5. Koncert w baroku.doc

5. Koncert w baroku – ogólna charakterystyka, typy, układ, budowa części, kompozytorzy i ich dzieła.

1. Koncert jako gatunek instrumentalnej muzyki baroku:

              - forma cykliczna

- nazwa „koncert" stanowi bezpośrednie przeniesienie włoskiego słowa concertare ('współ­zawodniczyć'), dla pełniejszego określenia znaczenia słowa „koncert" celowe wydaje się także uwzględnienie łacińskiego consortium ('stowa­rzyszenie, wspólnota') obydwa terminy (concertare i consortium) wiążą się z właściwościami koncertu, który z jednej strony polega na współ­działaniu wykonawców, z drugiej natomiast — na ich współzawodniczeniu i przeciwstawianiu

2. Concerto grosso:

- to typ koncertu barokowego, w którym współzawodniczą ze sobą dwie grupy wykonawcze:

1. concertino 'mała orkiestra' (zwana też principale 'główny') — grupa instrumentów solowych

2. grosso "większość' (zwane też tutti 'wszyscy', concerto 'orkiestra', ripieni 'pełny - cały zespół, tj. orkiestra)

- we wczesnych concerti grossi rolę tutti pełniła mała orkiestra smyczkowa, później skład orkiestry wzbogaciły instrumenty dęte: flety, oboje i rogi, dołączenie instrumentów dętych miało wpływ przede wszystkim na barwę brzmienia utworu

- concertino obejmowało zwykle I i II skrzypce, wiolonczelę i klawesyn, ale mogły być zaplanowane również na inną obsadę

- obie grupy wykonawcze mogły mieć własne continuo, a w związku z tym bywały lokowane oddzielnie

- w concerto grosso współzawodniczenie odbywało się na dwóch płasz­czyznach: w obrębie concertino — pomiędzy poszczególnymi instrumen­tami tej grupy oraz w wyniku dialogu prowadzonego pomiędzy concertino a orkiestrą (grosso)

- oddzielenie przestrzenne concertino i grosso pozwa­lało na pełną realizację stylu koncertującego; dialogi stawały się bardziej czytelne, a efekty brzmieniowe mogły objawić cały swój sens wyrazowy

- forma concerto grosso jest wynikiem następstwa partii tutti i con­certino; każde ogniwo koncertu rozpada się zatem na odcinki z udziałem orkiestry i instrumentów solowych

- instru­menty solowe i orkiestra powtarzają swoje partie lub wykonują na zmianę krótkie odcinki melodyczne, powtórzenia partii tutti, typowe dla concerto grosso, to tzw. ritornele (wł. ritornello 'powtórzenie')

- concerto grosso przerobione na inny typ concerto grosso (np. zmiana obsady concertino),

- concerto grosso przerobione na koncert solowy

- utwór nie będący koncertem, przerobiony na concerto grosso

3. Arcangelo Corelli – twórca concerto grosso:

- wzorem dla jego concerti była sonata w dwóch jej odmianach — da chiesa i da camera

- wśród 12 concerti grossi 8 pierwszych utworów to koncerty da chiesa, przewidziane do wykonania przed i po mszy, a nawet w czasie jej trwania

- ostatnim koncertom da camera nadał Corelli formę suity poprzedzonej preludium

- concertino u Corellego, które stanowi trio smyczkowe, tworzy charakterystyczny dla baroku układ triowy

- utwory Corellego budowane są z czterech, pięciu i więcej części, przy czym długość poszczególnych ogniw koncertów jest zróżnicowana

- roz­budowanym częściom szybkim Corelli przeciwstawia krótkie ogniwa powolne

4. Antonio Vivaldi – ewolucja concerto grosso:

- ewolucja concerto grosso zdążała w kierunku ograniczenia liczby części i usamodzielniania partii instrumentów należących do concertino, taką nową formę ustalił Antonio Vivaldi, za podstawę swoich concerti grossi kompozytor przyjął model trzyczęściowej włoskiej symfonii (allegro — adagio — allegro)

- wzbogaceniu uległa obsada concertino, w którym obok instrumentów smyczkowych pojawiły się instrumenty dęte (flet, obój, trąbka) oraz mola d'amore, mandolina i lutnia

- wydłu­żenie partii instrumentów koncertujących, ich dialogi oraz uwypuklenie partii solistów i powierzanie im odrębnego — w stosunku do orkiestry — materiału melodycznego to czynniki pokrewne koncertowi solowemu

- swoisty rodzaj koncertu, będącego połączeniem cech concerto grosso i koncertu solowego, stanowi grupa utworów programowo-ilustracyjnych Vivaldiego, reprezentujących malarstwo dźwiękowe

- Francesco Geminiani - utwory pastoralne, związane z okresem Bożego Narodzenia, gatunek ten, popularny szczególnie we Włoszech

5. Georg Friedrich Haendel:

- z umiejętnie kontrolowaną dowolnością wyko­rzystywał w swoich koncertach trzy wzorce: dawną formę sonaty ko­ścielnej, nowoczesną formę włoskiego koncertu Vivaldiego, a także fran­cuską suitę orkiestrową z uwerturą w roli wstępu i licznymi ustępami tanecznymi

- rozpoczynanie koncertów powolną częścią nadawało im poważny i majestatyczny charakter

- grupę concertino obsadzał Handel instrumentami smyczkowymi oraz dętymi drewnianymi

- poszczególne części concerti grossi są w wielu przypadkach na tyle samodzielne i rozbudowane, że przypominają koncerty orkiestrowe lub solowe

6. J.S. Bach:

- odmianę concerti grossi stanowią Koncerty brandenburskie (Określenie „brandenburskie" funkcjonuje dopiero od XIX wieku, a wiąże się z dedykacją utworów (Bach dedykował je margrabiemu Brandenburgii — Christianowi Ludwikowi); Bach określał swoje utwory jako Sześć koncertów na kilka instrumentów)

- koncerty brandenburskie przypominają zasadę concerto grosso, ale równocześnie sposób potraktowania instrumentów concertino zbliża nie­które z nich do formy koncertu solowego

7. Koncert solowy:

- forma koncertu solowego kształtowała się przez stopniowe wchłanianie elementów innych, okrzepłych już rodzajów instrumentalnych

- za twórcę koncertu solowego uważany jest Giuseppe Torelli (1658--1709), którego pionierskie koncerty na skrzypce solo z towarzyszeniem orkiestry smyczkowej pochodzą z 1709 roku

- jednym z pierwszych kompozytorów koncertów skrzypcowych był także Giovanni Battista Bononcini, za tym wzorem zaczęto komponować koncerty także na inne instrumenty, zwłaszcza na trąbkę (Giacomo A. Perti, Giuseppe M. Jacchini)

- właściwą linię rozwoju koncertu solowego określiła jednak dopiero obfita twórczość (blisko 450 koncertów!) Antonia Vivaldiego

- Vivaldi napisał ponad 220 koncertów na skrzypce

- Antonio Vivaldi ustalił trzyczęściową budowę koncertu o układzie części: szybka — wolna — szybka, wydłużenie odcinków solowych (we wczes­nych koncertach były one krótkie i w związku z tym było ich dużo)

- Tzw. koncerty „malarskie" Vivaldiego znakomicie odzwierciedlają ideę imitazione delia natura; do grupy takich utworów, pisanych na różne instrumenty, należą m.in. II Cardellino (Szczygieł) na flet i orkiestrę oraz koncert fagotowy La Notte (Noc)

- Giuseppe Tartini: cykl 50 wirtuozowskich wariacji na temat Corellego, 130 koncertów skrzypcowych i wiele koncertów wiolonczelowych

- J.S. Bach – rosnąca popularność instrumentów klawiszowych, stałą pozycję reper­tuarową stanowią dwa koncerty na skrzypce solo i orkiestrę: Koncert a-moll i Koncert E-dur, koncert podwójny d-moll na 2 skrzypiec i or­kiestrę to rodzaj duetu koncertującego, koncerty klawesynowe były początkowo przeniesieniem na grunt klawesynu koncertów pisanych na inne instrumenty

- J.S. Bach - koncert wioski F-dur na klawesyn dwumanuałowy bez towarzyszenia orkiestry. Tytuł koncertu świadczy o nawiązaniu do wzorów włoskich, odpowiednie wykorzystanie obydwóch manuałów daje wrażenie występowania dwóch niezależnych  - fakturalnie i dynamicznie - partii: solowej i quasi-orkiestrowej

- koncerty organowe G. F. Handla, wykorzystywane pierwotnie jako antrakty dzieł dramatycznych kompozytora, z biegiem czasu usamodziel­niły się i stanowią przykład wielkich umiejętności Handla w zakresie improwizacji organowej