40.Szoa-Od Monachium przez Wannsee do Auschwitz.pdf

Od Monachium przez Wannsee do Auschwitz. Droga do

Zagłady

W pierwszym tygodniu października 1943 r. odwiedził na kilka dni Poznań Heinrich

Himmler, minister spraw wewnętrznych Rzeszy, zwierzchnik niemieckich sił policyjnych,

twórca imperium SS oraz obozów koncentracyjnyc h [1] . Był to ideologiczny fanatyk,

pracoholik, z zamiłowania historyk, szczególnie często odnoszący się do przeszłości

Zakonu Krzyżackiego, który uważał za średniowieczną Führerschicht (warstwę

przywódczą ) [2] .

W Poznaniu, naonczas stolicy wcielonego do Rzeszy Kraju Warty, Himmler wygłosił dwa

znamienne referaty. W środę 6 października mówił do przywódców struktur centralnych i

regionalnych NSDAP, wyjaśniając im potrzebę wymordowania żydowskich kobiet i dzieci.

Chodziło o to, aby nie pozostawiać mścicieli. Dlatego musiała zostać podjęta trudna

decyzja, aby pozwolić temu narodowi zniknąć z powierzchni Ziemi .

Dwa dni wcześniej, w poniedziałek 4 października, Himmler odbył na Zamku Cesarskim,

wtedy siedzibie Gauleitera Arthura Greisera, długie spotkanie z najwyższymi oficerami

SS. Tutaj nie musiał się w ogóle liczyć ze słowami, gdyż - jak sam mówił - wśród

zebranych na sali większość wie, co to znaczy, gdy sto zwłok leży razem, gdy pięćset

leży, gdy tysiąc leży . Miał przed sobą elitę nazistowskich zbójów, zaprawionych w

masowych mordach. Mimo wielkiego "doświadczenia", byli to w większości ludzie młodzi.

Sam Himmler miał dopiero 43 lata.

Ponadtrzygodzinny wykład Reichsführera SS, nagrany na płyty woskowe, poświęcony

był wojnie, zadaniom SS i przyszłości. Za jego motto uznać można przewijające się

przez cały tekst stwierdzenia na temat dobrodziejstw płynących z bycia twardym.

Członek SS miał być lojalny, posłuszny, odważny, prawdomówny, odpowiedzialny,

pracowity, ale też uczciwy i koleżeński, jednak tylko względem swoich współplemieńców.

Nie musiało go interesować, co dzieje się z leniwymi i potencjalnie niebezpiecznymi

Słowianami. To są tylko niewolnicy, którzy mają pracować dla dobra Niemiec. To, czy

podczas kopania rowu przeciwczołgowego umrze czy nie umrze z osłabienia 10 000

Rosjanek, interesuje mnie tylko o tyle, że ten rów jest kopany dla Niemiec - mówił

Himmler. W innym miejscu, wskazując na konieczność twardego postępowania z 8

milionami obcokrajowców w Niemczech, dodawał: Lepiej zastrzelić 10 Polaków dzisiaj

niż być potem zmuszonym zastrzelić 10 000 w ich miejsce . Jeśli w niektórych

Słowianach płynie nieco dobrej krwi - konstatował - to należy odebrać im dzieci i

wychować je na pożytek Niemiec.

Co do "ewakuacji" Żydów, jak określano ich wyniszczenie w eufemistycznym języku III

Rzeszy, sprawa była jeszcze prostsza. Himmler niczego nie ukrywał. Mówił zwyczajnie o

eksterminacji, choć dodawał, że nie należy się tym nigdy chwalić publicznie. Żydów

trzeba mordować, gdyż są odwiecznym wrogiem Niemiec. Mamy moralne prawo,

mieliśmy obowiązek wobec naszego narodu, to zrobić - wytrzebić naród, który chciał

wytrzebić nas .

Według Himmlera siła SS polega na tym, że jej członkowie potrafią przeprowadzić

mordercze operacje, wytrzymać je psychicznie i zachować przy tym "przyzwoitość". To

powód do dumy i wiecznej chwały - przekonywał Reichsführer SS, najwyraźniej starając

się wzmocnić morale weteranów, dla których kolejne bestialstwa, niczym kokaina dla

narkomana, stały się zapewne warunkiem sine qua non ich funkcjonowania. Z jednej

strony połknęli już bowiem bakcyla zabijania, z drugiej zaś zaprzestanie zbrodni

oznaczałoby przyznanie się do winy. Oczywistą sprawą jest - dodawał referent - że przy

takich akcjach nie obejdzie się bez momentów słabości, zwłaszcza że Niemcy słyną z

łagodnego usposobienia i głębokich uczuć. Na przykład, jako jedyny naród na świecie

odnoszą się dobrze do zwierząt, więc mogliby traktować porządnie także te "ludzkie

zwierzęta", Słowian, jako że Żydzi pozostawali poza wszelką kategoryzacją, lecz byłoby

przestępstwem przeciw naszej rasie niepokoić się o nich i nieść im nasze ideały, aby

potem nasze dzieci i wnuki miały z nimi więcej trudności . Już raz uczynił to Herder, który

zapewne po pijanemu napisał swoje uwagi o narodach słowiańskich, za co spadły na

nas [...] tak niewyobrażalne cierpienia i niedol e [3] .

Poznański wykład Himmlera został później włączony do akt procesu norymberskiego.

Jeszcze później - w roku 2000 - został w całości wygłoszony przez Manfreda Zapatkę w

filmie-monologu "Das Himmler-Projekt". Choć znakomity aktor nie włożył munduru ani nie

zastosował żadnych efektów dramatycznych, stojąc w zwykłym czarnym ubraniu na tle

szarej ściany - monolog poraża. W sumie bowiem, mimo że biurokracja III Rzeszy

produkowała miliony dokumentów i mimo że Szoa stanowi najlepiej udokumentowany

masowy mord w historii, niewiele mamy równie ewidentnych i - chciałoby się rzec -

równie bezczelnych dowodów zbrodniczości ideologii i praktyki systemu hitlerowskiego.

Po pierwsze, sam Hitler, stanowiący jądro systemu, unikał jednoznacznych wypowiedzi

na temat losu Żydów i innych zbrodni. Najwyraźniej nie chciał być w nie wmieszany,

mimo że je na różne sposoby inicjował i aprobowa ł [4] . Nie było bowiem w Trzeciej Rzeszy

żadnej wielkiej zbrodni, na którą Hitler nie musiałby dać swojego przyzwolenia (Roseman

13, 32, 34, 49).

Po drugie, nie zachowały się żadne notatki z kluczowych dla holokaustu rozmów Hitlera

z Himmlerem. Można przypuszczać, że takich zapisków w ogóle nie prowadzono.

Po trzecie, naziści skrupulatnie niszczyli pod koniec wojny wszelkie obciążające ich

materiały, co im się w znacznej mierze udało, w każdym razie w odniesieniu do źródeł

bezpośrednich. Źródłom innego typu, szczególnie późniejszym, jak zeznaniom

Eichmanna w Jerozolimie w latach sześćdziesiątych XX w., które dały Hannah Arendt

podstawę do książki o "banalności zła", nie zawsze można wierzyć, już to ze względu na

upływ czasu, już to z powodu oczywistej chęci umniejszenia własnej odpowiedzialności

przez oskarżonych. Wiadomo, że dość "miękki" - na miarę hitlerowskich funkcjonariuszy

najwyższego szczebla - Hans Frank, namiestnik Generalnej Guberni, fałszował bieżące

dokumenty od 1943 r., od kiedy dowiedział się, iż figuruje na alianckiej liście zbrodniarzy

wojennych.

Podkreślmy jednak raz jeszcze: z korespondencji, dzienników, luźnych notatek i zapisów

rozmów dygnitarzy hitlerowskich wyłania się dość jasny obraz odpowiedzialności za

Zagładę i sposobu jej przygotowania. Nie znaczy to, że nie ma luk i znaków zapytania.

Najważniejsze z nich dotyczą - jeśli chodzi o sprawy bardziej szczegółowe - momentu i

sposobu podjęcia decyzji o przystąpieniu do holokaustu. Dyskutuje się również nad

intencjami i rolą Hitlera, jak i - coraz żywiej - nad kwestią wyjątkowości Zagłady, co

podsumowała ostatnio Doris L. Berge n [5] .

Monachium 1923

Mark Roseman, historyk brytyjski, słusznie podnosi, że spory na temat czasu i sposobu

zadecydowania o "ostatecznym rozwiązaniu" są w znacznej mierze wynikiem problemów

ze zdefiniowaniem pojęć "moment" i "decyzja". Część historyków, określanych zazwyczaj

mianem "intencjonalistów", skłania się do poglądu, że Hitler od początku planował

biologiczne wyniszczenie Żydów i miał pełną kontrolę nad wydarzeniami.

Powierzchowne spojrzenie na poglądy Hitlera z okresu puczu monachijskiego w 1923 r.

zdaje się potwierdzać takie rozumowanie. Pod względem liczby wzmianek w indeksie do

"Mein Kampf" "Żydzi" ustępują jedynie pojęciu "narodowy socjalizm", a przecież kryją się

oni dodatkowo pod wieloma innymi hasłami, jak "antysemityzm", "demokracja",

"parlamentaryzm - cząstkowy cel żydostwa", "dyktatura proletariatu - żydowska broń",

"wolnomularstwo - żydowskie narzędzie", "żydowskie przywództwo w związkach

zawodowych", "żydowska prasa inteligencka", "handel dziewczętami a żydostwo",

"prostytucja a żydostwo", "niebezpieczeństwo żydowskiej bastardyzacji rasy", a nawet

"esperanto - żydowski język uniwersalny".

Zarówno książka "Mein Kampf", napisana mętną i odpychającą niemczyzną, jak i inne

wypowiedzi Hitlera z wczesnych lat dwudziestych XX w. dowodzą niewątpliwie, że miał

on obsesję na punkcie Żydów, których obawiał się bardziej niż bolszewizmu i marksizmu,

będącym wszak tylko żydowskimi narzędziami. Żydzi są dlań plagą, robactwem,

wampirami, które wypijają niemiecką krew, aby później w "przebraniu" krzewić swoje

parlamentarno-demokratyczno-kapitalistyczne idee. Język Hitlera jest już wówczas

brutalny, krwawy, pełny uwielbienia dla ras silnych, "nadludzi", mających prawo do

panowania, i pogardy dla słabych "podludzi". Już wtedy Hitler pisał, że z Żydami nie ma

paktowania, tylko twarde albo-albo i wskazywał na potrzebę ich "wyniszczenia".

Wspomniał nawet o zagazowaniu paru tysięcy Żydów, lecz Roseman ma rację, że

wypowiedzi przywódcy NSDAP trzeba postrzegać na tle ówczesnych stosunków,

dodałbym - nie tylko niemieckich, ale ogólnoeuropejskich. Na początku XX w. Europą

zawładnęła obsesja gazu, a na frontach I wojny światowej po raz pierwszy zastosowano

szeroko gaz bojowy. Hitler był wśród pierwszych jego ofiar. Z zatrucia leczył się w

lazarecie w podszczecińskim Pasewalku.

Jak wielkich oporów by ta teza dzisiaj nie budziła, jak bardzo by ona nie bolała, Hitler był

dzieckiem swoich czasów . W jego pracach i przemówieniach nie ma w zasadzie nic

nowego. Są one eklektycznym zlepkiem opinii dawno już wymyślonych i łatwych wtedy

do usłyszenia nie tylko na europejskiej ulicy, ale i w europejskich salonach, szczególnie

mieszczańskich. Ówczesnym elitom wspólne były do pewnego stopnia tak antysemityzm,

jak i przede wszystkim - jak pokazał John Carey - obawy związane z powstawaniem

społeczeństwa masowego. Łączyła je również, przynajmniej do pewnego stopnia,

retoryka. Takiego obrazowego biologiczno-chemiczno-technicznego języka, z budzącymi

w nas często przerażenie odwołaniami do gazowania, eutanazji, sterylizacji, eugeniki -

używali w okresie przed Zagładą nie tylko chorobliwi antysemici.

Co najmniej od czasów Friedricha Nietzschego i Knuta Hamsuna było wręcz w modzie

opowiadanie o nadmiernym przyroście demograficznym i strachu przed "masową

cywilizacją", zwłaszcza gdyby te masy w demokratycznym głosowaniu miały przejąć

władzę. Co więcej, I wojna światowa zdawała się potwierdzać takie rozumowanie -

gwałtownie rozrastające się "masy" poddane zostały na frontach równie szybkiemu

procesowi zabijania, którego skala przerosła wszystko, co było wcześniej znane. Jedni

proponowali więc naprawę świata, inni - ironicznie - zwiastowali szybką i bezbolesną

jego zagładę. W "Nowoczesnej utopii" Herberta George'a Wellsa z 1905 r. światem

rządzi garstka mędrców, która - dla dobra ogółu - poddaje mrożącym krew w żyłach

zabiegom eugenicznym elementy antyspołeczne i nieproduktywne, w tym Żydów, termity

cywilizowanego świata. David Herbert Lawrence zapowiada nadejście rasy panów, która

zacznie się od wyniszczenia milionów nieudaczników . W jednym z listów opisuje wielką

komorę śmierci, w której masy będą mogły ginąć przy dźwiękach orkiestry wojskowej,

świetle kinematografu i chóralnym "Alleluja " [6] . Wizji tych nie należy atoli brać literalnie, co

podniesiono mocno w recenzjach z pracy Careya, szczególnie w dosadnej krytyce pióra

Rogera Kimballa ("First Things" 1994 nr 6/7). Przeciwnie - są one najczęściej wyrazem

poczucia niemocy i przerażenia. Ich autorzy nie zastanawiali się głębiej nad dosłownym

znaczeniem wypowiadanych przez siebie treści. Przedstawiali straszną utopię niczym z

niejednej współczesnej powieści fantastycznej, ale nie musiała ona - i na ogół nie była -

ich programem, czego nie dostrzegł ani sam Carey, ani idący jego śladem Norman

Davies, który zbyt łatwo poprowadził nić od wypowiedzi Lawrence'a do Auschwit z [7] ,

podczas gdy dzielą je lata świetlne.

Autorom nawoływań do "wyniszczenia" Żydów - coraz częstszych od końca XIX w.,

zwłaszcza w Niemczech, ale bynajmniej nie tylko - nie chodziło z zasady o fizyczne

wymordowanie milionów ludzi, lecz już to o wynarodowienie i chrystianizację, już to -

nieco później - o wysiedlenie. Marcel Proust pisał, że w czasie tzw. sprawy Dreyfusa za

największy szyk uchodziło wśród paryskich dam noszenie parasolek z napisem "Zabij

Żyda". Ten typ antysemityzmu, który najlepiej przedstawił na niemieckim przykładzie

Oded Heilbronner, stanowił naturalnie podstawę pod antysemityzm nazistowski, ale na

pewno - jak dodaje historyk izraelski - nie tłumaczy go sam przez si ę [8] . Nie wydaje się

też, aby antysemityzm nazistowski był niezmienny przez ponad dwadzieścia lat działania

NSDAP.

Czas zlewa wydarzenia w jedną całość, więc zapominamy, że Hitler był przez szereg lat

podziwiany w świecie jako wybitny mąż stanu, o czym pisała Hannah Arendt.

Zachwycała się nim Ameryka Południowa i Północna, zresztą z różnych powodów.

Admiratorów Hitlera nie brakowało nawet wśród ewentualnych kandydatów na

prezydenta USA w 1940 r. - odsyłam do najnowszej powieści Philipa Rotha "Spisek

przeciw Ameryce" (2004). Wreszcie cieszył się Führer znaczną estymą w Europie

Środkowo-Wschodniej, w tym także w Polsce.

Polska prowadziła z Niemcami w drugiej połowie lat trzydziestych gruby flirt, ulegając

nierzadko kokieterii zalotnika znad Łaby. Dotyczyło to także polityki wewnętrznej, w tym

stosunku do Żydów, co znalazło wyraz w narastającym antysemityzmie, który

szczególnie w latach 1936-1939 przybrał formę fizycznego terroru. Nawet jeśli nie był on

akceptowany, to niestety w znacznej mierze tolerowany przez państwo, mimo że - jak już

w 1941 r. podkreślał Jacob Lestschinsky w swoim świetnym porównaniu antysemityzmu

polskiego, rosyjskiego i niemieckiego - żaden polski rząd przedwojenny nigdy nie

organizował pogromów Żydów [9] . Niemniej jeszcze we wrześniu 1938 r. ambasador

Polski w Berlinie Józef Lipski powiedział Hitlerowi, że Polacy wybudują mu pomnik, jeśli

potrafi rozwiązać kwestię żydowską, a w styczniu 1939 r. minister spraw zagranicznych

Józef Beck debatował z Hitlerem nad wysiedleniem Żydów do jednego z krajów

afrykańskich.

Z nadzieją przyjęła wybór Hitlera część polskiej inteligencji, nawet tradycyjnie

antyniemieckich endeków. Zygmunt Wojciechowski, jeden z bardziej wpływowych

polskich historyków, tak się zapatrzył w skuteczność Hitlera, że porównał go do króla

Władysława Łokietka, który zjednoczył Polskę w XIV w. Inna sprawa, że autor pisał te

słowa w 1935 r., kiedy Hitler cieszył się największym uznaniem ze strony

międzynarodowej opinii publicznej. Nowy przywódca Niemiec - jak pokazał Markus

Krzoska - do tego stopnia zauroczył jednak Wojciechowskiego, że ten uwierzył, iż ów

"katolik" z Austrii przyniesie nam dziesiątki lat pokoju i jeszcze pod koniec lat

trzydziestych był skłonny wybaczyć Hitlerowi tak Anschluss Austrii, jak i układ

monachijski. Historyk polski do pewnego czasu przyglądał się z życzliwością również

żydowskiej polityce Hitler a [10] . Nie on jeden zreszt ą [11] . Stanisław Cat-Mackiewicz

przyznawał na przykład, że wezwanie do usunięcia Żydów z Polski jest okrutne, ale

dodawał, że jest to okrucieństwo konieczn e [12] . I wprawdzie niemal żaden z polskich

antysemitów nie identyfikował się ani z krwawą retoryką Hitlera sprzed wojny, ani tym

bardziej z późniejszym żydowskim programem Hitlera, a wielu z nich stanęło wręcz w

obronie Żydów pędzonych na śmierć, to jednak nie ulega wątpliwości, że w Polsce tuż

przed wojną sytuacja w kwestii traktowania Żydów wymykała się stopniowo spod kontroli.

Co gorsza, tylko stosunkowo niewielu dostrzegło na czas potrzebę kontrakcji, aczkolwiek

trzeba podkreślić, że nie brakowało wśród tych ostatnich - obok przedstawicieli lewicy,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: