13
ZABURZENIA UWAGI
I NADMIERNA AKTYWNOŚĆ RUCHOWA DZIECKA
Co to jest nadpobudliwość i jakie są jej przyczyny?
Dzieci, które demonstrują trudne i destrukcyjne zachowania stanowią powód zmartwień zarówno rodziców, jak i nauczycieli. Od kilku lat uznaje się, że jeśli dziecko jest niespokojne, z trudem skupia się na danym zadaniu i jest impulsywne, to mamy do czynienia z problemem poważniejszym niż „po prostu” złe zachowanie.
W opisie podobnych przypadków stosowano rozmaite terminy, a określenia, takie jak nadaktywność (hiperaktywność, hiperkineza), nadmierna aktywność ruchowa, deficyty (zaburzenia) uwagi, używane były zamiennie w miarę upowszechniania się kolejnych podejść i koncepcji. Niestety pojęcia te straciły swoją przydatność nie tylko ze względu na zamieszanie terminologiczne, lecz przede wszystkim z uwagi na ich wejście do mowy potocznej, gdzie służą do opisu każdego dziecka, którego zachowanie jest trudne i które w określonych okolicznościach odmawia wykonania pewnych zadań. Nie jest więc łatwo jednoznacznie określić, co mamy na myśli, mówiąc o kimś że jest nadpobudliwy oraz rozeznać się w natłoku informacji i danych na ten temat.
Nadpobudliwość(nazywana rownież m.in. nadaktywnością, hiperkinezą, nadruchliwością, minimalną dysfunkcją mózgu, zaburzeniem w przewodzeniu bodźców) polega na nadmiernej, niekontrolowanej ruchliwości. Jest ona zwykle związana z nieuwagą, niecierpliwością i brakiem koncentracji. „Niekontrolowana”, ponieważ dziecko silnie nadpobudliwe jest całkowicie niezdolne do usiedzenia spokojnie na krześle lub zwolnienia tempa wykonywanych przez siebie czynności. Powoduje nim jakaś wewnętrzna siła, której ono nie umie wytłumaczyć ani opanować.
Z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej kojarzono na przestrzeni lat różne symptomy i trudności, lecz trzy spośród nich można uznać za kluczowe: deficyt uwagi, nadaktywność oraz impulsywność.
· Deficyt (zaburzenie) uwagi oznacza wzorzec zachowania, w którym u dziecka obserwuje się jedynie krótkie okresy koncentracji na zadaniach narzuconych przez dorosłych, a w czasie zabawy - częste i nagłe zmiany form aktywności. Tę cechę zachowania coraz częściej uznaje się za istotę problemu.
· Nadaktywność (zwana też hiperaktywnością, hiperkinezą lub nadruchliwością) oznacza wykonanie czynności w przyśpieszonym tempie. Najczęstszym objawem jest nieustanne wiercenie się, choć nadmierna aktywność ruchowa może też przejawiać się niemożliwością usiedzenia w jednym miejscu przez dłuższy czas lub niespokojnym chodzeniem tam
i z powrotem. Trzeba sobie uświadomić, że jest to faktyczny wzrost aktywności fizycznej, co wykazało porównanie liczby ruchów dzieci nadaktywnych ze stanem spoczynku (Porrino i in., 1983).
· Impulsywność oznacza działanie pod wpływem chwilowego pragnienia lub zachcianki bez zwracania uwagi na konsekwencje. Zachowanie takie może być w niektórych przypadkach niebezpieczne (np. kiedy dziecko wybiega na jezdnię), zazwyczaj jednak oznacza łamanie zasad bez myślenia o tym, co się w rezultacie wydarzy.
James C. Dobson opisuje przypadek siedmioletniego chłopca imieniem Kurt, dotkniętego zespołem Downa (upośledzenie umysłowe zwane dawniej mongolizmem), który przejawiał tak gorączkową aktywność, że od razu po wejściu do gabinetu dosłownie „rzucał się” na meble. „ Pewnego dnia wdrapał się na moje biurko, strącając przy okazji fotografie, kartoteki i przyciski, po czym chwycił słuchawkę telefoniczną i przystawił mi ją do ucha. Chcąc go zabawić, zacząłem udawać, że konwersuję z tajemniczym rozmówcą, ale Kurtowi najwyraźniej chodziło o coś więcej. Zeskoczył z biurka, pognał do sąsiedniego gabinetu, gdzie urzędował mój kolega psycholog, i jego również zmusił do tej zabawy. Tak się złożyło, że nasze aparaty miały ten sam numer wewnętrzny, toteż siedmioletniemu brzdącowi udało się wprawić w zakłopotanie dwóch poważnych „ekspertów od dzieci”; Kurt zmusił nas do odbycia dość głupawej rozmowy telefonicznej, bo na dobrą sprawę nie mieliśmy sobie nic szczególnego do powiedzenia. Było to upokarzające doświadczenie”.
Dziecko, które jest rzeczywiście nadpobudliwe, potrafi upokorzyć każdego dorosłego, zwłaszcza jeśli rodzice nie rozumieją, na czym polega to zaburzenie. Jest ono zwykle związane z uszkodzeniem centralnego układu nerwowego, ale może być także spowodowane stresem emocjonalnym oraz wyczerpaniem. Wielu specjalistów jest zdania, że każde dziecko, które przyszło na świat drogą naturalną ( to znaczy nie przez cesarskie cięcie ), może doznać uszkodzenia tkanki mózgowej w czasie porodu. Różnica między pacjentami poważnie dotkniętymi porażeniem mózgowym, a tymi, którzy nie mają wyraźnych objawów jest wynikiem trzech czynników:
(1) umiejscowienia uszkodzenia;
(2) stopnia uszkodzenia
(3) czasu jego powstania.
Dlatego też istnieje możliwość, że niektóre dzieci nadaktywne rzeczywiście uległy nie rozpoznanemu uszkodzeniu mózgu, które nie wywołało żadnych innych objawów. To jest tylko hipoteza, a wiedza medyczna na temat tego zaburzenia jest bardzo niepełna.
W jaki sposób uszkodzenie tkanki mózgowej może stać się przyczyną szaleńczej aktywności dziecka?
Stosunkowo mało się mówi o mózgu człowieka i zaburzeniach jego funkcji. Dobson przytacza przykład pewnego dziecka, które potrafiło odczytać słowa „zamknij drzwi”, ale nie rozumiało treści polecenia. Gdy jednak usłyszało to zdanie z taśmy z nagraniem jego własnym głosu odczytującego słowa „zamknij drzwi”, treść polecenia docierała do niego bezbłędnie. Inny znów pacjent, stały rezydent szpitala psychiatrycznego, potrafił rozmontować i złożyć skomplikowany odbiornik telewizyjny, a jednocześnie nie był w stanie poradzić sobie z najprostszymi codziennymi czynnościami, jakich wymagałoby życie poza obrębem szpitala. Mężczyzna ranny w jakiejś bójce miał z kolei fatalny zwyczaj głośnego wypowiadania wszystkich swych najintymniejszych myśli, czym wprawiał w ogromne zakłopotanie całe swe otoczenie.
Zaburzenia mózgu przybierają wiele bardzo osobliwych form, z których jedną jest nadpobudliwość. Nikt nie umie dokładnie wyjaśnić, dlaczego tak się dzieje. Wiadomo jedynie, że musiała nastąpić jakaś zmiana w przebiegu procesów elektrochemicznych sterujących aparatem ruchowym, w wyniku czego mięśnie zostały nadmiernie pobudzone.
Czy możliwe jest wczesne rozpoznanie nadpobudliwości?
Dziecko o silnej nadpobudliwości można rozpoznać we wczesnym niemowlęctwie. Trudno byłoby nawet nie zauważyć pewnych wyraźnych objawów nadpobudliwości. Dziecko takie, zanim dojdzie do wieku dwu i pół roku, zdąży zupełnie wyczerpać matkę, doprowadzić do szału rodzeństwo, a dziadkowi i babci odebrać ochotę do podejmowania się jakichkolwiek obowiązków opiekuńczych. Skutki nadpobudliwości dziecka nie omijają niestety żadnego członka rodziny. A w dodatku zamiast z niej wyrastać, jak czasami obiecują lekarze, dzieciak nadal atakuje całe swe otoczenie, i to z taką energią, jakby chciał je rozłożyć na czynniki pierwsze.
Czy istnieje „normalna” nadpobudliwość?
Oczywiście. Nie każdy wiercipięta, który daje nam się we znaki, jest nadpobudliwy w sensie medycznym. Większość kilkuletnich dzieci jest wszak od świtu do nocy w ruchu (ich matki zresztą również).
Jak można poznać, czy dziecko przejawia normalną potrzebę ruchu, czy też jest naprawdę nadpobudliwe. Jeśli zaś w grę wchodzi ta druga możliwość, to jak rozpoznać, co jest przyczyną zaburzeń: uszkodzenie fizyczne, czy może problemy emocjonalne?
Są to problemy bardzo trudne i niewielu rodziców potrafi je rozwiązać samodzielnie. Najlepiej zwrócić się z tym do pediatry. Wprawdzie nawet on może mieć wątpliwości co do diagnozy i przyczyn ewentualnej nadpobudliwości, zawsze jednak może dokonać dokładniejszych badań albo skierować dziecko do specjalisty. Może on bowiem potrzebować fachowej pomocy nauczyciela w zakresie nauki czytania, logopedy oraz psychologa, który po zbadaniu jego percepcji intelektualnej oraz zdolności umysłowych podsunie najlepszą metodę postępowania. Jeśli taka fachowa pomoc jest dostępna, należy z niej koniecznie skorzystać; nie należy samemu radzić sobie z nadpobudliwością dziecka.
Dzieci mające trudność z koncentrowaniem uwagi przez dłuższy czas łatwo ulegają rozkojarzeniu. Jeśli objawy te łączą się z występowaniem niepokoju, nerwowości, wówczas zaburzenia nazywane są zespołem deficytu uwagi i nadmiernej aktywności ruchowej.
Kryteria diagnostyczne.
A. PRZYNAJMNIEJ SZEŚĆ spośród następujących objawów nieuwagi utrzymuje się przez przynajmniej sześć ostatnich miesięcy w takim nasileniu, że zachowanie dziecka wyraźnie odbiega od oczekiwanego na danym poziomie rozwoju:
· często nie udaje mu się skoncentrować na szczegółach lub popełnia bezmyślne pomyłki w zadaniach szkolnych i innych pracach
· często ma trudności z utrzymaniem uwagi w trakcie wykonywania różnych zadań lub w czasie zabawy
· często sprawia wrażenie, że nie słucha, gdy się do niego mówi
· często nie stosuje się do podanych wskazówek i nie kończy prac szkolnych lub powierzonych mu zadań (nie dlatego, że się buntuje lub nie rozumie polecenia)
· często ma trudności z organizowaniem wykonywanych zadań i czynności
· często unika, nie lubi lub z niechęcią angażuje się w zadania wymagające dłuższego wysiłku umysłowego (jak praca w szkole, czy odrabianie lekcji)
· często gubi potrzebne mu rzeczy (np. zabawki, przybory szkolne, zeszyty, książki)
· bardzo łatwo rozprasza się pod wpływem bodźców niezwiązanych z wykonywaną czynnością,
· często zapomina, co miał zrobić
LUB PRZYNAJMNIEJ SZEŚĆ spośród następujących objawów nadmiernej aktywności (impulsywności) utrzymuje się przez przynajmniej sześć ostatnich miesięcy w takim nasileniu, że zachowanie dziecka wyraźnie odbiega od oczekiwanego na danym poziomie rozwoju:
· często niespokojnie porusza rękami, stopami lub wierci się na krześle
· często wstaje z miejsca podczas lekcji lub w innej sytuacji wymagającej pozostawienia na wyznaczonym miejscu
· często biega na wszystkie strony lub wspina na co się da w sytuacjach, w których jest to zupełnie niewłaściwe (u nastolatków wyrazem tego może być poczucie zniecierpliwienia)
· często ma kłopoty z bawieniem się lub robieniem czegokolwiek w ciszy
· często jest „w akcji” i sprawia wrażenie jakby był „napędzany silnikiem”
· często dużo mówi
· często udziela odpowiedzi nim ktoś dokończy swoje pytanie
· często ma trudności z wyczekaniem na swoją kolej
· często przerywa i zakłóca spokój innym (np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy)
B. Niektóre objawy nieuwagi lub hiperaktywności/impulsywności, które spowodowały zakłócenia w funkcjonowaniu dziecka, wystąpiły przed osiągnięciem siódmego roku życia
C. Niektóre zakłócenia w funkcjonowania występują w więcej niż jednym typie okoliczności
D. Istnieją wyraźne dowody, że funkcjonowanie społeczne lub szkolne dziecka jest zakłócone w znacznym stopniu.
E. Objawy nie występują wyłącznie pod wpływem określonego czynnika.
Dzieci spełniające kryteria diagnostyczne dzielmy według badań brytyjskich na dwie grupy. Pierwszą stanowią te, u których problemy pojawiły się we wczesnym okresie życia, często z historią komplikacji okołoporodowych. Dzieci te są niezdarne, opóźnione w rozwoju ruchowym, poznawczym i językowym, np. w zakresie nabywania języka. Druga grupę stanowią dzieci, których problemy ujawniają się w późniejszym okresie życia, najczęściej w szkole. Mają one często także problemy w nauce.
Osobną grupę stanowią dzieci, których trudności ujawniają się przede wszystkim w domu, często wyłącznie w obecności tylko jednego z rodziców. Jeśli dodamy jeszcze dzieci, u których stwierdzono problemy z przyswajaniem określonych pokarmów (Egger i in., 1985), otrzymamy podstawę do opracowania logicznej klasyfikacji całego zjawiska.
Wśród dzieci z zespołem deficytu uwagi wyróżnionym w podręczniku diagnostyki Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego można wyodrębnić cztery typy:
· Typ I - dzieci, których trudności przejawiają się głównie w szkole. Problemy pojawiają się dopiero po rozpoczęciu nauki szkolnej. Obserwuje się następujące zachowania: niemożność skupienia się na danym zadaniu, częste wstawanie z krzesła oraz przeszkadzanie innym dzieciom. Rodzice lub opiekunowie dziecka często nie są zaniepokojeni jego zachowaniem i nie poszukują pomocy bez interwencji nauczycieli. W dokładnej analizie stwierdza się zazwyczaj istnienie problemów w nauce - specyficznych, jak np. dysleksji lub bardziej ogólnych, związanych ze słabym radzeniem sobie z wymaganiami szkoły.
· Typ II - dzieci, których trudności przejawiają się głównie w rodzinie. Problemy są związane z ciągłym barakiem posłuszeństwa i zachowaniami prowokacyjnymi. Mogą pojawić się też zachowania destrukcyjne, jak np. podkładanie ognia; powszechnie występują konflikty z rodzeństwem. Sytuacja rodzinna jest zazwyczaj trudna, ze względu na konflikt małżeński lub biedę i złe warunki bytowe. W takich przypadkach zwykle brak doniesień o złym zachowaniu dziecka ze strony nauczycieli, trudności nie występują też w towarzystwie krewnych lub przyjaciół rodziny.
· Typ III - dzieci niegrzeczne (przeciwstawiające się). Jak zobaczymy później, problemy z zachowaniem stanowią często jedną z cech charakteru dziecka z deficytem uwagi. Jeśli są one dominujące, na nich właśnie powinna się koncentrować interwencja.
· Typ IV - dzieci ze znaczną nadaktywnością. Do tej grupy zalicza się młodych ludzi, których problemy widoczne są zarówno w domu, jak i w szkole. Trudności pojawiają się zazwyczaj w młodym wieku, a do ich objawów należą zaburzenie koncentracji uwagi i nadmierna aktywność. Typ ten można podzielić na trzy podklasy:
Zaproponowana wyżej klasyfikacja nie tylko może stanowić punkt wyjścia do dalszych badań nad nadaktywnością, lecz także - co ważniejsze - pomaga w planowaniu skutecznej interwencji. Największe zainteresowanie wzbudzają źródła i przyczyny ostrej nadaktywności. Dane zebrane w badaniach nad bliźniętami oraz nad genetycznym mechanizmem powstawania tego zaburzenia zdają się wskazywać na jego dziedziczny charakter (Faraone i in., 1992). Podobne problemy obserwuj się u mniej więcej jednej czwartej rodzeństwa dzieci, u których stwierdzono omawiany zespół (Faraone i in., 1996).
Po stwierdzeniu deficytu uwagi należy określić, z jakim typem zaburzenia mamy do czynienia. Dane na temat obecnych trudności dziecka, momentu ich pojawienia się oraz informacje dotyczące funkcjonowania dziecka w szkole pomagają określić, czy problemy występują tylko w jednym środowisku (np. w szkole), co stanowi silna przesłankę pozwalającą przypuszczać, że u źródeł trudności leżą pewne czynniki obecne w tym środowisku.
W razie potrzeby możemy szukać pomocy specjalisty: lekarz rodzinny ma możliwość skierowania dziecka do psychiatry dziecięcego, lekarz szkolny powinien udzielić informacji na temat dalszego postępowania z dzieckiem. W przypadku wyraźnego związku trudności ze środowiskiem szkolnym, cennej pomocy udzielić może pedagog szkolny. Jeśli natomiast źródło problemów stanowi rodzina, o pomoc i radę należy się zwrócić do pracowników opieki społecznej lub służby zdrowia.
Jaką rolę odgrywa przy nadpobudliwości sposób odżywiania?
Powstało wiele teorii wiążących nadpobudliwość z odżywianiem. Wskazywano między innymi na szkodliwy wpływ czerwonego barwnika żywności, nadmiernego spożycia cukru i zbyt małej ilości witamin.
Jak powszechna jest nadpobudliwość?
Znawcy przedmiotu różnią się w ocenie częstotliwości jej występowania, różnice te są jednak niewielkie. Nadpobudliwość wykazuje 6-10% dzieci w wieku do lat dziesięciu, przy czym u chłopców zdarza się to częściej niż u dziewcząt. Odpowiednia proporcja wynosi 4:1.
Osoby cierpiące na deficyt uwagi nie w pełni rozumieją i zapamiętują konkretne instrukcje i bardziej ogólne informacje. Stąd konieczność częstego ich powtarzania i przekazywania wiadomości na różne sposoby, tj. ustnie, pisemnie, a nawet w formie schematów lub obrazków.
Na początku należy określić, jak długo dziecko jest w stanie utrzymać koncentrację, by następnie dostosować zadania do jego możliwości. Czasem wymaga to podzielenia zdania na mniejsze części, z którymi pacjent będzie sobie w stanie poradzić. Kiedy już ułożymy realistyczny plan pracy, powinniśmy konsekwentnie wymagać od dziecka wykonania zadań, co z jednej strony daje mu poczucie, że coś osiąga, a z drugiej - nie pozwala zasłaniać się trudnościami z koncentracją uwagi w celu uniknięcia pracy.
Dzieciom z deficytem uwagi potrzebny jest jasno określony i stały plan zajęć. Wymagają pomocy przy opracowywaniu rozkładu zajęć dzielenia zadań na mniejsze części., które należy po kolei wykonywać. Od czasu do czasu trzeba zapytać dziecko o to, co właśnie zrobiło, jak mogło postąpić inaczej i dlaczego inni ludzie zareagowali w ten czy inny sposób. Szczególnie najmłodsze dzieci dobrze reagują na ustalenie ścisłych, jasnych i konsekwentnie przestrzeganych zasad.
Dziecko mające trudności z koncentracją i utrzymaniem uwagi wydaje się gorsze w porównaniu z rodzeństwem i w konsekwencji może stać się kozłem ofiarnym, którego rodzina obwinia za wszystkie niepowodzenia. Gdy zostanie postawiona diagnoza, rodzice czasem czują się winni, że nie zrozumieli odpowiednio szybko sytuacji, natomiast inne dzieci w rodzinie nie mogą nie przyjąć jej do wiadomości, uważając za wymówkę dla niewłaściwego zachowania skupiającego uwagę rodziców.
Niezbędne jest ustalenie konsekwentnych zasad postępowania, które można narzucić młodszym dzieciom, jednak w przypadku nastolatków należy je negocjować. Pomocne może okazać się spisanie zasad, a dobre zachowanie należy niezwłocznie nagradzać pochwałą. W niektórych przypadkach przydaje się terapia lub poradnictwo rodzinne, uczestniczenie w spotkaniach grup rodziców, a także trening umiejętności wychowawczych.
Większość dzieci z deficytem uwagi uczy się w normalnych szkołach, gdzie ich trudności stanowią wyzwanie dla nauczycieli. Jeśli chcą oni pomóc tym dzieciom w nauce, muszą stosować wobec nich indywidualne podejście. Nauczyciel może posadzić dziecko, tam gdzie nic nie będzie rozpraszało jego uwagi, zapewnić mu miejsce, gdzie będzie mogło w ruchu wyzwolić nadmiar energii lub ustalić jasne zasady postępowania i nagrody za dobre sprawowanie. Czasem kartka lub obrazek przyklejony do ławki skutecznie przypomina dziecku o odpowiednim zachowaniu w szkole, czyli np. o tym, żeby zamiast krzyczeć i kręcić się po klasie podnosiło rękę i siedziało na swoim miejscu. Pomocne może być także regularne powtarzanie poleceń i zapisywanie ich na tablicy, podobnie jak pilnowanie, czy dziecko robi notatki i zapewnienie mu spokojnego miejsca do nauki. Dobre efekty daje również podzielenie nauki na krótkie etapy przerywane jakąś formą aktywności (w tym także pozwoleniem na opuszczenie co jakiś czas klasy), a także udzielanie krótkich wskazówek, które są często powtarzane. Koncentracji uwagi dziecka sprzyja także nauczenie go wykorzystywania rożnych pomocy dydaktycznych, tworzenia konspektów i podkreślania ważnych informacji. Nawet podanie listy książek i potrzebnych materiałów umożliwia źle zorganizowanym, nieuważnym uczniom wykonanie danego zadania. Wiele technik wykorzystywanych w kształceniu specjalnym, to po prostu dobre metody nauczania. Do prostych sposobów, dzięki którym uczniowie lepiej się koncentrują i więcej zapamiętują z lekcji, należy poinformowanie ich z wyprzedzeniem o tym, czego będą się uczyli, wykorzystanie materiałów wizualnych oraz przekazywanie poleceń słownie oraz na piśmie. Należy unikać testów o ograniczonym czasie, ponieważ dzieci pod taka presją często wypadają poniżej swych możliwości. Pozostali uczniowie na pewno wykażą wiele tolerancji, jeśli w zrozumiały sposób wyjaśni im się sytuację.
Dzieci z zaburzeniami uwagi często muszą opanować techniki monitorowania i kontrolowania własnej uwagi i zachowania. Można je nauczyć kilku alternatywnych sposobów postępowania, gdy zgubią się w trakcie wykonywania zadania, np. szukania instrukcji na tablicy, podnoszenia ręki, cierpliwego przeszukiwania pamięci lub odpowiednio cichego pytania innych uczniów. Znajdowanie innych sposobów radzenia niż przerywanie nauczycielowi daje dziecku poczucie większej samowystarczalności i sprzyja tworzeniu atmosfery współpracy. Dziecko, które rzadziej przeszkadza nauczycielowi, jest częściej chwalone i rzadziej otrzymuje reprymendy. Nauczyciel może też przerywać co jakiś czas lekcję, prosząc dzieci o zwrócenie uwagi, czy są skoncentrowane na lekcji, czy też myślą o czymś innym i zapisanie odpowiedzi w tabelce. Kiedy uczniowie zwracają na to, czy są skoncentrowani, zaczynają widzieć swoje postępy i chętniej się skupiają. Ci młodzi ludzie mają wszystkie umiejętności potrzebne do zdobywania wiedzy, lecz ich nadpobudliwość i kłopoty z koncentracją czynią naukę trudną.
Nagrody za osiągnięcia mają podstawowe znaczenie i mogą być bardzo proste, np. możliwość pobiegania przez pięć minut, co dodatkowo pomaga dziecku wyzwolić nadmiar energii, by tym lepiej skoncentrować się na następnym etapie nauki. Stopniowe wydłużanie czasu potrzebnego na wykonanie kolejnych etapów kształtuje zachowanie dziecka i wydłuża okres koncentracji uwagi. Zachęcanie go do regularnego wykonywania czynności, z którymi dobrze daje sobie radę, rodzi w nim silne poczucie sukcesu. Dzięki temu dziecko nie czuje się ofiarą życiową tylko dla tego, że zadania wymagające skupienia sprawiają mu trudność.
Jakie inne problemy miewa nadaktywne dziecko?
Poza nadruchliwością są to zwykle problemy trojakiego rodzaju. Po pierwsze, kłopoty natury psychologicznej, wynikające z odrzucenia dziecka przez rówieśników. Jego nerwowa energiczność irytuje nie tylko dorosłych, ale również odstręcza kolegów. W klasie nadaktywne dziecko zyskuje często opinię rozrabiaki, a jego niezrównoważenie emocjonalne (ni stąd ni zowąd wybucha na przykład śmiechem, a zaraz potem zaczyna płakać) sprawia, że rówieśnicy uważają go za dziwadło, od którego lepiej trzymać się z daleka. Krótko mówiąc, dziecko nadpobudliwe bardzo łatwo pada ofiarą kompleksu niższości, który w połączeniu z poczuciem braku akceptacji zaostrza jego problemy emocjonalne.
Po drugie, dziecko nadpobudliwe ma poważne trudności w nauce. Nie potrafi usiedzieć w miejscu ani skupić się na tym, co mówi nauczyciel. Przez cały okres szkoły podstawowej jego zdolność koncentracji jest minimalna; nie uważa na lekcjach, jest rozkojarzone, przeszkadza, płata głupie figle. Wciąż sprawia wrażenie, jakby nie docierał do niego nawet te...
Filip405