Początki i rozwój ubezpieczeń.pdf

Początki i rozwój ubezpieczeń społecznych

Genezy ubezpieczeń należy szukać w starożytności. Najpierw powstały zalążki tak

zwanych ubezpieczeń gospodarczych. Gromadzono środki, aby za ich pomocą

zrekompensować straty losowe związane z prowadzoną działalnością gospodarczą (na

przykład ryzyko zatonięcia statku). Następnie rozwinęły się ubezpieczenia osobowe związane

z zabezpieczeniem środków na wypadek utraty zdrowia, życia czy starości.

Natomiast początków ubezpieczeń społecznych trzeba upatrywać w średniowiecznych

cechach i bractwach, których jednym z zadań było zapewnienie pomocy swoim członkom w

razie zdarzeń losowych 1 .

Powstanie nowożytnych ubezpieczeń społecznych wiąże się z dziewiętnastowieczną

rewolucją przemysłową. Ich powstaniu sprzyjało utrzymywanie się coraz większej grupy

ludności z pracy najemnej w przemyśle. Istniało wówczas bardzo duże ryzyko wypadków i

chorób, które groziły utratą materialnych podstaw bytu. To wówczas pojawiły się pierwsze

postulaty ustawowego uregulowania odpowiedzialności pracodawców za szkody będące

następstwem wypadków przy pracy.

Już w XVIII wieku powstały dobrowolne kasy wzajemnej pomocy w Anglii. Zostały

one uznane przez państwo w 1793 roku 2 . Ich burzliwy rozwój nastąpił w XIX wieku 3 . Na ich

tworzenie we Francji zezwolono w 1834 roku. Z czasem nastąpiła specjalizacja kas w

zależności od określonych typów ryzyka, na przykład ustawy górnicze w Prusach i Austrii z

1854 roku nakazywały ich tworzenie w kopalniach. Ich pozytywna rola została dostrzeżona i

kasy te zaczęły być subwencjonowane przez państwo (Anglia, Norwegia, Dania) lub gminy

(Belgia, Niemcy). Natomiast działalność kas fabrycznych i lokalnych została ustawowo

uregulowana w Prusach w połowie XIX wieku. Wprowadzono nawet częściowy obowiązek

przynależności do nich.

Wraz z rozwojem przemysłu przestała wystarczać indywidualna przezorność, gdyż

równocześnie zaczęły słabnąć więzy rodzinne i lokalne. Problemu nędzy wśród

niepracujących robotników nie rozwiązywała jednak ani działalność filantropijna, ani

tworzona właśnie opieka społeczna, ani prywatne instytucje zbiorowej przezorności, to jest

kasy wzajemnej pomocy, kasy fabryczne i związków zawodowych, a także nastawione na

zysk tanie ubezpieczenia ludowe.

Niezależnie od początków ubezpieczenia społecznego robotników powstało

zabezpieczenie na starość dla funkcjonariuszy państwowych zawodowej służby cywilnej i

wojskowej. Już w 1775 roku w Prusach utworzono dla urzędników obowiązkowe tak zwane

kasy zabezpieczenia wdów. Od 1805 roku w Bawarii, a od 1825 roku w Prusach wypłacano

renty po odpowiedniej wysłudze lat, w razie niezdolności do służby, oraz dla wdów i sierot.

Na poczet tych świadczeń potrącane były składki z uposażeń. Podobne kasy składkowe

zaczęły funkcjonować we Francji od 1811 roku, w Rosji od 1827 roku, a w Austrii od 1866

roku. Wypłaty dla emerytowanych urzędników państwowych były zróżnicowane i zależały od

ilości lat służby oraz od przynależności do odpowiedniej grupy urzędników 4 .

Na ziemiach polskich system emerytalny utworzono po raz pierwszy w 1816 roku w

Królestwie Polskim. Obowiązywał on urzędników państwowych. W początkowym okresie

potrącano z uposażenia czteroprocentową składkę. Emerytura była wypłacana po 40 latach

służby państwowej. Renta przysługiwała w razie niezdolności do pracy stwierdzonej przez

1 Por. E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne w państwach współczesnych, Warszawa 1911, T. Liszcz, Ubezpieczenie

społeczne i zaopatrzenie społeczne w Polsce. Zagadnienia prawne, Kraków 1997, s. 11-14.

2 Tak zwane Friendly Societies Act.

3 W 1801 roku kasy wzajemnej pomocy liczyły ok. 500 tys. członków, a w 1899 roku prawie 11,5 mln.

4 Por. W. Muszalski, Ubezpieczenie społeczne , Warszawa 2004, s. 35-36.

radę lekarską oraz wdowom i sierotom. Od 1850 roku prawo do świadczenia traciła osoba,

która odeszła ze służby państwowej przed ukończeniem 50 roku życia. Powyższy system,

korzystniejszy od systemu emerytalnego dla urzędników w Rosji carskiej, przetrwał aż do

odzyskania niepodległości przez Polskę 5 .

Powstanie ubezpieczenia społecznego w Niemczech

Pierwsze ustawy dotyczące ubezpieczeń społecznych uchwalono w Niemczech. W

związku z niepowodzeniem zastosowania środków represyjnych wobec ruchów

socjalistycznych 6 , szerzących się wśród robotników niemieckich (na przykład ustawy

represyjne z 1878 roku) kanclerz Bismarck zdecydował się na reformy zmieniające na

korzyść ich położenie. W 1881 roku cesarz Wilhelm I wygłosił orędzie zapowiadające

utworzenie systemu ubezpieczenia społecznego. Powyższą datę uważa się za zwrotną w

powstaniu ubezpieczenia społecznego, a także w zaangażowaniu państwa w aktywną politykę

społeczną.

Uchwalono tak zwane ustawy bismarkowskie wprowadzające świadczenia

gwarantowane przez państwo na wypadek choroby (1883 rok), wypadków przy pracy (1884)

oraz ubezpieczenie emerytalne związane z ryzykiem inwalidztwa, starości i śmierci (1889).

Powyższe ustawy zostały następnie skodyfikowane w ordynacji ubezpieczeniowej (1891).

Całość wprowadzonych w Niemczech ustaw po raz pierwszy nazwano ubezpieczeniem

społecznym. Wprowadzono je w interesie publicznym, co miało łagodzić napięcia społeczne i

osłabiać przeciwników funkcjonującego systemu politycznego.

Ubezpieczenie chorobowe wprowadzone w 1883 roku zapewniało zasiłki pieniężne

podczas choroby oraz pomoc w pokryciu kosztów leczenia pracownika. Zostało ono oparte na

organizacji samorządowej kas chorych i składkach płaconych przez pracodawcę i pracownika.

Ubezpieczenie było przymusowe. Z czasem prawem do zasiłku objęto trzytygodniowy okres

połogu, który przedłużono następnie do sześciu tygodni. Ubezpieczenie to dotyczyło jedynie

pracownic.

Wprowadzone w 1884 roku ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy opierały się

na przymusowej składce opłacanej przez pracodawców. Z tytułu wypadków przy pracy

wypłacano zryczałtowane renty i zwracano koszty leczenia. Realizowały je samorządowe

kasy zawodowe pracodawców, zorganizowane według branż. Pracodawcy mieli w zamian za

zwolnienie z odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadach prawa cywilnego,

wprowadzić pełną profilaktykę z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Nad stanem tej

profilaktyki nadzór prowadziły kasy, które mogły nakładać kary natury finansowo-

składkowej 7 . Pracownicy mogli dochodzić odszkodowań za wypadek przy pracy tylko od

kasy na drodze administracyjnej. Jedynym wyjątkiem było dochodzenie odszkodowania na

drodze cywilnej w przypadku winy umyślnej pracodawcy stwierdzonej wyrokiem sądu

karnego. Przedstawiony powyżej system prewencji wypadkowej został z czasem

rozbudowany i funkcjonuje w Niemczech do dnia dzisiejszego.

Jednak najważniejsze znaczenie miało wprowadzenie w 1889 roku ubezpieczenia

emerytalno-rentowego. Gwarantowało ono emeryturę po 30 latach opłacania składek i

osiągnięciu 70-ciu lat. Ubezpieczenie obejmowało również wypłatę rent z tytułu inwalidztwa

(po 5-ciu latach opłacania składek), którego przyczyną nie był wypadek przy pracy. Zakres

podmiotowy obejmował robotników i nisko zarabiających pracowników umysłowych. Od

1899 roku systemem objęto również pracowników zatrudnionych w rolnictwie. Do

prowadzenia ubezpieczeń emerytalno-rentowych powołano nową instytucję finansowaną

5 Por. M. Święcicki, Instytucje polskiego prawa pracy w latach 1918-1939, Warszawa 1960.

6 Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec powstała w 1875 roku.

7 Kasy działały niezależnie od Inspekcji Pracy, którą utworzono w Niemczech w 1854 roku.

przez pracowników i pracodawców oraz dofinansowywaną przez państwo tzw. kasy chorych.

W 1911 roku wydano ustawę kodyfikującą prawo ubezpieczenia społecznego 8 . Ustawą tą

wprowadzono w Niemczech renty wdowie i sieroce, rozszerzono ubezpieczenia emerytalno-

rentowe o wszystkich pracowników umysłowych oraz umożliwiono zwrot kosztów leczenia

rodziny pracownika. Już w 1916 roku obniżono w Niemczech wiek emerytalny do 65 lat dla

mężczyzn i 60 lat dla kobiet. Natomiast w 1925 roku wprowadzono ubezpieczenie z tytułu

chorób zawodowych oraz poszerzono ubezpieczenie wypadkowe o ryzyko wypadków w

drodze do pracy i z pracy. W 1938 roku ubezpieczenie emerytalne zostało rozszerzone o

rzemieślników. Niemiecki system ubezpieczenia społecznego pomijał funkcjonariuszy

państwowych, którzy korzystali z odrębnie stworzonego dla nich systemu.

Ubezpieczenia społeczne w Niemczech oparto na zasadach: wzajemności, przymusu,

zróżnicowania składki oraz tak zwanego solidaryzmu.

Zasada wzajemności związana była z wypłatą świadczeń osobom płacącym składki i

należącym do funduszu ubezpieczeniowego. Ubezpieczenie było przymusowe, to jest

pracodawca miał obowiązek zgłosić pracownika do ubezpieczenia. Zróżnicowanie składki

polegało na tym, że płacił ją zarówno pracownik, jak i pracodawca. W ubezpieczeniu

chorobowym pracownik płacił dwie trzecie, a pracodawca jedną trzecią, w ubezpieczeniu

emerytalnym obie strony płaciły po połowie, natomiast w ubezpieczeniu wypadkowym całość

składki płacił pracodawca. Ubezpieczenia społeczne w Niemczech oparto na solidaryzmie

ubezpieczonych. Polegało to na tym, że odstąpiono od uzależnienia świadczeń od wysokości

uiszczonej składki. Zastosowano natomiast tak zwaną składkę przeciętną zapewniającą

osiągnięcie w systemie równowagi wpłacanych i wypłacanych świadczeń. W systemie

niemieckim poszczególne fundusze zostały wyodrębnione. Fundusz emerytalno-rentowy był

subsydiowany z budżetu państwa. Założenia i organizacja powyższego systemu, oczywiście

ze zmianami w niektórych szczegółowych rozwiązaniach, obowiązują do dziś w Niemczech.

Ubezpieczenia społeczne w innych państwach europejskich

System przyjęty w Niemczech zaczęły stopniowo wprowadzać inne kraje europejskie.

Nieco inny model ukształtował się natomiast w Anglii i w krajach skandynawskich,

zwłaszcza w Danii.

Przed pierwszą wojną światową ubezpieczenia emerytalno-rentowe wprowadziła

Austria (1906) 9 , Francja oraz Rumunia (1912). We Francji ustawę o emeryturach i rentach dla

robotników, drobnych rolników oraz prowadzących własną działalność zarobkową uchwalono

w 1910 roku. Z powodu licznych sporów jej interpretacji dokonał Sąd Kasacyjny, który uznał,

że ubezpieczenie to jest dobrowolne.

Szybki rozwój ubezpieczeń emerytalno-rentowych nastąpił w dwudziestoleciu

międzywojennym. Obowiązkowe ubezpieczenia wprowadzono w 1919 roku w Holandii, w

Hiszpanii i we Włoszech, w 1924 roku w Belgii i Bułgarii, w 1933 roku w Polsce i Portugalii,

w 1934 roku w Grecji oraz w 1937 roku w Jugosławii. Największe trudności z

wprowadzeniem obowiązkowego ubezpieczenia były we Francji. Uchwalona w 1928 roku

ustawa emerytalna została znowelizowana jeszcze przed wejściem w życie. Na mocy

wprowadzonej w 1930 roku ustawy przyznawano emerytury w wysokości skalkulowanej na

podstawie średnich zarobków z całego życia 10 .

Zainicjowane w Niemczech w 1883 roku przymusowe ubezpieczenia chorobowe

stopniowo zaczęto wprowadzać w pozostałych krajach europejskich. Powstały one: w Austrii

8 Tak zwane Reichsversicherungsordnung, RVO .

9 Obejmowało ono tylko pracowników umysłowych.

10 W. Muszalski, Ubezpieczenie ... , s. 48.

w 1888 roku, na Węgrzech w 1891 roku, w Norwegii w 1909 roku, w Serbii w 1910 roku, w

Wielkiej Brytanii w 1911 roku oraz w Rumunii w 1912 roku. Po pierwszej wojnie światowej

ubezpieczenia te rozwinęły się w Bułgarii w 1918 roku, w Grecji w 1922 roku, w Holandii w

1930 roku i w Portugalii w 1933 roku. W czasie wojny ubezpieczenia chorobowe

wprowadzono we Włoszech i w Hiszpanii, a po wojnie we Francji i Belgii (w obu w 1945

roku).

W większości krajów wprowadzono system ubezpieczenia wypadkowego.

Wyklarowały się trzy modele takiego ubezpieczenia: niemiecki – przymusowego

ubezpieczenia, przymus ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej pracodawcy albo

wprowadzono ustawy o rozszerzonej odpowiedzialności pracodawcy 11 .

Model niemiecki wprowadzono w: Niemczech (1884), Austrii (1887), Norwegii

(1894), Holandii (1901), na Węgrzech (1907), Serbii (1910), Szwajcarii (1912), Rosji (1912),

Rumunii (1912) i Szwecji (1916). Włoski model przymusu ubezpieczenia odpowiedzialności

cywilnej pracodawcy oprócz Włoch (1898) wprowadziły również Portugalia (1913) i Dania

(1917). Natomiast brytyjski system rozszerzonej odpowiedzialności pracodawcy uchwalono

w: Anglii (1897), Danii (1897-1917), Francji (1898), Hiszpanii (1900), Szwecji (1901-1916),

Belgii (1903), Rosji (1903-1912) oraz w Grecji (1915).

Dużym osiągnięciem było stworzenie systemu ubezpieczeń macierzyńskich we

Włoszech (1910) 12 .

W Anglii i państwach skandynawskich wprowadzono najwcześniej ubezpieczenie od

bezrobocia 13 . W 1891 roku w Danii wprowadzono system zryczałtowanych zapomóg dla

starców pozostających bez środków do życia. Od 1922 roku zapomogi te miały charakter

roszczeniowy. W systemie angielskim od 1908 roku funkcjonują renty dla osób, które

ukończyły 70 lat, nie posiadały środków utrzymania i nie były sądownie karane. Renty te były

wypłacane przez państwo, a ich wysokość była stała. Od 1911 roku funkcjonowały natomiast

ubezpieczenia chorobowe, a wypłacane zasiłki miały zryczałtowaną wielkość niezależną od

odprowadzanych składek.

Okres międzywojenny charakteryzował się dalszym rozwojem ubezpieczeń na

wypadek bezrobocia. W krajach skandynawskich ubezpieczenia te były dobrowolne, tylko

częściowo finansowane przez państwo. W 1935 roku ubezpieczenie na wypadek bezrobocia

wprowadzono w Stanach Zjednoczonych. Skutki bezrobocia w USA miało również złagodzić

wprowadzone w tym samym roku ubezpieczenie emerytalne. Jest to jak dotychczas jedyne

takie ubezpieczenie w skali federalnej.

W latach trzydziestych w kilku państwach europejskich wprowadzono system

zasiłków rodzinnych. Wprowadzono je na przykład w 1930 roku w Belgii oraz w 1932 we

Francji.

System ubezpieczenia emerytalno-rentowego oraz zasiłkowego wprowadzono również

przed II wojną światową w Związku Radzieckim.

Duże zmiany zaszły w Anglii, gdzie w latach 1945-1946 wprowadzono: finansowane

przez państwo zasiłki rodzinne, ubezpieczenie wypadkowe oraz udoskonalono system

rentowy. Natomiast w 1959 roku wprowadzono dodatkowe ubezpieczenie emerytalne dla

pracowników.

Reformę systemu emerytalnego przeprowadzono w 1956 roku w Związku

Radzieckim, w 1964 roku ubezpieczeniem objęto także kołchoźników. W latach 1967-1968

takie kraje, jak Bułgaria, Węgry i Czechosłowacja wprowadziły urlopy i zasiłki

wychowawcze.

11 W latach 1911-1920 podobne rozwiązania wprowadzono w większości stanów USA.

12 Obejmowały one robotnice fabryczne w wieku 15-50 lat.

13 Od 1910 roku funkcjonują w Anglii biura pośrednictwa pracy. Zasiłek dla bezrobotnych przysługiwał przez 15 tygodni.

Lata osiemdziesiąte XX wieku charakteryzują się zmniejszeniem rozwoju ubezpieczeń

społecznych, co wiązało się z ograniczaniem wydatków na nie. Reformy systemów

emerytalnych dokonały wtedy największe państwa, to jest USA, Anglia, Niemcy i Związek

Radziecki.

Rewolucyjnej reformy dokonano w 1981 roku w Chile, gdzie wprowadzono system

przymusowego oszczędzania w prywatnych zakładach ubezpieczeniowych. System ten z

czasem wprowadziło wiele krajów Ameryki Południowej. Podobny system wprowadzono w

1998 roku na Węgrzech oraz w 1999 roku w Polsce.

Rozwój ubezpieczeń społecznych w świecie

Liberalne koncepcje przeciwne tworzeniu przymusowego ubezpieczenia społecznego

oraz niski poziom rozwoju gospodarczego spowodowały, że w wielu krajach

pozaeuropejskich rozwijało się ono bardzo powoli.

W Stanach Zjednoczonych pierwszą ustawę federalną o zabezpieczeniu społecznym

wydano w 1935 roku 14 . Była to część programu tzw. polityki Nowego Ładu ( New Deal ),

będącej reakcją na wielki kryzys. Ustawa wprowadziła przymus ubezpieczenia.

Ubezpieczenie emerytalne miało zmniejszyć podaż pracy, jednak wypłacane świadczenia nie

mogły być wyższe niż zasiłek dla bezrobotnych. W 1939 roku w USA wprowadzono renty

rodzinne.

Poza Stanami Zjednoczonymi system taki zaczęły tworzyć stosunkowo dobrze

rozwinięte kraje południowoamerykańskie: Argentyna, Brazylia, Ekwador, Chile oraz Peru.

System zabezpieczenia społecznego wprowadzono w 1938 roku w Nowej Zelandii oraz w

1947 roku w Australii.

Jeśli chodzi o ubezpieczenie od wypadków przy pracy to koncepcje przymusowego

ubezpieczenia wprowadzono w Chile i w Japonii. W krajach Ameryki Łacińskiej

wprowadzono ubezpieczenia dobrowolne w wybranej instytucji ubezpieczeniowej. Natomiast

w takich krajach jak Brazylia, Nowa Zelandia i Australia wprowadzono rozszerzoną

odpowiedzialność cywilną pracodawcy. W Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych model

ubezpieczenia wypadkowego zależał od stanu.

Po drugiej wojnie światowej w Australii i Nowej Zelandii rozwinęły się różne formy

zabezpieczenia społecznego. W Stanach Zjednoczonych dotychczasowe ubezpieczenie

emerytalne rozszerzono od 1951 roku na prowadzących własną działalność gospodarczą, a od

1956 roku o ryzyko inwalidztwa. Tylko w trzech stanach wprowadzono obowiązek

ubezpieczenia chorobowego płaconego przez pracodawców. W pozostałych stanach

postulowano zorganizowanie takiego ubezpieczenia, zwłaszcza, jeśli chodzi o zwrot kosztów

leczenia. Dobrowolne ubezpieczenie w skali federalnej wprowadzono w 1966 roku. Było to

tzw. dobrowolne ubezpieczenie szpitalne. Ubezpieczenie to osobom po 65. roku życia

gwarantowało rozszerzone usługi lecznicze. Prawo do takich usług miały również osoby

będące od dwóch lat na rencie inwalidzkiej. Ubezpieczenia te w jednej czwartej były

pokrywane przez opłacających składkę, a w pozostałej części przez państwo. W 1984 roku

przymusowe ubezpieczenia chorobowe obowiązywały w 5 stanach.

Ubezpieczenia wypadkowe w Stanach Zjednoczonych funkcjonują we wszystkich

stanach. W większości stanów są prywatne zakłady ubezpieczeniowe. Natomiast publiczne

zakłady stanowe istnieją tylko w kilku stanach.

Wielkość przeciętnej emerytury w Stanach Zjednoczonych wynosi 42 procent

przeciętnych zarobków krajowych. Składka na ubezpieczenie emerytalne to 12,4 procent

wynagrodzenia. Płacą ją w połowie pracownik i pracodawca. System emerytalny w Stanach

14 Social Security Act.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: