Konserwacja drewna zabytkowegoWażny i Kurpik.pdf

NAUKA 1/2005 • 101-121

J ERZY W AŻNY , W OJCIECH K URPIK

Konserwacja drewna zabytkowego w Polsce

Wstęp

Nowoczesna konserwacja zabytków powinna wykorzystywać interdyscyplinarną wie-

dzę biologiczno-techniczną i estetyczno-artystyczną. Szczególnie wyraźnie ta zależność

występuje przy konserwacji, restauracji, renowacji i rekonstrukcji drewnianych obiek-

tów zabytkowych. W wyniku biokorozji zachodzą w nich zarówno zmiany właściwości

technicznych, jak i estetyczno-artystycznych. Drewno naturalne lub zdobione, wystę-

pując w różnorodnych formach zabytków ruchomych i nieruchomych, w zależności od

warunków termiczno-wilgotnościowych zmienia strukturę, barwę, rysunek, kształt i fak-

turę. Tylko zintegrowana konserwacja techniczno-artystyczna zabytku daje gwarancję

uzyskania właściwych efektów, zgodnych z zasadami etyki i wymogami kanonów konser-

watorskich (Kurpik 1996, 1997), wymaga zatem szerokiej współpracy specjalistów róż-

nych dyscyplin: biologii, mikrobiologii, chemii, fizyki, technologii i sztuki.

Drewno jako surowiec, materiał i produkt końcowy przerobu rzemieślniczego lub

przemysłowego towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. W historii kultury material-

nej świata znaleźć można liczne przykłady jego zastosowania w życiu i gospodarce

człowieka: do wyrobu narzędzi, broni, naczyń, mebli, ozdób, rzeźb, obiektów kultu, do

budowy siedzib ludzkich, zabudowań gospodarczych, budynków sakralnych, jednostek

pływających, pojazdów, wreszcie jako źródło energii do ogrzewania i przyrządzania

posiłków. Nic dziwnego, że w Polsce, kraju przez długie wieki obfitującym w zasoby

leśne, drewno było w powszechnym i wielokierunkowym użyciu. Jako materiał naturalny

odnawialny posiada ono niezaprzeczalne walory techniczne, technologiczne, estetyczne

i proekologiczne. Jego cechą ujemną jest jednakże podatność – w określonych warun-

kach wilgotnościowo-termicznych – na działanie licznych czynników degradacyjnych ze

świata organicznego i nieorganicznego, wraz z konsekwencjami z tego zjawiska wypły-

wającymi. W wyniku ich działania trwałość obiektów z drewna może ulec ograniczeniu,

wymaga zatem stosowania odpowiednich zabiegów ochronno-konserwacyjnych: pro-

filaktycznych i sanacyjno-terapeutycznych, natury chemicznej, fizycznej, konstrukcyjnej

i eksploatacyjnej. Dzięki nim znaczna liczba starych obiektów drewnianych przetrwała

Prof. dr hab. Jerzy Ważny, członek rzeczywisty PAN, Prof. dr Wojciech Kurpik, ASP Warszawa.

Opracowanie to jest zmodyfikowaną wersją artykułu, opublikowanego w czasopiśmie „Ochrona

Zabytków” nr 1-2, 2004.

102

Jerzy Ważny, Wojciech Kurpik

do naszych czasów i jako zabytki ruchome lub nieruchome stanowią dowody rozwoju

i poziomu naszej kultury materialnej: sztuki, rzemiosła, architektury i budownictwa.

Dla realizacji tych założeń podejmowano w świecie – w mniejszym lub większym za-

kresie – prace badawcze drewnianych obiektów zabytkowych, mające stanowić podsta-

wę do realizacji zadań konserwacji technicznej prowadzonej równolegle lub poprzedza-

jącej działania estetyczno-artystyczne. Opracowanie niniejsze jest próbą dokonania kry-

tycznego przeglądu i podsumowania osiągnięć w tym zakresie polskiej myśli naukowej.

Pod uwagę wzięto przede wszystkim wyniki własnych badań autorów krajowych, a także

krytyczne prace informacyjno-przeglądowe. W formie publikowanej występują one

dalece niekompletnie. Należy bowiem podkreślić, że tempo odbudowy kraju po znisz-

czeniach I i II wojny światowej, w tym i zabytków, nie sprzyjało twórczości publikacyjnej

wyników badań dotyczących konserwacji. Wiele interesujących koncepcji i realizacji

pozostało jedynie w formie dokumentacji techniczno-artystycznej i nie jest szerzej dos-

tępne. O trafności działań konserwatorskich w tych obiektach świadczy ich późniejszy

i obecny stan.

Historia badań drewna zabytkowego w Polsce

Idea ochrony zabytków drewnianych w świecie sięga XIX w., kiedy to zaczęto gro-

madzić obiekty o znaczeniu historycznym lub kulturowym. Eksponowano je w two-

rzonych muzeach w pomieszczeniach zamkniętych i na wolnym powietrzu in situ lub

po przemieszczeniu na tereny parków etnograficznych. Zapoczątkowane w Szwecji

w 1891 r. przez Artura Hazeliusza gromadzenie obiektów architektury drewnianej było

kontynuowane również na ziemiach polskich. Teodor i Izydor Gulgowscy utworzyli

w roku 1906 we Wdzydzach Kiszewskich Muzeum Kaszubskie, w którym zebrano i pod-

dano konserwacji liczne obiekty ruchome, eksponowane w wiejskich budynkach zabyt-

kowych. W 1927 r. w Nowogrodzie Łomżyńskim otwarto, dzięki staraniom Zofii i Adama

Chętników, skansen kurpiowski. W następnych latach idea prezentacji zabytków drew-

nianych znalazła szerokie rozwinięcie. Do 1990 r. powstało w różnych rejonach kraju

przeszło 40 muzeów na wolnym powietrzu, często z bogatym wyposażeniem w drew-

niane zabytki ruchome. Wymienić należy w szczególności otwarte w 1958 r. po dłuż-

szych pracach organizacyjnych Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Pod

kierunkiem organizatora i długoletniego jego dyrektora Aleksandra Rybickiego

(1904-1988) odegrało ono ważną rolę w rozwoju skansenów w Polsce, zarówno pod

względem koncepcji, ekspozycji, jak i metod konserwacji. Znaczącym obiektem jest

również Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka wraz ze skansenem w Ciecha-

nowcu, gromadzące liczne drewniane zabytki ruchome i architektury ludowej (Czaj-

kowski 1979, Midura 1987, Lutomski i Gaida 1987). Rozwój metod konserwacji drew-

nianych zabytków możliwy był przy wykorzystaniu badań etnologicznych, prowadzonych

Konserwacja drewna zabytkowego w Polsce

103

przez Glogera (1907), Czajkowskiego (1979), Midurę (1979, 1987), a także historyczno-

architektoniczne (Kopkowicz 1958, Tłoczek 1980, Brykowski 1977, 2003, Tajchman

1987) i innych.

Stosowane w muzealnictwie metody i środki konserwacji początkowo pozbawione

były podstaw naukowych. Realizowali je mniej lub więcej profesjonalni cieśle, budowni-

czowie i rzemieślnicy innych specjalności, działający w oparciu o przekazywane doświad-

czenia i ludową intuicję realizatorów. Dopiero rozwijające się pod koniec XIX w.

intensywne badania nad teorią oraz praktyką degradacji i ochrony drewna, prowadzone

w Niemczech, głównie w Uniwersytecie Wrocławskim (Universität Breslau), stworzyły

pierwsze zalążki podstaw naukowych dla potrzeb konserwacji drewna (Richard Falck

1983-1955). W Polsce rozwój oryginalnych badań naukowych w tym zakresie zapocząt-

kowany został po I wojnie światowej głównie w Politechnice Warszawskiej przez profe-

sorów Wacława Iwanowskiego (1880-1943), Franciszka K. Skupieńskiego (1888-1962),

Annę Wałek-Czernecką (1890-1978), (Ważny 2001). Szerszy rozwój osiągnęły one jed-

nakże dopiero po II wojnie. Idea ratowania drewnianej spuścizny kultury materialnej

w kraju była realizowana w różnym stopniu w oparciu o przesłanki naukowe (Mączyński

2002). Ich nieodzowność dla realizacji prawidłowej konserwacji zabytków znalazła pełne

zrozumienie w działaniach profesorów Bohdana Marconiego (1894-1975), Jana Zachwa-

towicza (1900-1983), Leonarda Torwirta (1912-1967), Tadeusza Polaka (1927-2001)

i in. Jan Zachwatowicz, profesor P.W., pierwszy powojenny generalny konserwator

zabytków w kraju, przedstawił swój pogląd w tej sprawie w następującym ujęciu:

„...moim niezrealizowanym marzeniem naukowym było zawsze przeprowadzenie peł-

nych metodycznych badań jednego zabytku i opublikowanie ich...” (wg Majewskiego

2001). Podobny pogląd wyraził Leonard Torwirt, profesor UMK w Toruniu, stwier-

dzając, że „...konserwacja staje się specjalną, obszerną gałęzią wiedzy wymagającą

zespołowej pracy i badań wielu specjalistów...” (Torwirt 1961). Wyrażone idee realizo-

wali oni poprzez inicjowanie i popieranie wszechstronnych badań obiektów, podlega-

jących konserwacji i rekonstrukcji, w tym licznych zabytków drewnianych lub z udzia-

łem drewna w Warszawie, i w całym kraju. Słynne były cykliczne konferencje meto-

dyczne w Nidzicy, organizowane przez Jana Zachwatowicza, na których omawiano m.in.

metody badań i konserwacji drewnianych zabytków. Wielki wkład w tym zakresie wnieśli

również Tadeusz Polak, wieloletni dyrektor PP Pracownie Konserwacji Zabytków, oraz

Bohdan Marconi, profesor ASP w Warszawie, wieloletni kierownik laboratorium PKZ.

Realizowane w tej specjalistycznej instytucji prace konserwatorskie zabytków archi-

tektonicznych i ruchomych w ogromnej większości były poprzedzane badaniami mikro-

biologicznymi i technologicznymi.

W latach powojennych badania naukowe dotyczące konserwacji drewna zabytko-

wego prowadzone były w różnych ośrodkach w kraju, zarówno w szerszym zakresie, jak

104

Jerzy Ważny, Wojciech Kurpik

i tylko sporadycznie. Początkowo problematyka ta zajmowała dużo miejsca w dzia-

łalności Instytutu Techniki Budowlanej, a później Katedry i Zakładu Ochrony Drewna

SGGW (Ważny i Kotowska 1990). Począwszy od roku 1950, najpierw pod kierunkiem

prof. Józefa Kochmana (1903-1995), a potem przy współpracy z PKZ i ASP wykonano

wiele prac o charakterze podstawowym oraz liczne ekspertyzy mykologiczne i projekty

konserwacji zabytków drewnianych lub z udziałem drewna i innych organicznych mate-

riałów. Wśród nich należy przykładowo wymienić takie obiekty o wysokiej randze za-

bytkowej w Warszawie, jak: zespół pałacowy Corazziego, Belweder, pałace: Paca, pod

Blachą, Prymasowski, Błękitny, Branickich, a także poza Warszawą, jak: Zamek Lubel-

ski, pałace Lubomirskich w Puławach, Pszczyńskich (von Pless) w Pszczynie, Potockich

w Łańcucie, Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie i wiele innych. Dla niektórych

obiektów prowadzono stały nadzór konserwatorski przez cały okres odbudowy jak: pałac

w Wilanowie, pałac w Nieborowie i inne. Wśród badanych obiektów były także liczne bu-

dynki sakralne konserwowane in situ lub po przeniesieniu do parków etnograficznych.

Stała współpraca naukowa była prowadzona z licznymi skansenami, a w szczególności

z Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku i Muzeum Wsi Lubelskiej. Ogromne

zasługi na tym polu poniósł dr Michał Czajnik (1921-1981) przy współpracy z ZZG

„Inco” (Ważny 1987, 1991). Oprócz Instytutu Techniki Budowlanej i SGGW działalność

naukowa w zakresie konserwacji drewna zabytkowego prowadzona jest w Instytucie

Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK w Toruniu, a także w Instytucie Chemicznej

Technologii Drewna AR w Poznaniu i Instytucie Technologii Drewna w Poznaniu. Obok

prac podstawowych powstały tam ekspertyzy mykologiczno-konserwatorskie licznych

zabytków, jak: Zbór Poluterański we Wschowie, Zespół pałacowy w Czerniejewie, pałac

w Sicinach, Gogolewie, dwór w Studzeńcu (Lutomski, wg Prądzyńskiego 1999) i skan-

sen w Osieku (Ratajczak 1987) oraz inne. Konserwacją drewna archeologicznego zajmu-

ją się: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie i Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku.

Czynniki degradacji drewna zabytkowego w Polsce

Konserwacja, a później ekspozycja drewnianych obiektów zabytkowych powinna być

oparta na pełnej znajomości czynników powodujących degradację – występujących po-

przednio, współcześnie lub zagrażających w przyszłości. Ich rozpoznanie lub domnie-

manie pozwala na zaprojektowanie właściwych środków i metod postępowania kon-

serwatorskiego oraz na ustalenie formy i warunków ekspozycji obiektów po konser-

wacji. Propozycje systematyki czynników degradacji drewna pojawiły się w literaturze

wielokrotnie, jednakże w pełnym zakresie jego stosowania i różnorodności środowisk

występowania i stopnia zagrożenia opracowana została w Polsce (Ważny 1977, 1979).

Po dyskusji na forum międzynarodowym przyjęto jej zweryfikowaną formę (Ważny

1993, 2003). Wersja dla drewna zabytkowego była przedstawiona po raz pierwszy w ro-

Konserwacja drewna zabytkowego w Polsce

105

ku 1968, a następnie w latach 1986 i 1991 (Ważny); a dla drewna archeologicznego

w roku 1999 (Ważny). Aktualną, zweryfikowaną wersję dla drewna zabytkowego przed-

stawia się w tabelach 1-2.

Tabela 1. Biotyczne czynniki degradacji drewna zabytkowego

– Klasyfikacja etiologiczna (J. Ważny 2004)

Rodzaj czynnika

Typ środowiska*

i zagrożenie degradacyjne**

1. Bakterie (Schizomycetes)

1.1. Bakterie właściwe (Eubacteriales)

+++

1.2. Promieniowce (Actinomycetes)

+++

2. Glony

2.1. Sinice (Cyanophyta)

+++

2.2. Zielenice (Chlorophyta)

+++

2.3. Brunatnice (Chrysophyta)

+++

3. Grzyby (Mycota)

3.1. Śluzowce (Myxomycotina)

3.2. Sprzeżniaki (Zygomycotina)

3.3. Workowce (Ascomycotina)

+++

3.4. Podstawczaki (Basidiomycotina)

+++

3.5. Grzyby niedoskonałe (Deuteromycotina)

+++

4. Porosty (Lichenes)

5. Mchy (Musci)

+++

6. Paprocie (Filicinae)

+++

7. Rośliny nasienne (Spermatophyta)

8. Owady (Insecta)

8.1. Chrząszcze (Coleoptera)

+++

8.2. Motyle (Lepidoptera)

8.3. Błonkówki (Hymenoptera)

8.4. Termity (Isoptera)

+++

9. Inne organizmy zwierzęce

9.1. Małże (Mollusca)

+++

9.2. Skorupiaki (Crustacea)

+++

9.3. Nicienie (Nematoda)

9.4. Roztocza (Acaroidea)

+++

* Typ środowiska:

** Zagrożenie degradacyjne:

1. pod dachem

- nie występuje

2. na otwartej przestrzeni bez kontaktu z gruntem

+ słabe występowanie

3. na otwartej przestrzeni w kontakcie z gruntem

++ średnie występowanie

4. w wodzie lub mokrym gruncie

+++ silne występowanie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: