Paulina Zofia Sadowiak
„ Osobowość człowieka oraz czynniki decydujące o osobowości”
W psychologii ostatniego półwiecza przyjął się nowy model zachowania jednostki, dający się ująć w schemat: R = f(S, O) bądź S – O – R. Podkreśla się tutaj, że reakcja organizmu zależy nie tylko od działających bodźców (S), ale i od czynników tkwiących w organizmie (O). Czy będziemy przez nie rozumieli zmienne pośredniczące według Tolmana, siłę nawyku bądź popędu, o których mówi Hull, cechy układu nerwowego według Pawłowa, id czy ego w ujęciu Freuda i jego następców – we wszystkich tych koncepcjach akcentuje się fakt, że zachowanie jednostki jest nie tylko funkcją bodźców (sytuacji), lecz również pewnych właściwości organizmu, nabytych bądź wrodzonych. Właśnie owo „O”, różnie rozumiane, stało się przedmiotem badań psychologów osobowości.
Czy osobowość określa to, co indywidualne, czyli to, co różni nas od innych, czy też to, co sprawia, że ludzie zachowują się podobnie? W niektórych zakresach jesteśmy podobni, w wielu różnimy się i to decyduje o niepowtarzalności istot ludzkich.
Ciekawe jest przy tym, że na siebie patrzymy łagodniej, znajdując wyjaśnienia dla własnych, czasem nieoczekiwanych zachowań w różnych sytuacjach, podczas gdy osobowość innych traktujemy jako pewną stałą, niezmienną całość, niezależną od tych samych sytuacji. W często błędnej ocenie innych ludzi bardzo poważną rolę odgrywa zasada stałości i dysonans (rozdźwięk) poznawczy.
TEORIA OSOBOWOŚCI WEDŁUG ALLPORTA, OPARTA NA KONCEPCJI CECH
Gordon W. Allport
Gordon Allport stworzył podwaliny jednego z głównych nurtów psychologii osobowości, opartego na teorii cech. Allport traktował osobowość jednostki jako niepowtarzalną strukturę cech, którym przypisywał właściwości motywacyjne. Według Allporta „ […] osobowość to dynamiczna organizacja wewnątrz jednostki, obejmująca te układy psychofizyczne, które decydują o specyficznych dla niej sposobach przystosowania do środowiska”.
Traktując osobowość jako realną organizację psychofizyczną, Allport zdefiniował cechę jako „strukturę neuropsychiczną mającą zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego”.
Dla lepszego zrozumienia pojęcia cechy można ją przeciwstawić pojęciu nawyku i postawy.
W odróżnieniu od nawyku cecha ma charakter bardziej ogólny; dotyczy to zarówno zakresu sytuacji, które ją aktualizują, jak i zakresu reakcji, w których się wyraża. Z kolei o ile postawa dotyczy nastawień wobec określonych aspektów środowiska (ludzi, grupy, kultury, przyrody) i wiąże się z oceną obiektu, którego dotyczy, o tyle cecha ma charakter ogólniejszy, a ponadto nie podlega ocenie w kategoriach dobra i zła jak to ma miejsce w odniesieniu do postawy. W codziennym języku do opisu cech operujemy przymiotnikami, przysłówkami i rzeczownikami.
Wśród dyspozycji stanowiących specyficzne dla jednostki, zgeneralizowane struktury neuropsychiczne Allport, biorąc pod uwagę stopień ich ogólności, wyróżnił trzy następujące kategorie: dominujące, centralne i wtórne.
Dyspozycja dominująca charakteryzuje się tym, że w zasadzie wpływa na całe zachowanie. Występuje ona rzadko, a jej przykładem jest osobowość autorytarna czy makiawelistyczna.
Dyspozycje centralną łatwo rozpoznać , ponieważ ujawniają się najczęściej w działaniu. Chodzi o takie charakterystyki, jak: pewność siebie, grzeczność, towarzyskość. Ich liczba waha się, według Allporta, od kilku do dziesięciu i w tym poglądzie autor zbliżył się do współczesnych tendencji, redukujących liczbę czynników osobowości do trzech bądź pięciu.Dyspozycja wtórna dotyczy wąskiego zakresu bodźców i reakcji, w związku z czym są one mało istotne dla opisu osobowości.
Aby uniknąć nieporozumień, należy podkreślić, że pojęcie dyspozycji osobistej także ma status cechy, z tą różnicą, że chodzi o cechę typową dla danej jednostki. Podział dyspozycji na trzy kategorie – dominujące, centralne i wtórne – rozciąga się również na cechy nomotetyczne, jak to ilustruje rycina.
DYSPOZYCJA OSOBISTA
(cecha idiograficzna)
· Specyficzna dla jednostki
· Badanie idiograficzne
CECHA (cecha nomotetyczna)
· Wspólna dla wszystkich
· Badanie nomotetyczne
· Dominująca
· Centralna
· Wtórna
Opis osobowości w kategoriach cech według Allporta.
Z aktywizacją cechy wiąże się określona sytuacja choć osoba odznaczająca się daną dyspozycją sama stwarza sytuacje, w której ta cecha może się przejawiać, i w tym znaczeniu cecha ma wartość motywacyjną. Osoba towarzyska poszukuje towarzystwa, natomiast o niskim nasyceniu tej cechy unika towarzystwa. Cecha zapewnia spójność zachowania w tym znaczeniu, że określone sytuacje bądź kategorie sytuacji z reguły wywołują podobne zachowania. Ponieważ jednak zachowanie człowieka zdeterminowane jest przez większą liczbę cech, a ponadto struktura i nasilenie tych cech są specyficzne dla jednostki, przeto rzadko mamy do czynienia z pełną spójnością zachowania.
Allport był przeciwnikiem analizy czynnikowej, co wynikało z jego preferencji do idiograficznego podejścia w badaniu osobowości. Według niego, psychologowie, którzy koncentrują się na badaniu różnic interindywidualnych, międzyosobniczych, nie uzyskują wglądu w specyficzną organizację i strukturę osobowości jednostki. Zamiast analizy czynnikowej Allport dokonał klasyfikacji pojęć odnoszących się d cechy.
Psychologowie cech badający osobowość oparli się głównie na podejściu nomotetycznym. Główną metodą wyodrębnienia cech stała się analiza czynnikowa, a opis struktury osobowości opiera się na przede wszystkim na badaniach leksykalnych i psychometrycznych.
CZYNNIKOWA STRUKTURA OSOBOWOŚCI W UJĘCIU CATTELLA
zarvnia