TYTUL: Bibliotekarz z Dzikowa. Dr. Michal Marczak (1886-1945) AUTOR: Adam F. Baran (barana@friko2.onet.pl) ---------------------------------------------------------------- --------- SUMMARY There is a grave on the cementry in Tarnobrzeg. It's on the left, near the main path running in direction of the cross. It's grey and not very big. There in polished and hardly seen becouse of age inscription: "S+P, Dr Micha� Marczak, * 20.IX.1886 + 18.XI.1945. He attended to God, Polish culture an to this district. Peace to his memory. He asks for prayer." The memory that doesn't allow the people of culture to pass the grave indifferently is occasional but retentive. The memory should be passed to next generations. A.F. Baran's reading titled "A Librarian from Dzik�w" is such a request. Micha� Marczak was born on 20.IX.1886 in Grywa�d near Kro�cienko, the province of Nowy Targ. He died on 18.XI.1945 in Tarnobrzeg- Dzik�w. In 1913 he graduated from UJ [Jagiellonian University] with a degree of a doctor of philosophy on the basis of the work: "Tarnobrzeg in Austrian government". In 1913-1929 he was an archivist and a librarian of Tarnowscy in Dzik�w. He catalogued the library of thirty thousand volumes. Unfortunatelly, it wasn't without the reverse of fortune. In 1926 he finished the work on the alphabetical catalogues but at night, 21-22 December 1927, the Dzik�w Castle burnt down. During the absence of the owners, M. Marczak controlled the rescue operation of the collection. About six percent of the old printed material and seventy five percent of the new ones and all manuscripts were rescued. The work of the librarian bunt down. M. Marczak was a social worket, a journalist, a historian and an ethnographer too. He published his papers in the local papers: "Obywatel" ["A Citizen"], "G�os Ziemi Tarnobrzeskiej" ["The Tarnobrzeg's Land Voice"] and "Wie�ci Nadwi�la�skie" ["The information on the Wis�a river"]. He also published his papers in the national papers: "Czas" ["The Time"], "G�os Narodu" ["The Voice of People"], "Przewodnik Bibliograficzny" ["The Bibliography Guide"], "Pami�tnik �wi�torzyski" ["The �wi�tokrzyski Diary"] and "Archeion". In 1921-1929 the most important papers of M. Marczak were mainly devoted to Tarnobrzeg. They were: "Biblioteka Tarnowskich w Dzikowie" (Krak�w, 1921), "Genealogia �lepowron�w Rybczy�skich z Wielowsi" (Tarnobrzeg, 1922), "Drukarnie i druki tarnobrzeskie 1900-1924" (Lw�w, 1925), "Hetman Jan Tarnowski" (Tarnobrzeg, 1926), "Zabytek dawnego szkolnictwa parafialnego w Miechocinie" (Krak�w, 1926), "Obecny powiat tarnobrzeski w �wietle metryk parafialnych z XVII i XVIII wieku" (Tarnobrzeg, 1928) and "Pozosta�o�ci dawnej kultury ludowej na tle dzisiejszej w powiecie tarnobrzeskim i w okolicy Koprzywnicy" (Tarnobrzeg, 1929). In 1925-1938 M. Marczak studied the ethnography and the customs of Podhale. In "Gazeta Podhala�ska" (1925-1935) and then in "Gazeta Podhala" (1936-1938) he published 54 articles on that subject. In 1925-29 he was a teacher of History at Jan Hetman Tarnowski State Grammar School in Tarnobrzeg. Until the year 1930 he was "the full member" of the School Section in Tarnobrzeg, the executive organ of The School Superintendent's Office Lw�w. In 1930 he left Dzik�w together with his family. He became the head of extraschool in Brze�� on the Bug, and the inspector of Polesie. Then, in 1935-39 he worked as a head of education for adults in the Ministry of Religion and Public Enlightenment in Warsaw. He took care of the Library of Sightseeing Company in Warsaw. He was a member of the publishing, committee Polskie Towarzystwo Krajoznawcze [The Touring Polish Society], that had "S�ownik Geograficzny Pa�stwa Polskiego" [The Geographic Dictionary of Polish Country] and "Ziemia" [The Globe] under its care. Until 1939 he published "Ilustrowany Przewodnik po Pieninach i Szczawnicy" (Krak�w, 1927), "Przewodnik po Polesiu" (Brze�� on the Bug, 1935), "Dzieje pastuszka" (Nowy Targ, 1938) and "Zbiory archiwalne Hr. Tarnowskich w Dzikowie" (Warsaw, 1939). Dr M. Marczak stayed in Warsaw during the occupation. He worked until the PTK library was closed. Then, he worked as a teacher of Polish at school in Wilan�w and a teacher of clandestine teaching. In 1939-44 he took care of the hidden collection of books of Tarnowscy in Dzik�w. In July 1944, when he came to Dzik�w, he leart about the Russian offensive and about the outbreak of Warsaw Rebelion. Marczak's family stayed in Warsaw until the Rebellion was over. His son and doughter joined AK [National Army]. In 1944-45 the Government decided to nationalize the collection. The new authorities of the starosty made M. Marczak the custodian of the library, the archives and the museum collection. When the AK forces were in Dzik�w and the patriots were percecuted M. Marczak talked to the military and administrative authoroties to try to save the collection that was gathered there (He wrote: "Memoria� do w�adz pa�stwowych"). In the work he stigmatized the contempt of "allied army" for cultural values collected in Dzik�w and neighbourhood. He died safeguarding the treasures of Polish and European culture. It's 51 years since dr M. Marczak died. In Autumm, last year one of the descendants of the famous family Jan Tarnowski unveiled in front of the school library in Dzik�w commemorating plate made of white marble. The artist wrote the following words on the commemorating plate: "For Dr Miacha� Marczak (1886-1945) the greatest form master of young people and the hero of Dzik�w collection the inhabitants of Tarnobrzeg for 50th death anniversary 18 Nevember 1995". Last year was the 50th death anniversary of M. Marczak. In September 1996 went by 110 years since the gentle figure was born. The brave and full of sacrifice work caused that most of the collection remained and now it's in the national collection of UJ [Jagiellonian University] Library and in the National Archiver in Wawel. The old M. Marczak's works may be used for cataloguing the present Dzik�w collection that is scattered in Poland and abroad. Since Artur Tarnowski wrote the article titled "Prawda o zbiorach dzikowskich" ("Kultura", 5/1959, Pary�), nobody undertook cataloging the collection. Stanis�aw Marczak-Oborski Tarnobrzeg* siostrze Czy pami�tasz nasze dzieci�stwo? Czy pami�tasz lata szcz�liwe? Czy widzisz "pa�ac pod pap�", gdy oczy przymkniesz na chwil�? Miasteczko �ydowskie i brudne brzydot� straszy�o szar� ... To samo w skwarne po�udnie, to samo w ulew� nawaln�. Pami�tasz spacery nad Wis��? I po�ar przedmie�cia Rulek? Dzi� widz�, gdy o tym pomy�l�, granat nieba prze�arty przez �un� ... Wi�c daje Ci par� obraz�w ze wspomnie� dalekiej ci�by, i zapach bz�w, tak spleciony z zapachem dzieci�stwa ojczyzny. (* mies. "Profile" nr 12/1979, Rzesz�w, s. 23) I. Od Autora W sierpniu 1944 r. zako�czy�a si� okupacja hitlerowska na terenie Tarnobrzega. Dzik�w(1), siedziba rodowa hr. Tarnowskich, straci�a na znaczeniu. W�a�ciciele, zmuszeni nakazami PKWN, musieli opu�ci� swoj� rodow� posiad�o��. Zamek w Dzikowie przej�to dla potrzeb szkolnictwa i nowotworzonych w�adz powiatowych w Tarnobrzegu. Bezcenne skarby kultury narodowej i europejskiej zgromadzone i ukryte starannie w Dzikowie podczas wojny a tak�e te, zdeponowane wcze�niej w Muzeum Narodowym w Warszawie czy Ossolineum we Lwowie przej�y po wojnie instytucj� pa�stwowe (Archiwum Pa�stwowe w Krakowie, Biblioteka Jagiello�ska, znikoma cz�� zbior�w rodziny hr. Tarnowskich zdeponowana zosta�a na Zachodzie) lub zagin�y bez �ladu zagarni�te przez ZSRR wraz ze wschodnimi terenami II RP. Opr�cz prawowitych w�a�cicieli tych zbior�w niema�� rol� w ich pieczo�owitym piel�gnowaniu, skatalogowaniu i zabezpieczeniu (szczeg�lnie podczas dw�ch wojen �wiatowych) odegra� dr Micha� Marczak, bibliotekarz i archiwista hr. Tarnowskich, kt�ry z nara�eniem �ycia ratowa� zbiory podczas I wojny �wiatowej. Podobnie by�o w okresie tzw. Republiki Tarnobrzeskiej (1918-19) oraz podczas ratowania zbior�w w czasie tragicznego po�aru zamku w Dzikowie w grudniu 1927 r., pod nieobecno�� w�a�cicieli. Mimo, i� po latach pracy u hr. Tarnowskich (1913-1929) los skierowa� dra M. Marczaka najpierw na Polesie a p�niej do Warszawy utrzymywa� nadal �ywe kontakty z Tarnowskimi, zw�aszcza przed zbli�aj�c� si� II wojn� �wiatow� razem z w�a�cicielem Dzikowa hr. Arturem Tarnowskim przygotowa� cenniejsze zbiory do ewentualnej ewakuacji i zabezpieczenia przed naje�d�c�. Potem ju� z okupowanej Warszawy zagl�da� na d�u�sze "wakacje" do Dzikowa i starannie opiekowa� si� ukrytymi skarbami rodowymi na terenie rezydencji hr. Tarnowskich. (Czy robi� to tylko z pobudek osobistych i patriotycznych, a nie organizacyjnych trudno dowie��). Kiedy podczas lata 1944 r. zaskoczony ofensyw� wojsk sowieckich i wybuchem Powstania Warszawskiego nie widzia� bezpiecznej szansy dotarcia do rodziny, zdecydowa� �e wraz z w�a�cicielk� Dzikowa, hr. R� Tarnowsk�, stanie na stra�y zbior�w. Szybko zosta� sam, poniewa� "nowe czasy" nie pozwoli�y na zamieszkiwanie w Dzikowie jego prawowitym w�a�cicielom. Swoj� determinacj� przyp�aci� �yciem. Prawd� o swojej ostatniej, tragicznej nocy zabra� do grobu. Posta� dra M. Marczaka jest g��wnym tematem opracowania. Mimo szeregu artyku��w prasowych i publikacji nie powsta�a dot�d szczeg�owa biografia dotycz�ca tej zas�u�onej dla Polskiej kultury, ciekawej i interesuj�cej postaci. Ksi��ka niniejsza ma t� luk� wype�ni�, cho� nale�y si� spodziewa�, �e b�dzie tak�e g��wnym impulsem do dalszych uzupe�nie�. Autorowi m.in. nie uda�o si� odpowiedzie� na pytania dotycz�ce ewentualnych przyjacielskich powi�za� z Aleksandrem Patkowskim(2) - tak jak Marczak - by� znanym regionalist�, cz�onkiem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, redaktorem "Ziemi" i "S�ownika Geograficznego Pa�stwa Polskiego". Niewiadomym jest, cho� nie ulega �adnej w�tpliwo�ci �e mia� miejsce, formalny udzia� dra M. Marczaka w konspiracji 1939-45. Przypomnienie i zac...
cegwaldek1978.78