Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 2.pdf

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 2

2009-06-23 12:40:53

Próba chronologii 1233 – 1360 - 1454

Autor: Jarosław

Dutkowski

PN 3/2004

Mennica zlokalizowana w Królewcu zależna była od dostaw srebra z centrum kraju. Ponieważ Królewiec

stanowił bastion wypadowy do podboju pogańskich ziem, to często był zagrożony najazdami

odwetowymi. Stąd komtur królewiecki nie miał środków ani zapasów kruszców, które pozwalałyby mu

na aktywną działalność menniczą. Niewykluczone, że zaniechanie bicia monet w Królewcu po 1386 roku

wiązało się z brakiem regularnych dostaw srebra. Jeżeli typ z "koroną I" rzeczywiście bito w Królewcu, a

z "krzyżem greckim" w Elblągu, to po zakończeniu emisji z "bramą" możliwe było wprowadzenie

nowego typu z wyobrażeniem "prostokąta z kulami w środku". Istnieje jednak sporo wątpliwości czy nie

jest to motyw Mazowiecki, lub czy nie był on naśladowany na Mazowszu. Emisja z "prostokątem" miała

krótkotrwały charakter, typ ten praktycznie nie pojawia się w skarbach z obszaru państwa Zakonnego.

Widzimy go w skarbach z Rawy Mazowieckiej; oraz w znaleziskach z Kujaw (Żegotki i Kryszkowice).

Typ ten w skarbach czasem współwystępuje z nieco późniejszymi typami z "tarczą z krzyżem, Bramą II i

z "krzyżem łacińskim", czyli z typami brakteatów bitych już po 1315 roku. Typ ten znamy z trzech

rodzajów wyobrażeń: "prostokąt z kulami w środku" (Wasch. 181-186) oraz "prostokąt w kształcie

drabinki" (Wasch. 191-192,194). Kolejna grupa, to "prostokąt przekreślony linią" (Wasch. 187-190 i

195-199).

O ile pierwsze dwa typy występują zawsze razem, to te 2 ostatnie odmiany są już o wiele późniejsze. W

motywie tym widzi Paszkiewicz nawiązanie do centralnej partii grosza turońskiego, która symbolizuje

zamek, pośrednio Civitas Dei, można by się zastanowić, o czym wspominał J. Piniński, że wyobrażenie

to być może nawiązuje do relikwiarza, wtedy kule w środku symbolizowałyby relikwie. Jednak cała ta

1 / 17

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 2

2009-06-23 12:40:53

seria brakteatów jest wyjątkowo trudna tak dla interpretacji znaczeniowej, jak i do powiązania ich z

mennictwem Zakonu.

Patrząc na wymowę ideologiczną, jak i na wracanie do tych emisji, które zakodowały się w świadomości

poddanych jako dobre, bo były lepsze lub bite w okresie spokoju. Stąd też możemy przyjąć, że

ikonografia monet bitych w pierwszym okresie aktywności menniczej. Kolejny typ bity przed upływem I

połowy XIII wieku, to ''tarcza z gwiazdą w środku i kulą, kulami nad lub po bokach tarczy" (Wasch.

104-107). Była to stosunkowo niewielka emisja, składająca się z dwu podtypów tarcza z "gwiazdą i

tarcza z przekrzyżowaniem.

Emisję tę wiązałbym z początkami uruchomienia mennicy Zakonnej w Gdańsku, po 1343 roku. Nowa

moneta Zakonu wprowadzona na terenie zdobytego Pomorza Gdańskiego powinna łączyć wyobrażenia

związane ze świetnością książąt gdańskich, a jednocześnie nawiązywać w elementach ikonografii do

monety Zakonnej, która też była już obecna na tym obszarze. Trzeba pamiętać, że jest to nadal okres

lokalnej cyrkulacji pieniądza. Ludność jest przyzwyczajona tak do stosunkowo częstych zmian

wyobrażeń monety, jak i do psychologicznego ocenia monety dawnej jako lepszej od

nowowprowadzonej. Zakon zajmując nowe tereny oczywiście wprowadzał swoja monetę, ale chcąc

pozyskać 43 tutejszą społeczność, musiał zachować nie tylko szereg różnych nadanych już wcześniej

przywilejów, ale także pozwolić na dłuższy obieg zastanej monety. Stąd nowy pieniądz bity w mennicy

zakonnej w Gdańsku, aby zyskać aprobatę tutejszych, powinien w jakiś sposób nawiązywać do dawnych

"dobrych czasów", tym bardziej, że nowy władca - Zakon poprzez bicie lokalnej monety, utwierdzałby

też mieszkańców, iż jest pełnoprawnym spadkobiercą dawnych książąt gdańskich. Tym bardziej, że zaraz

po opanowaniu Ziemi Gdańskiej w latach 1309 -1330 Krzyżacy podjęli działania polityczno-prawne, dla

uzyskania formalnej zwierzchności nad zdobytymi ziemiami. Problem był w tym, że podbite zostały nie

ziemie pogańskie, do czego Zakon miał prawo, ale Chrześcijańskie podległe już w Papiestwu, a to już

stanowiło pogwałcenie obowiązujących ogólnie praw. Stąd też Krzyżacy podjęli tak dyplomatyczne, jak i

handlowe działania dla uzyskania, choćby formalnych praw zwierzchnictwa. Odkupili prawdziwe, jak i

urojone prawa do tych ziem tak od Brandenburgii, jak i od książąt rugijskich, uważających się za

spadkobierców ostatniego księcia Pomorza. Wielokrotnie też próbowali kupić lub uzyskać formalne

zrzeczenie się prawa do tej ziemi od księcia, a potem od króla Władysława Łokietka.

2 / 17

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 2

2009-06-23 12:40:53

Wspominaliśmy już, iż kolejna prawidłowość widoczna w skarbach, to znacznie większa liczba typów

monet, niż można byłoby się spodziewać w obiegu, gdyby wszystkie mennice biły monetę według

takiego samego wzoru. Jeżeli zatem przyjąć, iż każdorazowa wymiana monety wiązałaby się z

wprowadzeniem nowego wzoru identycznego dla wszystkich mennic, to w głównej masie skarbu nie

powinniśmy rejestrować więcej niż dwa trzy typy brakteatów. Czyli typ obiegający w poprzedniej

dekadzie oraz nowy z niewielką domieszką przedostatniego wzoru lub z symboliczną obecnością monety

dawniejszej. Jednak przeciętny skarb, dostarcza nam znacznie więcej motywów, średnio od 4 do 6 typów.

Gdyby jednak przyjąć, że otwierając mennicę w Elblągu, Zakon zachował w obiegu ostatni wzór bity w

Toruniu, podczas gdy Elbląg emitował już monetę z nowym wyobrażeniem, gdy z kolei okres

przeznaczony dla emisji danego wyobrażenia w Toruniu skończył się, to zakonne kantory pieniężne

mogły rozpocząć jego wymianę, podczas gdy wyobrażenie bite w Elblągu nadal zachowywało swoją

ważność. Przy takiej technice wymiany, jak i wprowadzania nowych wzorów monety, wymiana trwałaby

praktycznie cały czas, byłaby nieodczuwalna dla lokalnych społeczności, a Zakon unikałby okresów

niepokojów pieniężnych związanych z nagłą - obowiązkową wymianą pieniądza. Stąd też w obiegu

znajdowałby się z pełnym prawem obiegu nie jeden, czy dwa typy, ale więcej. Byłoby bardziej zgodne z

faktyczną liczbą głównych typów widoczną w skarbach. Analizując je pod kątem następstwa typów - a

nie odmian, czy wariantów, powinniśmy zaobserwować taką liczbę typów, jaka odpowiadałyby aktualnie

działającej liczbie mennic. I tak w II i III ćwierci XIII wieku, w znaleziskach powinniśmy znajdować w

głównej masie od 2- 3 typów monet. W okresie 1270-1300 z równorzędnym obiegiem, co najmniej 5/6

typów monet, by ponownie w I połowie XIV wieku obserwować w skarbach nie więcej niż 3-4 typy

monet. A w okresie 1343-1360 znowu ich liczba wzrosłaby do około 5/6 typów. By potem w naturalny

sposób spaść do nie więcej niż dwu (porównaj też fundamentalną analizę dotyczącą chronologii

brakteatów opublikowaną przez St. Suchodolskiego, 'Próba datowania brakteatów krzyżackich z XIV do

XV w,' skonfrontuj też z B. Paszkiewicz 'Krótki przegląd brakteatów...').

Nasze rozważania zakończyliśmy prezentując chronologię typologiczna doprowadzoną do lat 80-tych

XIII wieku. Dla przedziału lat 1285-1335, dysponujemy szeregiem nowych typów, jednak istnieje pewna

trudność interpretacyjna, bowiem znaleziska zawierające monetę z końca XIII wieku i I ćwierci XIV

wieku wykazują znaczną mnogość typów, będących równolegle w obiegu.

Kolejny typ, jaki możemy powiązać z emisjami Zakonnymi, to typ "tarcza z krzyżem" (Wasch. 53-63).

3 / 17

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 2

2009-06-23 12:40:53

Obecnie datuje się tę emisję na lata 1305-1315, jednak typ z "tarczą zakonną", wykazuje największą

spośród monet krzyżackich liczbę odmian, a co więcej, widzimy go w skarbach niemal nieprzerwanie od

skarbów z początków XIV aż do lat 70/80-tych. Przy czym, co interesujące, im późniejsze zespoły, tym

odmienne grupy odmian. Proponowałbym początki emisji z wyobrażeniem " tarczy zakonnej"

widziałbym jeszcze w latach 90-tych wieku XIII. Gdyby przyjąć, że został wprowadzony w latach 90 lub

na przełomie XIII na XIV wiek w mennicy Elbląskiej. Po zakończeniu bicia w Toruniu monet z koroną i

może z prostokątem zapewne ich kontynuację podjęła mennica w Toruniu po 1300 roku, to czas ich

emisji wydłużyłby się do około 20 lat. Nie można też wykluczyć, że odmiana z prostokątem oddzielała

poszczególne typy "tarczy zakonnej". Nie mniej należy rozważyć podzielenie typu "tarcza zakonna" na

podtypy: "tarcza zakonna" z różnymi ozdobami z kul w kształcie trójlistnego krzyża (Wasch. 53-63).

4 / 17

Brakteaty Zakonu Krzyżackiego cz. 2

2009-06-23 12:40:53

Ta pierwsza grupa została powiązana przeze mnie z mennicą w Elblągu (St. Suchodolski, opierając się

ostrożnej analizie skarbów, wspartej badaniami nad stopa menniczą brakteatów, przedstawił ich

następującą chronologię: do około 1345 typy: tarcza z krzyżem, krzyż łaciński, prostokąt - litera D,

brama, korona; w latach 1345-1355, 2 gwiazdki, punkty i linie, prostokąt z punktami, 1350-1360, krzyż

grecki II, ok. 1350 I faza reformy (półskojce kwartniki), ok. 1375-1380, orzeł w tarczy, rok 1380 II etap

reformy (szelągi). Lata 1391-1393, 1395-1398, 1404-1406, - orzeł w tarczy, po 1414 - krzyż grecki -mały

III faza). O ile chronologia po 1350 roku nie budzi zastrzeżeń, istnieje problem interpretacyjny przede

wszystkim typów linie i gwiazdki oraz z prostokątem, które są moim zdaniem wcześniejsze niż emisja po

1355 roku. Brakteaty te występują w skarbach bliższych początkom XIV wieku, niż jego połowie i

wyprzedzają typy z brama II, koroną II, literą O, a nawet z krzyżem łacińskim por. St. Suchodolski Próba

datowania brakteatów krzyżackich z XIV i XV wieku, WN. 1988, z. 1-2, s.).

Drugi typ "tarcza zakonna z dwoma długimi krzyżami po bokach" (Wasch. 64/65)

również może być łączona z XIII wiekiem. Nie można też wykluczyć, iż jest to typ najstarszy,

poprzedzający główny motyw tarczy zakonnej. Brakteaty te są wyjątkowo rzadkie, praktycznie znane

niemal wyłącznie ze zbiorów. Nie potrafię powiązać ich z konkretnym skarbem. Czy te brakteaty mogły

być, jak przypuszczam, bite w ostatniej ćwierci XIII wieku, trudno obecnie wyrokować. Dopiero większe

5 / 17

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: