Pojęcie morfemu. Morfem a morf.
Morfem - najmniejsza cząstka posiadająca znaczenie w wyrazie; posiada własną reprezentację fonologiczną. Abstrakcyjna elementarna jednostka znacząca systemu językowego, zdefiniowana przez sieć opozycji funkcjonalnych i formalnych, w jakie wchodzi on z innymi analogicznymi jednostkami funkcjonalnymi języka.
Morf - tekstowa reprezentacja morfemu. Najmniejsza dająca się wydzielić w tekście jednostka językowa, mająca znaczenie i reprezentowana przez nieprzerwany ciąg fonemów.
(allomorfy - warianty reprezentacji tekstowych morfemu).
Pis - arz- em
LAS => morfem
Las/les'=> morfy
Morfem 'las' może wystąpić w postaci dwóch morfów.
Rodzaje morfemów (klasyfikacja funkcjonalna):
· Rdzeń/morfem główny/ morfem leksykalny - zasadnicze znaczenie wyrazu;
· Morfemy gramatyczne:
a. Morfemy słowotwórcze;
Morfemy fleksyjne:
I. Flektywy;
Końcówki fleksyjne;
Morfem główny - w dopełniaczu liczby pojedynczej.
Węzeł morfologiczny - zatarcie granicy między rdzeniem a morfemem słowotwórczym.
maz+sło=> masło; wioz+ sło=> wiosło;
Rodzaje morfemów (klasyfikacja strukturalna):
· Ciągłe;
· Nieciągłe (do-myśl-ić się);
· Zerowe (do utworzenia jednego wyrazu);
Przyrostek tematyczny- tworzy nową formę wyrazu, nie nowy wyraz.
Flektywy - morfemy formotwórcze nie na końcu wyrazu.
(wyjątek - imiesłowy przysłówkowe, np. pisz-ąc (-ąc to flektyw, jest na końcu, bo imiesłowy przysłówkowe są nieodmienne - nie mają końcówki).
Temat fleksyjny, flektyw, końcówka fleksyjna
Fleksja - odmiana wyrazów; dział morfologii, który opisuje odmianę wyrazów.
-deklinacje;
-koniugacje.
Flektyw - pojedynczy morfem fleksyjny lub ciąg morfemów, występujący między rdzeniem a końcówką (końcówka nie jest flektywem).
DOM - ÓW
temat końcówka
Temat podstawowy - między tematem a końcówką nie ma przyrostków;
Temat rozszerzony - temat podstawowy + przyrostek tematyczny+ końcówka;
Forma fleksyjna= temat + forma gramatyczna
Temat fleksyjny wyrazu:
· Może być równy morfemowi leksykalnemu: dom-ø;
· Może być zbudowany z połączenia rdzenia z innymi morfemami słowotwórczymi i/lub fleksyjnymi;
Supletywizm - w temacie występują takie zmiany, których nie da się wytłumaczyć za pomocą teorii alternacji.
· Zupełny (całkowity) - alternanty zupełnie różne: rok-> lata;
· Niezupełny (częściowy) - alternanty częściowo zbieżne: jechać-> jadę;
Końcówka fleksyjna - morfem fleksyjny na końcu ciągu morfemów, podlegający odmianie.
Formy synkretyczne - ten sam wyraz tekstowy pełni różne funkcje (przypadka, liczby, rodzaju).
Paradygmat fleksyjny - zbiór form fleksyjnych danego wyrazu.
· Zupełny - jeśli istnieją wszystkie możliwości;
· Niezupełny (defektywny);
Pojęcie alternacji morfonologicznej. Typy alternacji.
Alternacje fonologiczne:
· Pojedynczych fonemów;
· Segmentów fonemów;
· Ilościowych zmian (elizje/epentezy);
Morfonologia - dział pośredni:
Fonologia (fonem)-> morfonologia-> morfologia (morfem)
Teoria alternacji - zmiany struktury fonemów w obrębie morfemów.
Szereg alternacyjny - zespół segmentów fonologicznych, będących członami jednej alternacji morfonologicznej.
Alternacje - uwarunkowane kontekstowo wymiany fonemów w obrębie wariantów morfemu.
Przyczyny powstawania:
· Zjawiska fleksyjne/gramatyczne - mają regularny charakter, powstają na skutek zmiany paradygmatu (wzorca odmiany).
· Zjawiska słowotwórcze - nie są regularne, uwarunkowane regułami kontekstowymi.
· Uwarunkowania fonetyczne/dystrybucyjne - mają charakter obligatoryjny, są świadectwem zwyczaju wymawianiowego:
Np. Radom <- Radom'-a => stwardnienie głosek - brak wargowych miękkich w wygłosie.
Typologia alternacji:
Podział ze względu na czynniki sprawcze:
· Automatyczne (przemiany fonetyczne) - alternacje, o których powstawaniu decyduje czynnik wymawianiowy; uwarunkowane tylko fonologicznie;
Neutralizacje (zniesienie w pewnych kontekstach charakterystycznych dla danego języka opozycji fonologicznych - neutralizacja dźwięczności/bezdźwięczności w wygłosie);
Alternacje nieneutralizacyjne - epentezy fonemów lub uproszczenia nieakceptowalnych połączeń fonemów (uproszczenia grup spółgłoskowych);
· Gramatyczne (wymiany funkcjonalne); uwarunkowane morfonologicznie;
Podział ze względu na postać fonemów/głosek
· Alternacje spółgłoskowe;
Palatalizacje (zmiękczenia),
Depalatalizacje (stwardnienia);
· Alternacje samogłoskowe;
Podział ze względu na charakter zachodzących procesów:
· Alternacje jakościowe;
· Alternacje ilościowe;
k' i g'=> głoski funkcjonalnie twarde, ale fonetycznie miękkie (pojawiają się w miejscu głosek twardych).
Alternacje gramatyczne - wymiany funkcjonalne, zawsze uzależnione od pojawiających się morfemów gramatycznych.
Wymiana funkcjonalna a przemiana fonetyczna
Alternacje automatyczne = przemiany fonetyczne;
k:k'; g:g'
D. l.poj. m
kot-a
sad-u
kruk-a
stog-u
N. l.poj. m
kot- em
sad-em
kruk'-em
stog'-em
M. l.mn. m
kot- y
sad-y
kruk'-i
stog'-i
Pojawiają się głoski k' i g' - funkcjonalnie twarde, ale fonetycznie miękkie; pełnią funkcję głosek twardych (pojawiają się w ich miejscach).
Alternacje gramatyczne= wymiany funkcjonalne (zawsze uzależnione od pojawiających się morfemów gramatycznych)
M. l.poj; ż
kos-a
łap-a
mąk-a
wag-a
D. l.poj; ż
kos-y
łap-y
mąk-i
wag-i
C+ Msc
kos'-e
łap'-e
mąc-e
wadz-e
Powstają głoski funkcjonalnie miękkie, a fonetycznie twarde; pełnią funkcję głosek miękkich lub zmiękczonych.
Funkcjonalna, dystrybucyjna i strukturalna klasyfikacja morfemów
· morfem leksykalny - zasadnicze znaczenie wyrazu; morfem o niekategorialnej funkcji nominatywnej;
· morfemy gramatyczne - morfem o funkcji wewnątrztekstowej lub kategorialnej funkcji nominatywnej:
Morfemy słowotwórcze - morfemy wyrażające stosunek motywacji między dwoma leksemami - motywującym i motywowanym; wyrażają relacje funkcjonalne między leksemami, nie są obligatoryjne, nie mają charakteru kategorialnego=> istnienie jakiegoś leksemu nie wyznacza obligatoryjnie zbioru leksemów motywowanych, ale sygnalizuje jego możliwość; (najczęściej afiksalne)
Morfemy fleksyjne - morfemy gramatyczne będące wykładnikiem określonej wartości jakiejś kategorii morfologicznej lub zespołu wartości należących do różnych kategorii morfologicznych jednego leksemu (najczęściej sufiksy):
Flektywy;
ii. Końcówki fleksyjne - morfem fleksyjny zajmujący końcową pozycję w ciągu morfemów tworzących wyraz tekstowy;
Funkcja nominatywna - odniesienie znaku językowego do rzeczywistości pozajęzykowej.
Funkcja wewnątrztekstowa - wskazywanie stosunków syntagmatycznych między elementami tekstu.
...
portland007