Else Roesdahl HISTORIA WIKING�W Przek�ad Franciszek Jaszu�ski Wydawnictwo MARABUT Gda�sk 2001 NARODY i CYWILIZACJE W serii NARODY i CYWILIZACJE w przygotowaniu: Paul Johnson HISTORIA ANGLIK�W Albert Hourani HISTORIA ARAB�W Cyril Mango HISTORIA BIZANCJUM Albert Grenier HISTORIA GALL�W Philip Curtin, Steven Feierman, Leonard Thompson, Jan Vansina HISTORIA AFRYKI Maldwyn A. Jones HISTORIA USA Jean Paul Roux HISTORIA TURK�W GeorgeRoux HISTORIA MEZOPOTAMII John Bright HISTORIA IZRAELA Tytu� orygina�u: THE VIKINGS First published in Denmark under the title VIKINGERNES YERDEN by Gyldendal Copenhagen, 1987 First published in Great Britain under the title THE YIKINGS by Allen Lane The Penguin Press 1991 The moral right of the author has been asserted Copyright (c) Else Roesdahl Copyright @ for the Polish edition by Wydawnictwo Marabut, 1996 Wydanie drugie w j�zyku polskim Redakcja merytoryczna: prof. Jan Szyma�ski Redakcja: Ewa Bogus�awska Korekta: Aleksandra Bednarska, Jolanta Gadomska Opracowanie graficzne: Tomasz Bogus�awski ISBN 83-87135-09-7 Wydawnictwo MARABUT, ul. Polanki 30/3, 80-308 Gda�sk tel./fax (prefiks) 58 552 41 70, tel. (prefiks) 58 552 11 05 e-mail: marabut@marabut.gd.pl Sk�ad: Maria Chojnicka, Bogus�aw Licho�ski Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych S.A. ��d�, ul. �wirki 2 Ilustracja na poprzedniej stronie: Okr�t, pies i jele� wyrze�bione na spodniej stronie listwy poszycia okr�tu z Osebergu Fascynacja epok� wiking�w Epok� wiking�w otacza szczeg�lna atmosfera legendy. Przez trzysta lat, pocz�wszy od ko�ca VIII wieku prawie do ko�ca XI, Skandynawowie odgrywali decyduj�c� rol� w wielu dramatycznych i znacz�cych wydarzeniach w r�nych miejscach Europy. Dotyczy to niemal wszystkich obszar�w, do kt�rych dociera�y ich okr�ty, a w wielu miejscach pozosta�y trwa�e �lady, widoczne do dzisiaj. Odnosi si� to na przyk�ad do wi�kszych miast w Irlandii, kt�re za�o�yli, zapo�ycze� s�ownikowych w j�zyku angielskim, nazw miejscowo�ci w Normandii i zabudowy w Islandii. Fascynacja epok� wiking�w sta�a si� t�em dla wielu ksi��ek, film�w, wystaw, muze�w i w mniejszym lub wi�kszym stopniu zrekonstruowanych pami�tek historycznych, a symbole zaczerpni�te z kultury wiking�w znalaz�y liczne zastosowania w produkcji pami�tek i w �wiecie reklamy. Wikingowie stali si� czym� w rodzaju znaku firmowego Skandynawii i w wielu miejscach na �wiecie, mi�dzy innymi na Wyspach Owczych, w Normandii i w USA, podkre�la si� dzisiaj skandynawskie korzenie, powo�uj�c si� na wiking�w. W krajach skandynawskich epoka wiking�w uchodzi za �wietlany okres wielkich podboj�w za granic�. Jednocze�nie w ca�ej Skandynawii dokonywa� si� szybki rozw�j: powstawa�y wsp�czesne pa�stwa - Dania, Norwegia i Szwecja, zosta�a przy��czona Grenlandia, przyj�to chrze�cija�stwo, wzniesiono pierwsze miasta � dokonano bardzo wielu innych rzeczy, kt�re sk�adaj� si� na podwaliny obecnej Skandynawii. Okres wiking�w odgrywa oczywi�cie tak�e pierwszorz�dn� rol� w narodowej mitologii skandynawskiej. Zar�wno u siebie, jak i za granic�, wikingowie pojawiali si� cz�sto na okr�tach, z mieczami w d�oniach i dokonywali krwawych wyczyn�w: ograbiali ko�cio�y, wymuszali okupy, toczyli bitwy, mordowali i porywali w niewol�. Taki wizerunek wiking�w utrwali� si� jako klasyczny, cho� jednostronny obraz. Zosta� on w g��wnych zarysach stworzony ju� przez wsp�czesnych bieg�ych w pi�mie, zachodnioeuropejskich ksi�y, kt�rzy najcz�ciej odnotowywali wydarzenia o gwa�townym charakterze, i w okresie �redniowiecza uzupe�niony przez bard�w i historyk�w, mi�dzy innymi autor�w sag islandzkich, poszukuj�cych dramatycznych scen dla swojej narodowej mitologii. 10 Wst�p Wikingowie mieli jednak r�wnie� kr�l�w, kt�rzy prowadzili zawi�� wielk� polityk�, in�ynier�w buduj�cych zamki i mosty, kupc�w, kt�rzy trudnili si� handlem na du�ych odleg�o�ciach: od p�nocnych kra�c�w Norwegii do Hedeby na po�udniu Danii, mi�dzy Rusi� i miastem Birka w pobli�u Sztokholmu, mi�dzy Islandi� a Dublinem. Byli w�r�d nich odkrywcy, kt�rzy skolonizowali niezamieszkane uprzednio obszary na p�nocnym Atlantyku: Wyspy Owcze, Islandi� i Grenlandi�; wikingowie dotarli te� jako pierwsi Europejczycy do Ameryki oko�o roku 1000. Gdzie indziej z kolei zasiedlano zdobyte terytoria, uprawiano ziemi� i nawi�zywano kontakty z ludno�ci� miejscow�, jak na przyk�ad w Anglii, ustanawiano kolonie handlowe, jak na przyk�ad w Dublinie, lub tworzono warstw� uprzywilejowan� politycznie i gospodarczo. Tak dzia�o si� mi�dzy innymi w niekt�rych miejscach na Rusi. Skandynawowie podejmowali prac� jako gwardia osobista cesarza bizantyjskiego lub jako regularne wojska najemne. W kilku przypadkach wodzowie wiking�w otrzymali od miejscowych kr�l�w lub cesarzy wydzielone obszary przy uj�ciach rzek w zamian za obron� przed innymi wikingami, kt�rzy mogliby wykorzysta� uj�cie rzeki jako drog� dla zdobywczej wyprawy, na przyk�ad w 911 roku, kiedy to kr�l francuski da� wodzowi wiking�w imieniem Roi�o ziemi� przy uj�ciu Sekwany w Normandii. Roi�o i jego nast�pcy umocnili si� na tym miejscu i z czasem rozprzestrzenili si� na ca�� Normandi�, a w 1066 roku, Wilhelm [Zdobywca], prapraprawnuk Roi�a, zdoby� tron Anglii, na kt�rym utrzymali si� jego potomkowie. Wyprawy i czyny wiking�w przypominaj� niekiedy obraz w kalejdoskopie, gdzie widzi si� jak jedna i ta sama osoba wyst�puje raz w tej, raz w innej roli, raz w jednym, to znowu w innym miejscu. �wiat wiking�w by� rozleg�y i jednostka mia�a w nim wiele mo�liwo�ci. Wi�kszo�� Skandynaw�w �y�a jednak spokojnie, z dala od dramatycznych wydarze� epoki. Wykonywali swoj� codzienn� prac�, by zapewni� utrzymanie sobie i swoim rodzinom i od czasu do czasu dociera�y do nich sensacyjne wie�ci o zdobyciu Pary�a, podr�y do Bagdadu czy rozbiciu okr�tu na p�nocnym Atlantyku. Niejeden wszed� te� w posiadanie paru przedmiot�w sprowadzonych z dalekich kraj�w -mo�dzierza do mielenia ziarna czy gar�ci pere�. Skandynawia mia�a swoj� w�asn�, samodzieln� i mocno zakorzenion� kultur�. W ci�gu trzech stuleci epoki wiking�w kultura ta rozwija�a si�, mi�dzy innymi poprzez przyjmowanie i asymilacj� licznych i r�norodnych wp�yw�w wynikaj�cych z kontakt�w z innymi krajami. Obraz tego okresu uleg� zmianie w znacznej mierze dzi�ki badaniom miejscowym, kt�re wykaza�y zaskakuj�co wysoki poziom rozwoju techniki i organizacji. Epoka wiking�w, kt�ra dawniej wydawa�a si� zaludniona postaciami ludzi prostych, silnych i pe�nych energii, a zarazem dzikus�w, barbarzy�c�w i pirat�w wymachuj�cych toporami, tworz�cych spo�eczno�� o w miar� demokratycznej strukturze, dzi� uwa�ana jest raczej za okres charakteryzuj�cy si� do�� silnym rozwarstwieniem spo�ecznym, oferuj�cy znacznie bardziej z�o�one, a zarazem bardziej interesuj�ce wydarzenia i stosunki. Okres niespokojny i cechuj�cy si� niezwyk�� zdolno�ci� przystosowania i zasobem inicjatywy, kt�re wykorzystywane w nader rozmaity spos�b pozwoli�y osi�gn�� imponuj�ce rezultaty. Ilustracja na poprzedniej stronie: Ozdoba na kamieniu runicznym z Tullstorp w Sknii. Napis g�osi: "Kleppe i Ase wznie�li ten kamie� na pami�tk� dla Ulfa". Du�e zwierz�, by� mo�e lew, kroczy przez okr�t z tarczami wzd�u� burt. Kamie� ma wysoko�� 2 m i pochodzi z oko�o 1000 roku Studia nad epok� wiking�w Utrwalone nazwy: okres wiking�w - dla przedzia�u czasu i wikingowie - dla mieszka�c�w Skandynawii, b�d� u�ywane cz�sto w tej ksi��ce, chocia� odzwierciedlaj� raczej tradycyjne podej�cie. Etymologia s�owa "wiking" jest zreszt� dot�d niewyja�niona i stanowi nadal przedmiot dyskusji. Pod koniec okresu termin ten oznacza� osob�, kt�ra walczy�a na morzu, a zatem pirata lub grabie�c� (zachodnioskandynawskie vikingr) i wypraw� morsk� lub napad (za-chodnioskandynawskie viking). Za granic� u�ywano jednak najcz�ciej innych okre�le� dla Skandynaw�w, na przyk�ad poganie, Normanowie, ludzie z P�nocy, Danowie, Rusini, obcy. Cz�sto te� kronikarze zagraniczni nie orientowali si�, z jakiej cz�ci Skandynawii pochodz� przybysze, mimo �e stosowali nazw�, na przyk�ad Danowie, kt�ra precyzuje pochodzenie geograficzne. Nierzadko te� grupa naje�d�c�w by�a mieszanin� ludzi z r�nych kraj�w. Nasza wiedza o okresie wiking�w w Skandynawii i za granic� opiera si� na obszernym materiale �r�d�owym bardzo r�nego pochodzenia: na wiadomo�ciach z zapis�w wsp�czesnych (w tym r�wnie� z inskrypcji runicznych na kamieniach) lub niewiele p�niejszych od wsp�czesnych; literaturze, nazwach miejscowo�ci i imionach w�asnych; znaleziskach archeologicznych w najszerszym rozumieniu (zar�wno pozosta�o�ciach produkt�w r�k cz�owieka z tego okresu, jak i resztkach zwierz�t, ro�lin itp.); znajomo�ci warunk�w geograficznych i klimatycznych itd. Ka�da grupa �r�de� niesie ze sob� sw�j wachlarz problem�w interpretacyjnych. Wiele dyscyplin naukowych - historia, literaturoznawstwo, badania nad j�zykiem i nazewnictwem, archeologia, numizmatyka, zoologia, botanika, geologia i inne - wnosi�y mniejszy lub wi�kszy wk�ad do naszej wiedzy. Epoka wiking�w mo�e by� w konsekwencji oceniana z wielu punkt�w widzenia, za� dla podsumowania bardzo wa�ne jest istnienie silnej tradycji wsp�pracy ponad granicami dyscyplin naukowych i kraj�w. Epoka wiking�w i jej �r�d�a 14 Wobec sta�ego nap�ywu nowej wiedzy i nowych problem�w, pojmowanie tego okresu ci�gle poddawane jest rewizji. Na przyk�ad nie wskazuje si� ju� obecnie tak kategorycznie na rok 793, rok pierwszego istniej�cego opisu wyprawy �upie�czej w Europie Zachodniej, na Lindisfarne w p�nocno-za-chodniej Anglii, jako pocz�tek okresu. Z jednej strony znaleziono po�rednie �wiadectwa o nieco wcze�niejszych wyprawach wiking�w na zach�d, z drugiej ludy zamieszkuj�ce obecn� Szwecj� ju� wcze�niej rozpocz�y dzia�ania na wschodzie, wreszcie ca�y szereg zjawisk spo�ecznych, gospodarczych, a tak�e ruch�w ludno�ciowych w samej Skandynawii si�ga znacznie wcze�niejszych lat VIII wieku. Mimo wszystko istniej� przekonuj�ce przes�anki, by zachowa� koniec VIII wieku lub dat� "o...
elfszept