Hanna Kowalska WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO 1830000210 Seria: Prace Katedry Literatury i Kultury Rosyjskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. 2. Książka dotowana przez Wydział Filologiczny i Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego © Copyright by Hanna Kowalska & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 1998 ISBN 83-233-1171-4 PROJEKT OKŁADKI I STRON TYTUŁOWYCH Barbara Widłak Na okładce zdjęcie pierwszej strony Vstawu księcia Włodzimierza o sądach cerkiewnych, pochodzącego z rękopisu Kormczej knigi (koniec XV w.), znajdującego się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. Sygn. 71/1952 RECENZENT Aleksander Naumow REDAKCJA Lucyna Sadko Jerzy Hrycyk KOREKTA Dorota Janeczko Teresa Rokicka V- • ". Dystrybucja: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Grodzka 26, 31-044 Kraków, Poland tel. (012) 422-10-33 w. 1177, 1410 fax (012) 422-63-06 e-mail: wydaw@if.uj.edu.pl http://www.uj.edu.pl Konto: BPH SA IV/0 Kraków nr 10601389-731210-27000-400101 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE ............................................................. 7 CZĘŚCI: PROBLEMY METODOLOGICZNE. LITERATURA PRZEDMIOTU KRYTERIA MYŚLENIA W PROCEDURACH BADAWCZYCH STOSOWANYCH WOBEC KULTURY I CYWILIZACJI .......................................... 15 KULTURA. CYWILIZACJA. TRADYCJA ............................................ 27 1. HISTORYCZNE UWARUNKOWANIA POJĘĆ .............................. 27 2. WAŻNIEJSZE PRACE I ICH KONTEKST METODOLOGICZNY .......... 34 HISTORIOGRAFIA I HISTORIOZOFIA ROSYJSKA. POGLĄDY NA RODZIMĄ KULTURĘ I CYWILIZACJĘ ................................................... 51 CZĘŚĆ II: U ŹRÓDEŁ TRADYCJI. BIZANCJUM TEOLOGICZNE ASPEKTY BIZANTYJSKIEJ KULTURY ETYCZNO-PRAWNEJ .......................................................... 73 SYMFONIA I DIARCHIA. RELIGIJNO-PRAWNE WSPÓŁISTNIENIE PAŃSTWA I KOŚCIOŁA ......................................................... 87 BIZANTYJSKIE AKTY PRAWA KOŚCIELNEGO I PAŃSTWOWEGO ............103 С Z Ę Ś Ć 111: OD RUSI KIJOWSKIEJ DO PAŃSTWA MOSKIEWSKIEGO RUŚ KIJOWSKA. BIZANTYJSKA GENEZA PRAWA NA RUSI ...................111 0е SPECYFIKA KULTURY ETYCZNO-PRAWNEJ RUSI DZIELNICOWEJ I OKRESU MONGOLSKIEGO .................................................145 1. RUŚ DZIELNICOWA ........................................................145 2. OKRES ZALEŻNOŚCI TATARSKIEJ .......................................149 MOSKWA CZĘŚCIĄ DZIEJÓW ŚWIATA. POCZĄTKI PAŃSTWA MOSKIEWSKIEGO .............................................................165 » MOSKWA XV I POCZĄTKU XVI WIEKU .........................................181 1. WOBEC ZAGROŻENIA HEREZJĄ .........................................181 6 2. W STRONĘ TRADYCJI BIZANTYJSKIEJ ..................................186 3. ZNACZENIE POSTAWY HEZYCHASTYCZNEJ ............................193 TRADYCJA I ZMIANA ZA CZASÓW IWANA IV .................................197 ZNACZENIE SOBORU STU ROZDZIAŁÓW DLA ZACHOWANIA TRADYCJI STARORUSKIEJ....................................................215 DOMOSTROJ - BOŻY ŚWIAT CZŁOWIEKA ......................................227 MIEJSCE RUSI WŚRÓD WIELOŚCI ŚWIATÓW RENESANSOWEJ EUROPY .....251 1. MOSKWA JEDNYM Z RZYMÓW NOWOŻYTNEJ EUROPY .............251 2. RENESANSOWE PROCEDURY MYŚLENIA ODPOWIEDZIĄ NA WYZWANIA..............................................................255 3. PRZESŁANKI RENESANSOWYCH TEORII USTROJOWYCH ............261 4. AMETAFIZYCZNE WZORCE PRAWA .....................................267 5. HIERARCHIA PRAWA. PRAWO NATURY. PRAWO POZYTYWNE ......272 ZAKOŃCZENIE................................................................283 РЕЗЮМЕ ...............................................................................291 INDEKS ................................................................................297 WPROWADZENIE Mówiąc o kulturze i cywilizacji ruskiej, nie mamy na myśli fenomenu zamkniętego w granicach historycznych i geograficznych jednego państwa. Zakładamy przy tym, że każde państwo jest zbudowane na fundamentach określonej cywilizacji i istnieje dzięki zasadom prawa i władzy oraz ich pochodnym, które mają wpływ na organizację życia społecznego. Na podstawie tego założenia uznajemy, że cywilizacja ruska, podobnie jak cywilizacja innych państw europejskich, wywodzi się od cywilizacji Cesarstwa Rzymskiego, podzielonego na dwie części - zachodnią i wschodnią. Uwzględniając fakt, że począwszy od IV wieku cywilizacja Cesarstwa Rzymskiego ulegała istotnemu przeobrażeniu pod wpływem kultury chrześcijańskiej, możemy stwierdzić, że młode społeczeństwa Europy Zachodniej, Środkowej i Wschodniej zostały włączone do jego kultury i cywilizacji. Jeśli obserwujemy na tym obszarze trwanie pewnych form cywilizacyjnych z okresu antycznego, to zauważamy, iż nasycone one zostały chrześcijańskimi treściami metafizycznymi. Także elementy kultury antycznej, jak literatura, retoryka, nauka, malarstwo i muzyka - chrześcijaństwo przystosowało do potrzeb własnej kultury. Te fakty w sposób niezaprzeczalny zadecydowały o jedności cywilizacyj-no-kułturowej chrześcijańskiego świata, związanego z Cesarstwem Rzymskim. Jednak w obrębie tej całości zaistniały z biegiem czasu dwie odmiany, wynikające z bliższej więzi bądź to z kulturą grecką, bądź łacińską, których zasięg pokrywał się z obecnością języków tych dwóch antycznych typów kultury. Ich znaczenie podkreśliło rozbicie Cesarstwa na Wschodnie i Zachodnie. Istnienie w kulturze chrześcijańskiej greckiej i łacińskiej odmiany miało wpływ także na kulturę Słowian, co znalazło odzwierciedlenie w systematyce sporządzonej przez Ricarda Picchio. Slawista włoski zaproponował na określenie dwu odmian kultur słowiańskich nazwy Sienna romana i Slavia ortodossa' (w wersji łacińskiej: orthodoxa). Ocena kultury, wynikająca z tej systema- J R. Picchio, Letteratura delia Slavia ortodossa, 1X~XV1H sec, Bari 1991, s. 7-83. Por. także recenzje A. Naumowa, „Slavia Orientalis" 1992, nr 4, s. 127-129. Patrz także: А. Липатов, Общие, закономерности истории славянских литератур и концепции Риккардо Питаю, „Slavia Orientalis" 1994, nr 2, s. 156. W innych pracach Picchio używał także niezbyt precyzyjnego terminu Slavia cattolicu i Slavin cirillometodiana. 8 Hanna Kowalska tyki, doczekała się kilku istotnych uzasadnień lub polemicznych uzupełnień w pracach takich badaczy, jak D. Lichaczew czy A. Panczenko2. D. Licha-czew, opierając się na materiale literatury staroruskiej zauważył, że kultura wschodniosłowiańska tworzyła spójną całość ufundowaną na bizantyjskim dziedzictwie3. Podobnie było w przypadku chrześcijańskiej kultury łacińskiej, której centrum stanowił Rzym. A. Lipatow, który, jako ostatni dokonał podsumowania dyskusji na ten temat, słusznie podkreślił, że zarówno łacińska, jak i bizantyjska odmiana kultury, należą do wspólnoty kultury chrześcijańskiej. Stanowią one jednak dwie różniące się całości kulturowe, w obrębie których można zaobserwować dalsze różnice regionalne4. Należy podkreślić, że cechą konstytutywną dla łacińskiej i greckiej odmiany kultury na gruncie słowiańskim było posługiwanie się językiem łacińskim bądź staro-cerkiewno-słowiańskim, posiadającym w słowotwórstwie, składni oraz strukturze czasów, wiele cech języka greckiego. Dawne obszary kultury, wyznaczone przez język, miały wpływ na charakter młodej kultury chrześcijańskiej, a rodzaj języka używanego dla potrzeb liturgicznych był bodźcem lub hamulcem w wykorzystywaniu bogactwa danej kultury. Na różnicę wyznaczoną przez wpływy językowe nałożyły się rozbieżności w dziedzinie doktryny chrześcijańskiej i zwierzchnictwa kościelnego, które stały się przyczyną tzw. wschodniej schizmy. Spowodowały one, że w obu odmianach kultury chrześcijańskiej inne znaczenie zyskało prawo, państwo i władca, nieco inną rolę w wymiarze politycznym i społecznym przyjął na siebie Kościół. Opis i charakterystyka kultury staroruskiej nie są możliwe bez uwzględnienia kilku kontekstów. Pierwszy i najważniejszy to związek z Bizancjum, którego kultura reprezentowała wschodni typ chrześcijaństwa, najbogatszy i najbardziej różnorodny. Zawierał bowiem schrystianizowane kultury - grecką, aleksandryjską i syryjską. Drugi kontekst stanowiła cywilizacja mongolska, określana przez F. Konecznego mianem turańskiej. Trzecim kontekstem dla kultury ruskiej była łacińska odmiana kultury chrześcijańskiej, która bardzo wcześnie zaczęła przeżywać zmiany prowadzące ku sekularyzacji. Uwzględnienie tych trzech kontekstów obejmuje dwa aspekty - genetyczny (respektujący wpływy bezpośrednie) oraz typologiczny (skierowany na podobieństwa i różnice). Pozwalają one dostrzec zjawiska identyczne i odmienne, istniejące z reguły synchronicznie lub w bliskim wymiarze czasowym. Prócz określenia miejsca kultury staroruskiej istotne znaczenie ma także obranie perspektywy jej oglądu. Kultura posiada bardzo złożoną strukturę, a ponieważ nie można poprzestać przy jej rozważaniu na sprawach ogólnych, 2 Д. Лихачев, Поэтика древнерусской литературы, Москва 1979, s. 6; tegoż Несколько замечаний п.о поводу статьи Г. Пиккио, [w:] Труды Отдели Древнерусской Литературы, 1. XVII, s. 675-678; А. Панченко, Русская культура в канун петровских рсфо]щ [w:] И.< пстщтпрусскойкулыт/рш, 1. 3, ХУП-начало XVIII D., Москва 1996, s. 20. -1 Д. Лихачев, Дрсвнсславянские литературы как системи, [w:] Славянские литературы,. VI Международный Сясчд Славистов, Москва 1968, s. 5-48. 4 Л. Липатов, Общие закономерности истории, славянских л,итс.ратур и концепции Ри-кардо Пиккио, op.cit., s. 160. Wprowadzenie 9 należy ustalić hierarchię zagadnień i metodę ich opisu. Już E. Curtius, pisząc swoje dzieło o średniowiecznej literaturze europejskiej, zauważył, że neofi-lologowie zajmujący się Średniowieczem nie sięgają do powszechnej historii literatury, a także dziejów polityki i kultury. Akcentował potrzebę istnienia „ogólnej dyscypliny poświęconej dziejom Śred...
chesmaster123