UNIWERSYTET KRAKOWSKI
Uniwersytet w Krakowie, który funkcjonował wówczas pod nazwą Studium Generalne, powstał staraniem króla Kazimierza III Wielkiego 12 maja 1364. Był zatem drugim uniwersytetem, po uniwersytecie praskim, który powstał w tej części Europy. Wzorowany był na Uniwersytecie Bolońskim. Faktycznie swoją działalność rozpoczął dopiero w 1367roku. W uniwersytecie istniały 3 wydziały: prawa, medycyny i sztuk wyzwolonych (artium). Ten ostatni funkcjonował w postaci zaczątkowej, obejmował bowiem tylko jedną katedrę. Natomiast wydział prawa obejmował 8 katedr, z czego 3 katedry prawa kościelnego i aż 5 katedr prawa rzymskiego, to jest świeckiego. Wydział medycyny miał 2 katedry. Ta struktura formalna wyrażała świadomy zamiar monarchy i najbliższego otoczenia, by uczelnię nasycić elementami pragmatycznymi. Podobnie jak na uniwersytetach włoskich w Krakowie podstawowym przedmiotem zainteresowania miały być nauki prawne. Chęć stworzenia wysoko wykwalifikowanej kadry administracyjnej była jednym z głównych powodów powołania Akademii. Supremacja nauk prawnych, która wielu badaczy dziejów uczelni skłoniła do określenia jej mianem uniwersytetu prawniczego, mogła wynikać również z faktu, że papież Urban V odmówił prawa utworzenia wydziału teologicznego, a więc skupiającego nauki o najwyższej randze w średniowiecznych uczelniach.
Uczelnia rozwijała się pomyślnie za życia Kazimierza Wielkiego, ściągając studentów spoza kraju, z Niemiec, a nawet z Włoch. Jej funkcjonowanie uległo zaburzeniu po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 roku. Żarliwą orędowniczką odnowienia uniwersytetu była królowa Jadwiga, pochłonięta ideą misji cywilizacyjnej na obszarach litewskich, dla których uczelnia kształcić miała niezbędne zastępy oddanych tej sprawie apostołów. Wskutek trudności z uruchomieniem uniwersytetu uniwersytetu w Krakowi zorganizowała najpierw na uniwersytecie praskim kolegium teologiczne dla Litwinów. W roku 1397 uzyskała zgodę papieża Bonifacego IX na utworzenie w uniwersytecie krakowskim wydziału teologicznego. Dla zorganizowania tego wydziału sprowadziła z uniwersytetu w Heidelbergu wybitnego profesora teologii Mateusza z Krakowa. Uroczystość otwarcia uniwersytetu, do którego zgłosiła się pokaźna liczba 205 scholarów, obok kilkudziesięciu dostojników, z królem Władysławem Jagiełłą na czele, jako studentami honorowymi, nastąpiła 26 lipca 1400 roku.
W swoim testamencie królowa zapisała krakowskiej uczelni swój majątek osobisty. Klejnoty królowej umożliwiły odnowienie uniwersytetu w pełnym kształcie, z czterema wydziałami typowymi dla średniowiecznych uniwersytetów.
Najbardziej wyposażone zostały wydziały sztuk wyzwolonych (22 katedry) i teologiczny (11 katedr). Przodujący w strukturze Akademii Krakowskiej wydział prawa miał jedynie katedry prawa kościelnego(8) z pominięciem katedr prawa rzymskiego. Najmniejszy był wydział medyczny, obejmujący pierw jedną, a następnie dwie katedry. Odnowiony uniwersytet przyjął strukturę bliższą uniwersytetowi paryskiemu, a nie bolońskiemu Znalazło to wyraz w powołaniu władz uczelni. Rektor wybierany był spośród członków grona nauczającego. Pierwszym rektorem był Stanisław ze Skarbimierza. Profesorowie (przeważnie duchowni) zobowiązani byli do wspólnego zamieszkania w kolegiach, zazwyczaj odrębnych dla poszczególnych fakultetów, studenci zaś w bursach z wyłączeniem kwater prywatnych. Zamieszkanie studentów w bursach miało na celu między innymi zwiększenie dyscypliny, w którą było na ogól dużo kłopotów.
Według Bartłomieja z Jasła, uczelnia miała być drogą awansu dla synów z rodzin plebejskich, którzy po uzyskaniu stopni uniwersyteckich mieli dostęp do różnorodnych stanowisk w hierarchii świeckiej i duchownej. Cele odnowionego uniwersytetu określał akt królewski. Na pierwszym miejscu wymieniał on potrzeby misyjne, związane z przenoszeniem wiary chrześcijańskiej na obszary Królestwa Litewskiego, a więc wychowanie żarliwych i mądrych teologów, organizatorów życia religijnego. Wychowankowie uczelni mieli ponadto rozwijać i umacniać życie kulturalne kraju, wiedzą służyć krajowi, stanowić podporę tronu królewskiego. Odnowiona uczelnia miała więc być dalszym ogniwem tej wielkiej sieci ośrodków nauki i kultury, jakie stanowiły od dawna działające uniwersytety europejskie.
Organizacja studiów na uniwersytecie krakowskim odpowiadała ustalonej już na Zachodzie strukturze. Z czterech fakultetów rolę inicjującą studia pełnił fakultet sztuk wyzwolonych (artium). Student rozpoczynał swoją uniwersytecką karierę na tym właśnie wydziale. Pozostawał pod opieką jednego z mistrzów, słuchał jego wykładów, uczęszczał regularnie na dysputy, które stanowiły podstawową postać intensywnych zajęć. Na uniwersytecie wydziałem wstępnym był wydział Artium, na którym uczono tzw. sztuk wyzwolonych. W ich skład wchodziły dyscypliny należące do trivium i quadrivium, przy czym trivium to „niższe sztuki wyzwolone” a konkretnie: gramatyka, retoryka oraz dialektyka, natomiast quadrivium, to „wyższe sztuki wyzwolone”: arytmetyka, muzyka, astronomia i geometria. Pojęcia „niższy” „wyższy” nie należy rozumieć jako „gorsze” „lepsze”. Określenia te znaczą tylko tyle, że jako pierwszych uczono sztuk wchodzących w skład trivium, gdyż, uważano, że znajomość gramatyki, retoryki i dialektyki jest konieczna do studiowania quadrivium. Natomiast znajomość wszystkich dziedzin wchodzących w skład sztuk wyzwolonych uważano za warunek konieczny do studiowania prawa, medycyny a w końcu teologii. Na Akademii Krakowskiej studiowanie trivium trwało dwa lata. Po tym okresie zdawało się egzamin na stopień bakałarza. Studiowanie quadrivium kończyło się egzaminem magisterskim i trwało około 2-3 lat.Wielu absolwentów pozostawało na studiach w dziedzinie artium, rozpoczynając następnie karierę zawodową, między innymi w szkolnictwie, choć profesja nauczyciela nie była wysoko notowana ani wynagradzana. Po uzyskaniu stopnia magistra artium można było rozpocząć studia na pozostałych wydziałach lub też – co było częste zwłaszcza wśród zamożnej młodzieży – udać się na dalsze studia do obcych uniwersytetów.
Popularność uczelni wyrażała się imponującą liczbą studentów, w ciągu wieku XV studiowało w niej 18 338 studentów, w dwóch pierwszych dziesięcioleciach XVI wieku liczba studentów wyniosła 6 tysięcy. Około 40% stanowili studenci w krajów sąsiednich, z Niemiec, Czech, Węgier, a nawet z odległej Skandynawii, Szwajcarii. Uniwersytet otworzył podwoje dla ideologii humanizmu, dla studiów nad kulturą antyczną i dla badań w dziedzinie nauk ścisłych, zwłaszcza matematyki i astronomii. Wśród znanych wychowanków uniwersytetu w wieku XV wymienić należy wybitnego męża stanu kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, a także Jana Długosza, autora dziejów Polski. W latach 1491-1494 studiował na uniwersytecie krakowskim, u znakomitego matematyka Wojciecha Brudzewskiego, Mikołaj Kopernik i tu kształtował swoje pierwsze idee teorii heliocentrycznej, struktury wszechświata odrzucającej powszechnie wówczas wyznawaną teorię Ptolemeusza o centralnym położeniu ziemi we wszechświecie.
Olbrzymią rolę odegrał uniwersytet w rozwoju oświaty i w życiu kulturalnym ówczesnej Rzeczypospolitej. Rozwojowi tej uczelni w XV wieku towarzyszyła zagęszczająca się sieć szkół parafialnych. Było to możliwe dzięki uzyskiwaniu na uniwersytecie stopniu bakałarza i magistra przez liczne rzesze młodzieży plebejskiej, której część przy braku szerszych możliwości zatrudnienia trafiła do pracy pedagogicznej w szkołach. Uniwersytet stwarzał możliwości podniesienia wykształcenia w zgromadzeniach zakonnych, które skierowywały część kleryków na studia w tej uczelni. Dobroczynny był również wpływ uniwersytetu na życie kulturalne kraju, między innymi poprzez rozwój drukarstwa i wydawnictwa dzieł naukowych oraz przeznaczonych do szerszego upowszechnienia, jak kalendarze, zbiory kazań itd. Na uniwersytecie krakowskim odbywali studia pisarze, którzy na tak wysoki poziom wnieśli naszą literaturę w XVI i XVII wieku, jak Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Szymon Szymonowic.
Ne przełomie XV i XVI wieku Akademia Krakowska stała się dość żywym ogniskiem myśli humanistycznej. Do stolicy państwa Jagiellonów na dwór królewski, na dwory możnowładców ściągali liczni humaniści, krzewiąc zainteresowania literaturą klasyczną i postępem humanistycznym w krajach zachodnich, Wynikało to zarówno z dużej ruchliwości humanistów zachodnich, którzy często porzucali swoje środowiska rodzinne i poszukiwali terenów aktywności w nowych ośrodkach nauki i kultury, jaki i życzliwego przyjęcia, które znajdowali wśród światłych magnatów polskich oraz na dworze królewskim. Szczególną rolę w przenoszeniu humanistycznej ideologii na grunt polski odegrał humanista Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem, nauczyciel synów Kazimierza Jagiellończyka i doradca króla Jana Olbrachta, autor „Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka”, które stanowi cenne źródła poznania początków kultury humanistycznej w Polsce. Dzięki swoim licznym kontaktom ze światem naukowym i kulturalnym Italii Kallimach pełnił rolę jednego z silnych ogniw spajających życie intelektualne ówczesnego Krakowa z włoską kulturą humanistyczną. Kallimach i przebywający w Krakowie niemiecki poeta humanistyczny Konrad Celtes założyli w Krakowie w 1489 roku literackie towarzystwo naukowe na wzór analogicznych towarzystw w centrach humanizmu zachodnioeuropejskiego.
Wpływy kultury humanistycznej budziły niepokój konserwatywnych teologów krakowskich, uparcie broniących scholastyki. Pod wpływem ataków ze strony teologów Kraków musiał opuścić Konrad Celtes. Opór scholastycznych teologów krakowskich przeciw humanizmowi wzmógł się od czasy wystąpienia Lutra i napływających do Krakowa wiadomości o rozwoju reformacji religijnej. Humanizm zaczęto oskarżać o odstępstwo od ortodoksji religijnej. W Akademii Krakowskiej rozpoczął się nawrót do studiów nad scholastykami średniowiecznymi, uczelnia zaczęła tracić więź z aktualnymi prądami życia i nauki, stała się ośrodkiem kształcenia duchownych. Ograniczenie programów do logiki Arystotelesowskiej, teologii i metafizyki spowodowało odpływ studentów świeckich i znaczne zmniejszenie atrakcyjności uczelni dla młodzieży z krajów obcych. Nie oznaczało to jednak zahamowania rozwoju nauki i kultury humanistycznej w Polsce. Więź z ośrodkami humanistycznymi Zachodu utrzymywana była przez wyjazdy na studia za granicę młodzieży szlacheckiej i możnowładczej. Ponadto nowa nauka znalazła ogniska swego rozwoju na dworze królewskim oraz na dworach światłych możnowładców świeckich i duchownych.
Podsumowując poglądy krakowskich intelektualistów były charakterystyczną interpretacją pojęcia o wierze jako autentycznym przeżyciu i o kościele jako wspólnocie wiernych, o odpowiedzialności człowieka jako członka społeczeństwa i obywatela państwa, o stosunkach między ludźmi różnych religii i wojnach niesprawiedliwych, o tolerancji. Poglądy te były świadectwem wielkiej dojrzałości, jaką kultura chrześcijańska osiągnęła w Polsce, a zarazem dowodem głębokiej prawdziwie ludzkiej postawy wobec rzeczywistości i wobec myśli powołanej do kierowania losami jednostek i państw.
Źródła:
1. R. Wroczyński „Dzieje Oświaty Polskiej do roku 1795”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983
2. B. Suchodolski „Dzieje Kultury Polskiej”
3. K. Morawski „Historyja Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków 1900
magda_2067