Kowalak.pdf

Tadeusz Kowalak „Marginalizacja i marginalność społeczna”, wstęp i rozdział I, ss.7-38.

Słowo wstępne

„Marginalizacja" jest terminem coraz częściej spotykanym w pracach naukowych,

zajmujących się problematyką społeczną i w dokumentach organizacji międzynarodowych,

zawierających opis i analizę współczesnych stosunków społecznych w świecie i

formułujących programy ich naprawy. W Kopenhaskiej Deklaracji i Programie Działania,

podsumowującej wyniki Światowego Szczytu w sprawie Rozwoju Społecznego, który

odbył się w dniach 6-12 marca 1995 r., „marginalizację jednostek krajów" wymieniono

- obok ubóstwa, bezrobocia, polaryzacji społecznej i wzrastającej różnicy pomiędzy

narodami świata pod względem dochodów i bogactwa - jako przeszkodę na drodze do

integracji społecznej. Tę ostatnią zaś uznano za jeden z głównych kierunków działania na

rzecz poprawy sytuacji społecznej i ekonomicznej świata. Bowiem „ cały świat doświadcza

totalnego załamania społecznego". (Copenhagen 1995, s.62). Pomimo osiągniętego postępu

czego wyrazem jest wzrost bogactwa narodów , poprawa edukacji, rozwój instytucji

pluralistycznych i demokratycznych, a także wolności obywatelskich - wielu ludzi

doświadcza pogłębiającej się niedoli. Ponad miliard osób na całym świecie żyje w

skrajnym ubóstwie. Zależnie od przyjmowanej definicji bezrobocia - od 120 do 800 ludzi

nie znajduje zatrudnienia. „O wiele za dużo osób doświadcza izolacji, marginalizacji,

przemocy, braku bezpieczeństwa i niepewności jutra - własnego i swoich dzieci - wywołanej

ubóstwem, bezrobociem i dezintegracją społeczną, które szerzą się we współczesnym świecie

i wzajemnie się wzmacniają" (tamże, s. 12 a-e).

Zaniepokojenie zjawiskiem marginalizacji społecznej jest też widoczne w dokumentach światowego

Forum Organizacji Pozarządowych w sprawie Kobiet, jakie odbyło się w Pekinie we wrześniu

1995 r. Deklaracja uchwalona na tym forum wzywa do wyeliminowania wszelkich form

dyskryminacji kobiet i dziewcząt wyliczone są w niej różne czynniki izolujące i marginalizujące

kobiety i dziewczęta. Są to „m.in. odmawianie im praw ludzkich, brak dostępu lub pozbawienie

dostępu do oświaty i nauki zawodu", (dyskryminacja w sferze) „zatrudnienia , mieszkania,

samowystarczalności gospodarczej oraz wykluczenie z procesów podejmowania decyzji" (United

Nations, 1996, s. 650, 656).

Marginalizacja jawi się współcześnie jako zjawisko przybierające charakter globalnego

problemu społecznego, który wymaga przeciwdziałania w interesie całej ludzkości.

Zahamowanie gwałtownego wzrostu procesów marginalizacji jest jednym z kardynalnych

warunków rozwoju społecznego i gospodarczego - w skali poszczególnych społeczności lokalnych,

ponadlokalnych, krajów, regionów i świata. Tymczasem nie wydaje się, aby istota marginalizacji,

jej źródeł oraz skutków społecznych i gospodarczych była dostatecznie wyjaśniona.

Celem niniejszego studium jest pogłębienie wiedzy o problemie marginalizacji w różnych

jego aspektach i posunięcie o krok dalej wiedzy teoretycznej na ten temat. Zainspiruje ono -

być może - dalsze prace badawcze i ułatwi praktykom działania na rzecz łagodzenia

społecznych skutków tych zjawisk.

Podstawę materiałową studium stanowią - wymienione w spisie zamieszczonym na końcu

opracowania - dokumenty, publikacje encyklopedyczne i statystyczne oraz piśmiennictwo

naukowe traktujące bezpośrednio lub pośrednio o marginalizacji. W nielicznych przypadkach

powołałem się na teksty publicystyczne. Znaczną większość wykorzystanych materiałów

stanowią teksty w języku angielskim, co usprawiedliwia nie tylko bogactwo anglojęzycznej

literatury w tym przedmiocie, ale i to, że studium powstało w czasie mego pobytu w Stanach

Zjednoczonych. Czerpałem jednak również z piśmiennictwa polskiego oraz niemiecko- i

francuskojęzycznego.

Polska literatura naukowa nie pozostawiała sprawy marginalności i marginalizacji społecznej

poza zasięgiem swoich zainteresowań. Już w 1935 r. Stefan Czarnowski opublikował obszerny

artykuł, w którym - zastanawiając się nad społeczną podstawą pojawienia się w Niemczech w

mgnieniu oka potężnego ruchu narodowo-socjalistycznego - wskazuje jednoznacznie na „ludzi

zbędnych", jako na grupę, której istnienie umożliwiło m.in. powstanie tego ruchu. W artykule tym

Czarnowski identyfikuje społeczne grupy marginalne zaliczając do nich włóczęgów, ludzi

żyjących z pracy dorywczej lub z dobroczynności, a także - obok zawodowych przestępców -

ludzi uczciwych, którzy „nie znajdują sobie miejsca na świecie", w tym młodych ludzi

poszukujących bezskutecznie pracy. Wszystkich tych ludzi społeczność normalna, zorganizowana

oskarża o „pasożytowanie na organizmie społecznym" (Czarnowski 1935, s. 186). Nina

Assorodobraj w swojej „Historii klasy robotniczej", poszukując bazy społecznej, z której czerpał

siłę roboczą przemysł powstający w Polsce w czasach stanisławowskich, wskazuje na

marginalne grupy ludności - „ludzi luźnych". Na podstawie obszernej i źródłowej dokumentacji

identyfikuje ona ludność luźną „przeważnie nazywaną hultajską" jako takich ludzi w miastach,

„co domów swoich nie mają, ani dorocznie śluzą", a na wsiach takich, „którzy ani na rolach, ani

ratajstwach, ani karczmach siedzą, ani na zagrodach, ani domów z ogrodami do roku nie

zajmują, ani dorocznie śluzą, tylko się po karczmach i domkach chłopskich kryją" (Assorodobraj

1960, s. 127). Ludzie ci, pochodzący ze stanu włościańskiego, mieszczańskiego i szlacheckiego

nie byli objęci statutem regulującym życie tych stanów, zerwali więzy ze strukturami

społecznymi, żyli więc i działali poza regularnym społeczeństwem. W każdym okresie

historycznym istnieją swoiste dla niego grupy marginalne, ' powstające z różnych

przyczyn i sprowadzające różne skutki społeczne. W cytowanych wyżej pracach można

znaleźć przekonywające uzasadnienie tego twierdzenia.

W Polsce współczesnej badania naukowe nad marginalnością i marginalizacją znajdują się w

fazie początkowej. Wstępem do nich były badania nad postępem i regresem społecznym

prowadzone pod kierownictwem Jana Daneckiego w ramach Centralnego Programu Badań

Podstawowych, w latach 1987-1991 (Danecki 1991; Rysz-Kowalczyk 1991). Z nielicznych

późniejszych publikacji traktujących m.in. o marginalności chciałbym wymienić książkę K.

Frieskego i P. Poławskiego (1996), a szczególnie jej rozdział III. Z anglojęzycznej literatury

naukowej godzi się wymienić książkę Gino Germani poświęconą całkowicie problemowi

marginalności (Germani 1980); wydaną przez Uniwersytet Warszawski pracę zbiorową pod

redakcja Jana Daneckiego pt. Insights into Maldevelopment (Danecki 1993), zawierającą

rozważania nad ideą postępu, a w niej szczególnie artukuł Freda Mahlera stanowiący świetną i

głęboką próbę zdefiniowania pojęcia marginalizacji (Mahler 1993); oraz obszerny artykuł

Hilary Silver o ekskluzji i solidarności społecznej (Silver 1994). Pozostałe, powołane w

niniejszej pracy publikacje to w większości omówienia krytyczne, a czasami próby uogólnienia

badań empirycznych, prowadzonych w różnych ośrodkach naukowo-badawczych, a

dotyczących szczególnych problemów społecznych, powiązanych ze zjawiskiem

marginalizacji. Nielicznie reprezentowane są relacje z własnych badań empirycznych

poszczególnych autorów. Zakres opracowania i obfitość materiałów zmuszała do daleko idą-

cej ich selekcji, której autor dokonał arbitralnie i musi przyjąć za to pełną odpowiedzialność.

Studium niniejsze dzieli się na trzy części. W pierwszej, „Wprowadzeniu", zajmuję się

zdefiniowaniem podstawowych pojęć. W części drugiej, najobszerniejszej, zatytułowanej

„Egzemplifikacja", przedstawiam - w ośmiu kolejnych rozdziałach - wybrane obszary

marginalizacji społecznej będące podstawą próby sformułowania uogólnień, które stanowią

przedmiot trzeciej części.

W drugiej części przedstawiłem najpierw problem marginalizacji wielkich obszarów

geograficznych: Afryki Subsaharyjskiej oraz wybranych krajów Europy Środkowej w okresie

transformacji ustrojowej 1989-1996 (Rozdział 2). Podstawę materiałową stanowiły tu głównie

dane statystyczne i niektóre ich omówienia zawarte w publikacjach Międzynarodowego

Funduszu Monetarnego i Banku Światowego, a także raporty Organizacji Narodów

Zjednoczonych o sytuacji społecznej świata: Kolejny problem - to marginalizacja wielkich

grup społecznych: kobiet i dziewcząt, mniejszości żydowskiej w III Rzeszy Niemieckiej i

czarnej autochtonicznej ludności Afryki Południowej w okresie apartheidu (Rozdział 3).

Problem marginalizacji kobiet i dziewcząt ma wymiar ogólnoświatowy, stąd za główne źródło

informacji przyjąłem opublikowane materiały Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Marginalizacja mniejszości żydowskiej prowadząca celowo do fizycznego jej wyniszczenia w

Rzeszy hitlerowskiej stanowi rzadki, choć nie jedyny we współczesnej historii przykład

marginalizacji prowadzonej przez aparat państwowy i polityczny stopniowo i w sposób

przemyślany - przy pomocy stanowionego przez nie prawa i stosowania przemocy. W

kolejnych rozdziałach omówiłem marginalizację wybranych, mniejszych grup społecznych: dzieci

i młodzieży w Brazylii (Rozdział 4), oraz w Stanach Zjednoczonych (Rozdział 5). Następne trzy

rozdziały poświęciłem marginalizacji ludności ubogiej (Rozdział 6), bezdomnej (Rozdział 7) i

niepełnosprawnej (Rozdział 8). W odrębnym rozdziale zająłem się grupą homoseksualistów i

lesbijek, której marginalność jest rezultatem wyraźnie innych okoliczności, aniżeli ubóstwo

(Rozdział 9).

Część druga pracy - Egzemplifikacja - nie ma ambicji przedstawienia wszystkich obszarów, na

których we współczesnym świecie występuje zjawisko marginalizacji społecznej. Pominąłem na

przykład marginalizację ludzi starych, alkoholików, narkomanów, osób o poważnych

odchyleniach od normy psychicznej i przestępców, a także zjawisko prostytucji, w tym

prostytucji dzieci i nieletnich. Nie zająłem się też najniższymi hinduskimi kastami. Kasta paria-

sów zdaje się wprawdzie odpowiadać pojęciu marginalnej grupy społecznej, gdyby sądzić o niej

według ustanowionych w europejskim kręgu kulturowym kryteriów ekskluzji, czy deprywacji -

na własnym jednak gruncie nie są oni uważani za grupę marginalną, ponieważ ich położenie nie

jest wiązane w jakikolwiek sposób z wolą człowieka, lecz z wyrokiem pochodzenia nadprzyro-

dzonego. Zarówno sami pariasi, jak i kasty wyższe uważają ten stan rzeczy za nienaruszalny,

a jego zmianę za niemożliwą, pomimo ustawowego zniesienia podziału kastowego w 1950 r.

Uwzględnienie tych wszystkich grup musiałoby znacznie zwiększyć rozmiary tego studium i, jak

sądzę, nie wniosłoby wiele nowego do próby uogólnienia zebranego materiału, zawartej w

następnej, trzeciej części.

Kolejność w jakiej przedstawiam przykłady marginalności i marginalizacji nie oznacza, że

pierwsze wzięte na warsztat uważam za ważniejsze, niż opisane w następnych rozdziałach.

Wielkie obszary geograficzne nie są dla mnie ważniejsze od małych grup społecznych. Doborem

przykładów nie rządził zamysł hierarchizacji poszczególnych, opisanych tu zjawisk, lecz miał on

służyć jedynie jako podstawa dla próby uogólnienia.

W końcowych trzech rozdziałach - stanowiących część trzecią pracy - analizuję przyczyny

marginalizacji i jej skutki społeczne (Rozdział 10), dotykam sposobów mierzenia marginalizacji

społecznej (Rozdzał 11) oraz przedstawiam w sposób ogólny różnego rodzaju zalecane lub

stosowane środki mające przeciwdziałać rozszerzaniu się i pogłębianiu marginalności (Rozdział

12). Pracę zamyka krótkie podsumowanie.

Przyjaciołom moim spolegliwym, Profesorom Antoniemu Rajkiewiczowi i Janowi Daneckiemu

winien jestem z serca płynące podziękowanie za poddanie mi myśli napisania tego studium, za

przeczytanie pierwszej jego wersji oraz za podzielenie się ze mną nieocenionymi do niej

uwagami. Umożliwiło mi to nadanie książce kształtu, w którym oddaję ją w ręce Czytelnika.

Część I. Wprowadzenie

Rozdział 1. Podstawowe pojęcia

Margines

Amerykański słownik Webstera (Webster 1981, s. 696, 697) przydaje słowu margin m.in.

znaczenie „zewnętrznego krańca", „krańca przylegającego do czegoś", a także „minimum poniżej

którego, lub krańcowa granica, poza którą coś staje się niemożliwe, lub przestaje być pożądane,

(np. dowcip na marginesie dobrego smaku)" oraz „granicy, poza którą nie można w normalnych

warunkach kontynuować działalności gospodarczej". Stąd marginalny (marginal) to „odnoszący się

do, lub mieszczący się na marginesie lub granicy (...); zajmujący pogranicze względnie stabilnego

obszaru terytorialnego lub kulturalnego(...) charakteryzujący się przyjęciem zwyczajów lub

wartości od dwóch różnych kultur i niepełną asymilacją z żadną z nich", a także „bliski dolnej

granicy kwalifikacji, możliwości akceptowania, lub funkcji".

Słownik języka polskiego (Słownik 1978, T. 2, s. 108) opisuje pochodzące z łaciny słowo

„margines" (margo, marginis) jako „nie zadrukowane miejsce dookoła kolumny tekstu; nie

zapisany brzeg kartki papieru..."; a przenośnie jako „coś co jest drugoplanowe, uboczne, mniej

ważne". Stąd „marginesowy" to „Zapisany na boku stronicy, zrobiony na marginesie" lub „mniej

istotny, mało ważny, drugoplanowy, uboczny, marginalny". Według tegoż Słownika „margines

społeczny" to „nieliczna i mało znacząca warstwa społeczna, składająca się t jednostek

prowadzących pasożytniczy tryb życia, wykolejonych, naruszających przepisy prawa i normy

współżycia społecznego; męty społeczne". Przyjętemu w moim studium pojęciu „marginalnej

grupy społecznej" nie można przypisać tych cech, nie bywa ona bowiem ani nieliczna, ani

mało znacząca, ani nie składa się w większości z jednostek wykolejonych, powadzących

pasożytniczy tryb życia, lub naruszających przepisy prawa, czy też normy współżycia

społecznego. Każda z omawianych w tej pracy grup społecznych ma własne cechy

charakterystyczne - złączone klamrą deprywacji.

Różne znaczenia terminu „marginalizacja"

Terminu „marginalizacja" używa się współcześnie w stosunku do wielu zjawisk nie

związanych ze zróżnicowaniem społecznym. Mówi się na przykład o „wielkim głupstwie"

popełnionym przez amerykańskich sowietologów, którzy w swoich badaniach, dziełach i

ekspertyzach zmarginalizowali (uznali za marginalny) problem narodowościowy w ZSSR i nie

przewidzieli wpływu nacjonalizmów na stan równowagi politycznej w tym państwie. Sowietologia

amerykańska, która znalazła się od zarania pod wpływem uczonych przybyłych do Stanów

Zjednoczonych z Rosji, wykształconych w carskim systemie edukacji, traktowała sprawy

radzieckie z rosyjskiego punktu widzenia. Amerykańskie kontakty naukowe koncentrowały się

na środowisku moskiewskim, które - niesłusznie - uznawano za reprezentujące cały Związek

Radziecki. Na poszczególne republiki radzieckie spoglądano podobnie jak w Stanach Zjedno-

czonych spogląda się na poszczególne stany. Nie dostrzeżono potrzeby zapoznawania się z

problemami różnych regionów, ani uczenia się języków innych niż rosyjski. Niechęć do

nacjonalizmu ogólnie panująca wśród amerykańskich intelektualistów, a także zawierzenie

sowieckim deklaracjom, że problemy narodowościowe zostały w ZSRR ostatecznie rozwiązane -

spowodowały zmarginalizowanie tej problematyki w badaniach strategicznych nad Związkiem

Radzieckim (Subtelny, 1994 s. 141-155).

Terminem „marginalizacja" określono w Stanach Zjednoczonych zjawisko zanikania na

łamach interdyscyplinarnych czasopism medycznych tematyki dotyczącej terapii rodzinnej.

Wprowadzanie lecznictwa rodzinnego, jako niezależnego obszaru opieki zdrowotnej,

spowodowało, że pojawiło się wiele czasopism zajmujących się wyłącznie tą problematyką,

która w konsekwencji w czasopismach ogólnomedycznych została zepchnięta na margines. Re-

zultatem tego jest izolacja intelektualna grupy lekarzy rodzinnych oraz powstawanie na

obszarze opieki zdrowotnej różnych problemów w sferze wychowawczej, szkoleniowej i

naukowo-badawczej (Shields i in. 1994, s. 117-138).

Twierdzi się, że obecnie w Rosji następuje marginalizacja nauki. W czasach Związku

Radzieckiego nauka w ogóle, a zwłaszcza dziedziny związane z produkcją zbrojeniową, była

subwencjonowana przez państwo z powodów strategicznych, a nauki społeczne - z powodów

ideologicznych. Po upadku Związku Radzieckiego demilitaryzacja, acz opornie

przeprowadzana, a także odideologizowanie nauk humanistycznych spowodowały - w sytuacji

głębokiego kryzysu gospodarczego - drastyczne obniżenie funduszy przeznaczonych na

finansowanie nauki zarówno w sferze badawczej jak i dydaktyki. Nastąpił znaczny odpływ

pracowników nauki poza granice kraju, a równocześnie programy naukowo-badawcze zostały

zahamowane, a na niektórych odcinkach zawieszone. Obserwowany w Rosji niechętny stosunek

do nauki i ludzi w na u kę zaangażowanych pogłębia proces przesuwania się nauki rosyjskiej z

po-zycji wyraźnie uprzywilejowanej w stosunku do innych obszarów życia społecznego - na

margines (Kapitza 1994, s. 46-52).

Po zjednoczeniu Niemiec terminem „marginalizacja" określono także zmniejszanie się we

wschodniej ich części roli ruchów obywatelskich, powstałych w okresie przed upadkiem

komunistycznego państwa niemieckiego. Znacznych rozmiarów opozycyjny ruch obywatelski

stworzył pod koniec istnienia Nie-mieckiej Republiki Demokratycznej sieć gównie

nieformalnych grup obywatelskich, wzywających do demokratycznej odnowy. Jeszcze przed

zjednoczeniem Niemiec można było zaobserwować rozproszenie opozycji na wiele

niezależnych od siebie grup. Po zjednoczeniu znaczenie ruchu obywatelskiego uległo

ograniczeniu, a jego siła roztopiła się w ogniu walki działających na zachodnim obszarze

Republiki Federalnej partii politycznych o pozyskanie zwolenników we wschodnich landach. W

rezultacie doprowadziło to do prze-sunięcia ugrupowań powstałych jeszcze w NRD - na margines

polityczny (Wiel-ghos; Schulz 1992).

Innym przykładem użycia terminu „marginalizacja" w odniesieniu do in-stytucji, a nie do

grupy społecznej - może być określanie w ten sposób spad-ku społecznego znaczenia kościoła

luterańskiego w krajach nordyckich. Brak innych organizacji religijnych oraz znaczna

jednorodność etniczna mieszkańców Islandii, Danii, Norwegii i Szwecji sprawiła, że kraje te

przed drugą woj-ną światową były jednorodne wyznaniowo. Kościół luterański zajmował na tym

obszarze niekwestionowaną, dominującą pozycję. Po zakończeniu drugiej woj-ny światowej

nastąpiły w tych krajach zmiany społeczne - a w szczególności szeroko otworzyły się one na

imigrację z bardzo różnych kierunków geograficznych i kręgów kulturowych. Podniósł się

poziom wykształcenia, spotęgowały postawy indywidualistyczne, otworzyły się nie tylko nowe

alternatywy, lecz także ośmielono się otwarcie krytykować kościół luterański. Światopogląd

pokolenia powojennego, odróżniającego się zdecydowanie od poprzedniego ześwieczczeniem,

sprawił, że w zakresie funkcji wychowywania i kształ-cenia dzieci religia i kościół zaczęły

schodzić na margines; w Finlandii odbywa się to wolniej (może w wyniku zagrożenia

komunistycznego), aniżeli w pozostałych krajach skandynawskich (Sundback 1955).

Jak widać, marginalizacja może dotyczyć różnorodnych obszarów powiązanych tylko

pośrednio z problematyką społeczną, należących do sfery nauki, polityki, gospodarki, zdrowia,

organizacji i kultury. Nie ma potrzeby mnożenia takich przykładów. Wystarczy stwierdzić, że

jest ich wiele i że traktowanie o nich wyszłoby poza zakres tematyczny tej rozprawy.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: