HORMONY [gr.], różnorodne związki org. wytwarzane przez żywe organizmy, regulujące i koordynujące procesy chem. w komórkach i tkankach, a pośrednio — wszelkie procesy fizjol., przez dostosowywanie ich do zmieniających się warunków otoczenia. Wszystkie hormony organizmu tworzą układ hormonalny, w którym współdziałają ze sobą (np. adrenalina i glukagon podnoszą poziom glukozy we krwi) lub działają antagonistycznie względem siebie (np. insulina obniża poziom glukozy, a adrenalina i glukagon — podwyższają), dzięki czemu wszystkie procesy w organizmie pozostają w równowadze. Hormony występują w żywej komórce w b. małych stężeniach; mechanizmy ich działania nie są dotychczas poznane, natomiast stosunkowo dobrze poznano fizjol. skutki ich wpływu na organizm i na niektóre procesy biochemiczne. U zwierząt niektóre hormony powstają w gruczołach dokrewnych, inne w pewnych tkankach (hormony tkankowe); krew przenosi je do miejsca działania. Synteza danego hormonu jest pobudzana przez inny hormon, przez określoną substancję neurosekrecyjną lub zmianę chem. w organizmie; jedne hormony są wydzielane do krwiobiegu w sposób ciągły (np. insulina), inne okresowo w zależności od potrzeb organizmu (np. hormony płciowe). Niektóre hormony wywierają wpływ ogólny na ustrój żywy (np. hormony wzrostu, hormony przytarczyczne), inne działają na określony narząd (np. gonadotropiny na gonady) lub tkankę (np. oksytocyna na mięśnie gładkie). Układ hormonalny kontroluje ogólny metabolizm w ciągu całego życia: koordynuje nieustannie przebiegi procesów biochem. i utrzymuje określone środowisko wewn. (głównie hormony przysadki, rdzenia i kory nadnerczy, tarczycy i trzustki), a także reguluje gospodarkę wodną i ciśnienie osmotyczne (hormony kory nadnerczy, tylnego płata przysadki) oraz procesy trawienia (hormony tkankowe przewodu pokarmowego). Hormony odgrywają również rolę w przewodzeniu bodźców nerwowych (neurohormony). Układowi hormonalnemu podlegają poszczególne etapy rozwoju organizmu; reguluje on procesy wzrostu (somatotropina, hormony tarczycy, nadnerczy i trzustki pobudzają wzrost, hormony gruczołów płciowych hamują go) oraz różnicowania się narządów (tyroksyna powoduje metamorfozę płazów, hormony wylinki — linienie owadów i skorupiaków). Wreszcie układ hormonalny kontroluje procesy związane z funkcjami rozrodczymi organizmu (hormony gonadotropowe — rozwój i funkcjonowanie gruczołów płciowych, hormony płciowe — rozwój drugorzędnych i trzeciorzędnych cech płciowych, zachowanie się seksualne, np. toki ptaków, hormony laktogenne — wytwarzanie mleka, wydzieliny wola u gołębi, instynkt macierzyński). W zdrowym organizmie układ hormonalny pozostaje w równowadze; zaburzenie wydzielania poszczególnych hormonów zakłóca tę równowagę, a naruszając tym samym równowagę fizjol. i chem. ustroju, prowadzi do zaburzeń chorobowych.
Liczne hormony zwierząt kręgowych wyodrębniono w stanie czystym i zbadano ich budowę chem.; na tej podstawie hormony można podzielić na: 1) pochodne aminokwasów (np. adrenalina, tyroksyna); 2) hormony peptydowe (np. oksytocyna, wazopresyna); 3) hormony białkowe (np. insulina), często będące białkami złożonymi (glikoproteinowe hormony przysadki); 4) hormony steroidowe (hormony płciowe i kory nadnerczy). Hormony wytwarzane przez odmienne gat. zwierząt różnią się nieco budową chem.; najwyższą specyficzność gatunkową wykazują hormony białkowe. Czynne wyciągi z gruczołów dokrewnych zwierząt i liczne syntet. związki o działaniu podobnym do hormonów znalazły zastosowanie w leczeniu człowieka. Hormony zwierząt bezkręgowych są mniej poznane. U roślin występują fitohormony.
Badania nad rolą fizjol. gruczołów dokrewnych (endokrynologia) zapoczątkował 1848 lekarz ang. Th. Addison; dostrzegł on związek między ciemnieniem skóry i uszkodzeniem nadnerczy. Nazwę hormonów wprowadzili W.M. Bayliss i E.H. Starling (1905).
HORMONY GRASICY, rodzina hormonalnie czynnych polipeptydów wyizolowanych z komórek nabłonkowych grasicy, wpływających na proces wewnątrz- i pozagrasiczego dojrzewania limfocytów T; wykazano także wpływ hormony grasicy na neurohormonalną oś podwzgórze–przysadka–obwodowe narządy wydzielania wewn. (w tym: tarczyca, gonady i nadnercza); do najlepiej poznanych czynnościowo i zdefiniowanych strukturalnie hormony grasicy należy grupa tymozyn (tymozyna alfa 1, alfa 7, beta 4, protymozyna alfa 1), tymopoetyna oraz surowiczy czynnik grasiczy (FTS-thymulin); w Polsce znalazł zastosowanie terapeutyczne oczyszczony ekstrakt grasicy cielęcej,TFX.
ESTRADIOL [gr.], steroidowy hormon płciowy żeński; najbardziej aktywny spośród naturalnych estrogenów, wytwarzany gł. w jajnikach, w pęcherzyku Graafa, także — w znacznie mniejszych ilościach — przez łożysko i korę nadnerczy; syntezą e. kierują gonadotropiny; e. wywołuje cykliczne zmiany czynności narządów rozrodczych, powoduje powstawanie drugorzędowych cech płciowych i popędu płciowego, wzrost gruczołów mlecznych, wywiera wpływ na ogólną przemianę materii; stosowany w lecznictwie w postaci preparatów e. lub jego estrów przy zaburzeniach miesiączkowania i okresu pokwitania.
ANDROGENY [gr.], męskie hormony płciowe z grupy steroidów, wydzielane przez komórki śródmiąższowe jądra, a także (w znacznie mniejszych ilościach) przez korę nadnerczy i jajniki; a. warunkują rozwój i czynności męskich narządów rozrodczych oraz powstawanie wtórnych cech płciowych (np. męski typ budowy ciała, zarost); synteza a. jest kontrolowana przez hormony przysadki; do a. jest zaliczany testosteron, dehydroepiandrosteron i androstendion, a także produkt przemiany testosteronu androsteron; a. mają również wpływ na ogólną przemianę materii, wzmagają syntezę białek, wpływają na stan psych. organizmu.
LUTROPINA, luteinizujący hormon, LH, hormon gonadotropowy, wydzielany przez przedni płat przysadki; jest glikoproteiną o masie cząsteczkowej 28 500 (u człowieka); reguluje produkcję hormonów przez gruczoły płciowe: u osobników męskich stymuluje produkcję testosteronu przez komórki śródmiąższowe jąder, u żeńskich — wydzielanie progesteronu w pęcherzykach Graafa.
TESTOSTERON [łac.-gr.], gł. steroidowy hormon męski, wytwarzany przez gruczoł śródmiąższowy jąder (komórki Leydiga); wykazuje działanie androgenne (androgeny) i anaboliczne (np. przyspiesza syntezę białek); w lecznictwie stosowany (obecnie syntet.) w przypadkach niedoczynności lub zaniku czynności narządow płciowych męskich, u kobiet — w pewnych zaburzeniach miesiączkowania, raku sutka i in.; testosteron wyodrębnił 1935 E. Laqueur, zsyntetyzowali go (1935) A. Butenandt i L. Ružička.
NIEDOKRWISTOŚĆ APLASTYCZNA, med. zmniejszenie liczby wszystkich elementów komórkowych we krwi obwodowej (erytrocytów, leukocytów, płytek) spowodowane upośledzeniem ich wytwarzania przez szpik kostny; postać wrodzona lub nabyta, która może być samoistna lub częściej wywołana toksycznym działaniem niektórych leków (chloramfenikol, fenylobutazon), środków chem. (arsen, benzen, rozpuszczalniki org.), promieni jonizujących, zakażeń wirusowych i czynników immunologicznych; objawy kliniczne zależą od szybkości zmniejszania liczby elementów komórkowych: skaza krwotoczna, podatność na zakażenia, osłabienie, szybkie męczenie się i bladość; jedynym skutecznym leczeniem n.a. jest przeszczep szpiku kostnego (u osób młodych), poza tym stosuje się leki immunosupresyjne, hemopoetyczne czynniki wzrostu, przetaczanie koncentratów krwinek czerwonych i płytek.
DYCHAWICA OSKRZELOWA, astma oskrzelowa, zespół objawów charakteryzujących się napadową dusznością, wywołany zwężeniem dróg oddechowych, występującym nagle i zmieniającym swe nasilenie w krótkim odstępie czasu; istotą dychawicy oskrzelowej jest skurcz oskrzeli, obrzęk błony śluzowej i nadmierne wydzielanie gruczołów śluzowych; ze względu na etiologię rozróżnia się dychawicę oskrzelową alergiczną (alergenami są: substancje białkowe pochodzenia bakteryjnego, pokarmowego, pyłki kwiatów, łupież zwierzęcy, kurz, pleśń), wysiłkową, infekcyjną, polekową, związaną z chorobami ogólnoustrojowymi; pewną rolę w patogenezie dychawicy oskrzelowej odgrywają zaburzenia czynności układu autonomicznego. Dominującym objawem klinicznym jest duszność, która może wystąpić o każdej porze dnia, utrudniony jest zwł. wydech, natomiast wdechy są powierzchowne, świszczące, pojawia się kaszel z odkrztuszaniem plwociny oraz sinica, napad może mieć zróżnicowany czas trwania; długotrwała dychawica oskrzelowa prowadzi do powstania rozedmy płuc, zniekształcenia klatki piersiowej i niewydolności krążenia; w leczeniu stosuje się leki rozkurczające oskrzela i kortykosterydy, zaostrzenie astmy leczy się teofiliną, sympatykomimetykami, kortykosterydami, przez nawodnienie i podanie tlenu.
SZOK [ang.], wstrząs, zespół ciężkich zaburzeń ogólnoustrojowych pod wpływem urazu, krwotoku lub działania innych szkodliwych czynników, prowadzących do ostrego zmniejszenia przepływu krwi przez ważne dla życia narządy (mózg, serce, płuca, wątroba, nerki) i ich ciężkiego niedotlenienia. Objawy kliniczne: spadek ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie tętna i oddechu, bladość skóry (skóra pokryta zimnym potem), często utrata lub zaburzenia przytomności. W zależności od przyczyny rozróżnia się: 1) szok hipowolemiczny, ze zmniejszeniem objętości krwi krążącej, wskutek: krwotoku (szok pokrwotoczny), oparzenia (szok pooparzeniowy), urazu (szok pourazowy, operacyjny), odwodnienia i utraty soli miner., np. w wyniku biegunek, uporczywych wymiotów;2) szok normowolemiczny, wywołany znacznym rozszerzeniem obwodowych naczyń krwionośnych wskutek ich porażenia przez toksyny bakteryjne (szok bakteryjny), zatruć chem. i polekowych, niewydolności nadnerczy, reakcji uczuleniowych (szok alergiczny, anafilaktyczny), znacznego osłabienia czynności mięśnia serca (szok kardiogenny, sercowo-pochodny), np. w zawałach serca, zatorze tętnicy płucnej. Leczenie zależy od przyczyny wywołującej: w szoku hipowolemicznym przetaczanie leków osoczozastępczych (dekstran), krwi, osocza, roztworów elektrolitowych, stosowanie leków przeciwbólowych, podawanie tlenu; w szoku kardiogennym zaś leki nasercowe.
ZATRUCIE, intoksykacja, zaburzenie czynności komórek, tkanek lub narządów wskutek działania trucizn; stopień nasilenia (ostre, podostre, przewlekłe) zatrucia zależy od dawki, siły działania i drogi, którą trucizna dostała się do organizmu (przez przewód pokarmowy, układ oddechowy, skórę, śluzówki, bezpośrednio do krwi). Najczęstsze są zatrucia egzogenne wskutek dostania się trucizn z zewnątrz, rzadsze endogenne wywołane zaburzeniami metabolizmu ustroju (np. mocznica). Trucizny wykazują często powinowactwo do poszczególnych układów i narządów, np. tlenek węgla wiąże hemoglobinę, związki rtęci uszkadzają nerki, związki fosforu wątrobę, a wiele trucizn (np. atropina, alkohol) układ nerwowy. Objawami nietolerancji są często wymioty, biegunki, poty, gorączka, kaszel, a objawami będącymi wyrazem uszkodzenia narządów np. drgawki, krwiomocz, żółtaczka; w zatruciach przewlekłych występują objawy niewydolności poszczególnych narządów lub układów. Leczenie: usunięcie trucizny z ustroju, zobojętnienie jej lub rozcieńczenie, zwalczanie objawów groźnych dla życia, podtrzymywanie czynności układu krążenia i oddychania.
RZADKOSKURCZ, bradykardia, zwolniona czynność serca (poniżej 60 na min.); fizjol. — np. w czasie snu, u sportowców, patol. — wywoływana przez zaburzenia automatyzmu węzła zatokowo-przedsionkowego, wzmożone ciśnienie śródczaszkowe, niedoczynność tarczycy lub przysadki mózgowej, hiperkaliemię (wzrost poziomu potasu); leki np. parasympatykomimetyczne.
CZĘSTOSKURCZ, tachykardia, znacznie przyspieszona czynność serca (powyżej 100 uderzeń na min); częstoskurcz zatokowy najczęściej wynika ze wzmożonej aktywności układu współczulnego; fizjol. — wysiłek fiz., stany emocjonalne, patologiczny — niewydolność krążenia, niewydolność oddechowa, nadczynność tarczycy, stany gorączkowe, leki, np. atropina; częstoskurcz napadowy — nagłe przyspieszenie akcji serca do 160–300 uderzeń na min spowodowane przejęciem czynności bodźcotwórczej przez ośr. ektopowy (pozazatokowy); w zależności od lokalizacji tego ośr. rozróżnia się częstoskurcz napadowy nadkomorowy (nerwica wegetatywna, używki, choroby serca) i częstoskurcz napadowy komorowy (np. w przebiegu choroby wieńcowej serca, zapalenia mięśnia sercowego, kardiomiopatii).
BEZDECH, zatrzymanie czynności oddechowej; może być spowodowany obniżeniem poziomu dwutlenku węgla we krwi tętniczej, porażeniem lub uszkodzeniem ośr. oddechowych w centr. układzie nerwowym oraz porażeniem mięśni oddechowych; nie leczony, nieodwracalny bezdech prowadzi do niedoboru tlenu w tkankach (hipoksja) i zgonu.
ADRENALINA [łac.], suprarenina, hormon, mediator układu nerwowego należący do katecholamin, wytwarzany przez rdzeń nadnerczy i zakończenia włókien pozazwojowych współczulnego układu nerwowego; prekursorami adrenaliny ina i noradrenalina, ta ostatnia spełnia funkcje hormonalne; adrenalina pobudzając glikogenolizę; w wątrobie i w mięśniach, wpływa na podwyższenie poziomu glukozy we krwi (działa antagonistycznie do insuliny); pośredniczy także w przenoszeniu impulsów ze współczulnego układu nerwowego do tkanek, zwęża obwodowe naczynia krwionośne, rozszerza źrenice, a w większych stężeniach powoduje podniesienie ciśnienia krwi; stosowana w lecznictwie przy zaburzeniach krążenia, dychawicy oskrzelowej, w stanach uczuleniowych.
DOPAMINA, hormon tkankowy; wydzielana na zakończeniach nerwowych układu współczulnego, bierze udział w przewodnictwie nerwowym; substancja macierzysta noradrenaliny i adrenaliny.
BETA-ADRENOLITYKI, beta-blokery, leki blokujące receptory adrenergiczne beta; zmniejszając reakcję narządów na adrenalinę, wydzielaną m.in. w stresie, zwalniają czynność serca, zmniejszają jego zapotrzebowanie na tlen oraz hamują wzrost ciśnienia tętniczego; stosowane gł. w chorobie niedokrwiennej serca, nadciśnieniu tętniczym; do często stosowanych beta-adrenolityków należą m.in.: propranolol, praktolol, metoprolol, acebutolol.
HIPOTERMIA [gr.], stan obniżenia temperatury ciała organizmu stałocieplnego; Hipotermia kontrolowana, metoda stosowana w celu zwolnienia metabolizmu ustrojowego, by zmniejszyć zapotrzebowanie tkanek na tlen (zmniejszenie niebezpieczeństwa wynikającego z hipoksji, spowodowanej miejscowym przerwaniem krążenia w mózgu, sercu, wątrobie, nerkach itd. podczas operacji na otwartym sercu, w neurochirurgii, chirurgii dużych naczyń); oziębienie wykonuje się u pacjenta w znieczuleniu ogólnym, metodą powierzchniową z zastosowaniem lodu, lodowatej wody lub materaców chłodzących oraz metodą pozaustrojową — poprzez oziębienie krwi przechodzącej przez spiralę chłodzącą; przy zastosowaniu sztucznego płuco-serca można obniżyć temperaturę ciała do 15°C.
UDAR CIEPLNY, stan ostrego zaburzenia termoregulacji, znaczne przegrzanie ustroju przy niedostatecznym oddawaniu ciepła; zwykle zdarza się u ludzi ciężko pracujących w atmosferze o wysokiej temperaturze, znacznej wilgotności i niedostatecznej wentylacji; dochodzi do ustania wydzielania potu, co powoduje gorączkę, bóle i zawroty głowy, zamroczenie, przyspieszenie oddychania, zaburzenia psych. i utratę przytomności.
HIPERTERMIA [gr.], med. przegrzanie, wzrost temperatury ustroju stałocieplnego ponad normę, wskutek niemożności wyrównania dodatniego bilansu cieplnego przez odprowadzenie nadmiaru ciepła lub przez ograniczenie jego produkcji w ustroju; stanem krańcowym hipertermii jest udar cieplny.
HIPERTONIA [gr.], med. zwiększenie napięcia mięśni szkieletowych, np. przy udarach mózgu, także zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi (nadciśnienie tętnicze).
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE, hipertensja, wzrost ciśnienia tętniczego krwi ponad wartości uznane za graniczne (wg WHO 150/90 mm Hg); stały lub napadowy objaw chorobowy w pierwotnych schorzeniach nerek, tętnic, nadnerczy, przysadki i in. narządów lub schorzenie samoistne, tzw. choroba nadciśnieniowa, stanowiąca ponad 90% przypadków nadciśnienia tętniczego; w jej rozwoju duże znaczenie mają bodźce psych., związane zwł. z nerwowym, konfliktowym życiem we współcz. świecie, powodujące wyzwalanie przez ośrodkowy i autonomiczny układ nerwowy substancji podwyższających ciśnienie krwi (gł. adrenalina i noradrenalina); choroba nasila się stopniowo; bóle i zawroty głowy, zaburzenia widzenia, szum w uszach; napadowe nadciśnienie tętnicze jest wywoływane przez chromochłonny gruczolak nadnercza, wyzwalający falowo duże ilości noradrenaliny; nadciśnienie tętnicze utrwalone (niezależnie od przyczyn) wywołuje zmiany miażdżycowe w tętnicach, prowadzi do przerostu serca i do niewydolności mięśnia sercowego; groźnym powikłaniem jest udar mózgowy i zawał serca; leczenie przyczynowe lub objawowe.
BIAŁACZKA, leukemia, choroba rozrostowa układu krwiotwórczego, której istotą jest niekontrolowana, nieprawidłowa i samoistnie nieodwracalna ekspansja prekursorów krwinek białych (leukocytów) z ich następowymi ilościowymi i jakościowymi zmianami w szpiku kostnym, krwi obwodowej, śledzionie i węzłach chłonnych; powstaje w wyniku działania co najmniej kilku czynników, m.in. natury wirusowej (prawdopodobnie RNA-retrowirusy), predyspozycji genet. oraz czynników zewn., którymi są najczęściej związki chem., promieniowanie jonizujące, zaburzenia składu środowiska, a tym samym organizmu człowieka, zakażenia. Ze względu na rodzaj komórek i przebieg kliniczny wyróżnia się białaczki szpikowe (ostre lub przewlekłe) ibiałaczki limfatyczne (ostre, zw. białaczkami limfoblastycznymi, lub przewlekłe). Przebieg białaczki ostrej jest gwałtowny, z gorączką, bólami stawów, wrzodziejącym zapaleniem jamy ustnej i zmianami we krwi; rokowanie bardzo poważne; w białaczce przewlekłej, oprócz zmian we krwi, występuje powiększenie węzłów chłonnych (gł. w białaczce limfatycznej), śledziony, wyniszczenie i niedokrwistość; rokowanie nieco pomyślniejsze; choroba trwa latami; leczenie (obecnie w wielu przypadkach skuteczne) zależne od rodzaju białaczki. W niektórych chorobach zakaźnych obserwuje się odczyn białaczkowy w obrazie krwi, zw. niekiedy białaczkę rzekomą.
HIPERTONICZNY ROZTWÓR, roztwór o większym ciśnieniu osmotycznym niż roztwór porównywany; komórki roślinne znajdujące się w roztworze hipertonicznym ulegają plazmolizie, kurczą się, tracą turgor w wyniku przechodzenia wody (w drodze osmozy) z komórki do roztworu; podobne zjawisko wykazują erytrocyty. Zob. też hipotoniczny roztwór, izotoniczny roztwór.
HIPOTONICZNY ROZTWÓR, roztwór o niższym ciśnieniu osmotycznym niż roztwór porównywany; komórki roślinne znajdujące się w roztworze hipotonicznym zwiększają swoją objętość w wyniku przenikania do nich (przez osmozę) wody z roztworu, co prowadzi do zwiększenia ciśnienia turgorowego; podobne zjawisko wykazują erytrocyty, w których może dojść do pęknięcia komórki. Zob. też hipertoniczny roztwór, izotoniczny roztwór.
IZOTONICZNY ROZTWÓR, roztwór izoosmotyczny, roztwór o ciśnieniu osmotycznym równym ciśnieniu roztworu porównywanego; np. tzw. roztwór fizjol. jest roztworem izotonicznym z osoczem krwi; komórki roślinne lub zwierzęce umieszczone w roztworze izotonicznym utrzymują normalne napięcie błon komórkowych.
OKSYHEMOGLOBINA [gr.-łac.], HbO2, łatwo dysocjujące połączenie hemoglobiny z tlenem; powstaje we krwi naczyń narządów oddechowych; w...
scared