni go trudnym do określenia,
· postacie ludzi nie są realne- widać tylko zarysy,
· dominują odcienie brązu.

b) Wojciech Weiss „Promienny zachód Słońca”

· głównym elementem jest Słońce, które zachodzi, jego promienie zajmują całe niebo, ma kolor jaskrawo-żółty, 
· jest to krajobraz, widoczne są pagórki, trzy drzewa, horyzont,
· dominują: żółć, czerwień, fiolet,
· farba nakładana grubo,
· obrazowi towarzyszy spokój.

3. Literatura

A. Jan Kasprowicz

a) „Dies irae”

· wrzask, płacz, wycie, krzyki, do tego cały czas trąba, obwieszczająca koniec świata;

-„Trąba dziwny dźwięk rozsieje, 
Ogień skrzepnie, blask ściemnieje,
W procz powrócą światow dzieje.
Z drzew wieczności spadną liście”,
-„Pańskiego gniewu dzień,
w którym w pożarach spokojnego słońca
szatańskim chichotem płoną
świeże, niezwiędłe róże 
grzechu i winy!”,
-„Biada!... Pierś światów, przed chwila tak żywa,
kona pod strasznym ciężarem...”,

· czerwień i kontrastowa biel;

-„rzeka i morzem płynie ciepła krew,
w rzekę i morze krwi jej ból się zmienia...”,

· gwałtowne przemiany w przyrodzie, gwałtowny ruch, 

-„Olbrzymy świerków padają strzaskane;
las się położył na skalisty zrąb;
węże kosówek, wyprężywszy ciała
w kurczach smiertelnych, drętwieja bezładne”,
-„kozice stromą oblepiły ścianę 
i patrząc trwożnie w bezmierny, daleki,
w ten nieskończony chaos mgieł i cieni,
runęły w żlebny grób...” 

· hiperbolizacja

-„nieskończony chaos mgieł i cieni”,
-„wiekuista męka”,
-„wielki, wszechmocny Ból”,
-„nadludzkie brzemię”,
-„miliardy krzyzy”,
-„Mą duszę pali wieczna, nie zamknieta rana!”,

· drastyczne sceny, wzbudzające grozę

-„rzeką i morzem płynie ciepła krew,
w rzekę i morze krwi jej ból się zmienia...”,
-„A krew w tych morzach, w tych czerwonych rzekach
ścięła się w ciemny lód...”,
-„A spod korzeni jadowitych ziół,
spod kęp sitowia i trzciny, i traw, 
z rowów, przepadlisk, wądolców i jam,
pokrytych opalowym szkliwem zgniłych wód,
zaczyna wypełzywać żmij skłębiony płód:
czarne pijawki, zielone jaszczury
wiją się naprzód wpław
i oplatają kręgami śliskiemi
męczeńskich krzyzy smutne miliardy,
z bagnistej wyrosłe ziemi,
zapadłe w bagnisty kał...”,

· bunt przeciw Bogu

-„Nic, co się stało pod sklepieniem niebiosów,
bez Twej woli się nie stało!
Kyrie elejson!
O źródło zdrady! Kyrie elejson!
Przyczyno grzechu”,

· pożądanie 

-„a ona, w w zbrodniczych pieszczot roztacznia szczodra”.

4