6.2. Percepcja postaw rodzicielskich a poczucie sensu życia w porównywanych grupach

6.2.1.Wprowadzenie do zagadnienia

W roku 1977 Uniwersytet Jans Hopkins opublikował wyniki badań, z których wynika, że spośród 7948   studentów 78% uznało za najważniejsze „znalezienie celu i sensu swojego życia”, a tylko 16% stwierdziło, że ich ważnym celem jest zarabianie pieniędzy (Frankl 1978). Podobne badania przeprowadzili w Polsce Matusewicz (1975), Świda (1979),  Kaźmierczak (1980) , Banasiak (1987). Badania te dotyczyły preferencji wartości dla różnych warstw młodzieży i wykazały, że młodzież polska ceni wartości związane z realizacją potrzeby sensu i celu życia. Jednak wyniki tych badań tylko zastępczo realizowały postulaty wypracowane przez logoteorię.

Logoteoria jest nauką, która pojawiła się w latach pięćdziesiątych. Była ona ukoronowaniem myśli filozoficznej zrodzonej z egzystencjalizmu, którą reprezentowali Heideger, Kierkgegard i Scheler. Korzenie logoteorii sięgają także do zasobów psychologii egzystencjalistycznej reprezentowanej przez E. Minkowskiego, V.E. Gebsattela, J.H. Van Denberga i V.F. Frankla.

Na rozwój tego kierunku wpłynęła również  psychologia indywidualistyczna  reprezentowana przez A. Adlera, oraz humanistyczna Ch Buchler , K.Goldsteina, A. Maslowa i C.Rogersa. Oprócz filozofii egzystencjalnej, oraz wywodzącej się z niej psychologii egzystencjalistycznej i humanistycznej , funkcjonowała praktyka lekarska i psychoterapeutyczna, dzięki którym dokonała się walidacja głównych pojęć logoteorii.

Logoteoria Frankla (1985)  zanegowała nie tylko podstawy  psychodynamicznej i psychoanalitycznej teorii motywacyjnej ale także zakwestionowała teorie behawiorystyczne. Frankl (1985) odniósł się również krytycznie  do niektórych elementów teorii motywacyjnej Maslowa wytykając mu pomieszanie środków z celami i uważa On ,że stwierdzenie Maslowa o konieczności kolejnego zaspokajania potrzeb jest nieuzasadnione. Po to by zaspokoić potrzebę wyższego rzędu wcale nie trzeba zaspokajać potrzeb podstawowych. W celu wykazania  zasadniczego błędu w teorii potrzeb Maslowa odwołuje się Frankl do sytuacji jakie miały miejsce w obozach koncentracyjnych kiedy to potrzeba sensu była niejednokrotnie wyższa od potrzeb podstawowych .

W Polsce powojennej preferowano doktrynę materialistyczną i nie brano pod uwagę aspektu noogennego w badaniach psychologicznych  Tylko niektórzy badacze podjęli eksplorację tej problematyki zgodnie z duchem logoteorii . Niewątpliwie wielkie zasługi w tym zakresie należy przypisać księdzu K. Popielskiemu (1982,1987, 1994), który przyczynił się do rozpowszechnienia w Polsce myśli V.E. Frankla.

W celu eksploracji problematyki noogennej większość badaczy (m.in. autor tej rozprawy)  posługiwało się Skalą Poczucia Sensu Życia  (PIL) J.G.Crumbaugha i L.Maholica w tłumaczeniu i adaptacji Z.Płużek. Skala ta oparta jest na koncepcji analizy egzystencjalnej V.E. Frankla   Ze względu na reprezentatywność i dużą wartość naukową warto przytoczyć wyniki badań młodzieży szkolnej w ośmiu o odległych ośrodkach przeprowadzonych przy pomocy tej Skali przez K.Mariańskiego (1999). Autor badań dokonał procentowego rozkładu liczebności wyników określających postawy wobec sensu życia w ośmiu ośrodkach szkolnych. Wyniki jakie uzyskał z tego rozkładu dla całej zbiorowości szkolnej są następujące :  

·        34,1% badanych uzyskało bardzo silne poczucie sensu życia,

·        41,9% badanych uzyskało silne poczucie sensu życia ,

·        15,4% badanych uzyskało przeciętne poczucie sensu życia ,

·        5% badanych uzyskało negatywne poczucie sensu życia,

·        4,2% badanych uzyskało słabe poczucie sensu życia ,

·        0,4% badanych uzyskało bardzo słabe poczucie sensu życia .

Autor badań odwołał się do swoich wcześniejszych ustaleń z 1989 roku, które porównał do ustaleń z 1999 roku i na tej podstawie stwierdził, że w dziedzinie postaw wobec sensu życia na przestrzeni dziesięciu lat nie nastąpiły wyraźne przesunięcia w kierunku jego utraty. Oznacza to według J. Mariańskiego , że potrzeba sensu życia jest koniecznością antropologiczną i nie ulega wyraźnym wpływom transformacyjnym.  Mimo tego stwierdzenia dalsze ustalenia J.Mariańskiego wskazują  jednak na relatywność poczucia sensu życia ze względu na płeć, pochodzenie społeczne, warunki materialne ,wykształcenie rodziców oraz postawy wobec religii.

6.2.2.Poczucie sensu życia a problematyka niedostosowania

Problematyka poczucia sensu życia, jak wynika z myśli adlerowskiej jest ściśle związana z przystosowaniem społecznym i ewentualnymi zaburzeniami w zachowaniu przystosowawczym.

Adlerowskie poczucie sensu życia ujawnia się szczególnie w stylu życia i nastawieniu do problematyki ludzkiej egzystencji.

Jak wykazują badania przeprowadzone na terenie USA istnieje niezaprzeczalny związek pomiędzy problematyką poczucia sensu życia a zjawiskami patologii społecznej, takimi jak: samobójstwa, narkomania, alkoholizm, czy agresja.

                            Lifton (1969) udowodnił, że skłonność ludzi do zabijania rośnie wraz z opanowaniem ich przez bezsens. Natomiast Black i Gregson (1973) wykazali na podstawie własnych badań istotne różnice między grupą recydywistów, skazanych po raz pierwszy a ludzi normalnych. Badacze ci wykazali również, że zależność między poczuciem sensu życia a przestępczością jest odwrotnie proporcjonalna.

                     W Polsce problematyką poczucia sensu życia u osób uzależnionych zajmował się Z. Gaś. (1986) Stosując test sensu życia PIL J.C. Crumbaugha i L. T. Maholicka w polskim przekładzie Z. Płużek, przeprowadził on badania wśród młodzieży w wieku 16-28 lat, przy czym podzielił on osoby poddane badaniom na trzy grupy:

-            osoby uzależnione, będące pacjentami oddziałów odwykowych dla

   osób uzależnionych w Garwolinie i Zagórzu oraz przebywające

   w Ośrodku Monaru w Zaczerlanach,

-            osoby odurzające się okazjonalnie, będące pacjentami Poradni

   Młodzieżowej w Lublinie oraz będące wychowankami Młodzieżowego

   Ośrodka Socjoterapii w Warszawie,

-            młodzież nie wykazująca symptomów patologii w zakresie osobowości oraz stosunków interpersonalnych i społecznych, nie odurzająca się.

                            Jedynie młodzież nie korzystająca ze środków odurzających uzyskała wyniki mieszczące się w granicach normy, natomiast młodzież uzależniona lub zagrożona uzależnieniem - wyniki niższe, wskazujące na zaburzenia w sferze poczucia sensu własnego życia.

W 19 spośród 20 pytań wyniki najwyższe uzyskała grupa kontrolna, w 13 - najniższe grupa młodzieży zagrożonej uzależnieniem, a w 6 - najniższe młodzież uzależniona. Wyniki grup mających kontakt ze środkami uzależniającymi były wysoce do siebie zbliżone. Natomiast nie zarejestrowano występowanie istotnych statystycznie różnic między młodzieżą uzależnioną a młodzieżą z grupy kontrolnej w 18 wymiarach (za wyjątkiem poczucia wolności i odpowiedzialności oraz nastawienia do obowiązków) i między młodzieżą odurzającą się okazjonalnie, a grupą kontrolną w 18 wymiarach, z wyjątkiem stosunku do śmierci i sensu życia. Porównanie grup mających kontakt ze środkami uzależniającymi wskazuje na istnienie dwu istotnych statystycznie różnic w zakresie wolności i odpowiedzialności oraz oceny własnego życia, gdzie wyniki istotnie wyższe uzyskała młodzież uzależniona.

                            W grupie młodzieży uzależnionej szczególnie często powtarzało się poczucie zagubienia w świecie (63,3%), brak wytłumaczenia własnego istnienia (60%), znajdowanie w samobójstwie jedynej drogi wyjścia z sytuacji (60%), ocenianie siebie jako osoby nieodpowiedzialnej (56,7%), trudności w znajdywaniu celu w życiu (56,7%). U osób zagrożonych uzależnieniem najczęściej obserwowano tendencje do upatrywania w samobójstwie jedynej drogi wyjścia z sytuacji (86,7%), traktowania codziennych obowiązków jako przykrych i pełnych udręki (73,3%), trudności w odnajdywaniu wytłumaczenia własnego istnienia (70%), zaprzeczania wolności wyboru (63,3%), braku powodzenia w realizacji celów życiowych (63,3%), bezwartościowości życia (63,3%) i jego bezcelowości (56,7%). Powyższe cechy pojawiały się sporadycznie w grupie kontrolnej.

                            Na podstawie odpowiedzi badanych, które zarejestrowano w drugiej i trzeciej części testu  Gaś  stwierdził, że w grupie młodzieży uzależnionej kategoriami najbardziej zaburzonymi są:

·        stosunek do siebie

·        cele życiowe

·        stosunek do śmierci i samobójstwa

zaś w grupie młodzieży zagrożonej uzależnieniem:

·        stosunek do życia

·        stosunek do samego siebie

·        celowość

·        poczucie wolności i odpowiedzialności

·        stosunek do śmierci i samobójstwa.

Natomiast najbardziej konstruktywny obraz przedstawiały w obu grupach kategorie:

·        afirmacja życia,

·        sens życia.

Znalazło to swój wyraz w odpowiedziach udzielanych w trzeciej części testu na temat dążeń, ambicji i celów życiowych. Wśród osób uzależnionych dominuje chęć wyleczenia się z narkomanii (53,3%), wspomagana chęcią założenia rodziny (26,7%) oraz prowadzenia zwykłego życia (16,7%). Wśród młodzieży zagrożonej uzależnieniem aż ponad 25% nie wie co chciałoby osiągnąć, wśród pozostałych dominuje chęć ukończenia nauki (20%), zdobycia zawodu (16,7%), założenia rodziny (20%), rozpoczęcia nowego życia (16,7%) i uzyskania względnego dobrobytu (16,7%). Dla porównania, w grupie kontrolnej pragnienia jakościowo zbliżone są do oczekiwań w grupie młodzieży zagrożonej uzależnieniem, ale brak odpowiedzi nie mam, nie wiem.

Problematyka sensu życia u osób społecznie niedostosowanych była przedmiotem zainteresowania pracowników naukowych i studentów Zakładu Psychologii Wychowawczej i Resocjalizacyjnej Uniwersytetu Łódzkiego. Pod kierunkiem J. Szałańskiego przeprowadzono szereg badań porównawczych w zakresie poczucia sensu życia u osób niedostosowanych społecznie i u osób nie wykazujących oznak nieprzystosowania.

Do badań użyto testu sensu życia J. C. Crumbaugha i L. T. Maholicka w polskim tłumaczeniu Z. Płużek.

                            W ramach tych badań J. Szałański  (1989) wykazał różnice w zakresie wszystkich skal PIL, a więc w zakresie celowości życia, sensu życia, afirmacji życia, oceny siebie, oceny własnego życia, wolności i odpowiedzialności oraz stosunku do śmierci i samobójstwa między grupą kryterialną (wychowankowie i wychowanki młodzieżowych ośrodków wychowawczych i zakładów poprawczych oraz więźniowie będący nosicielami wirusa HIV i więźniowie zdrowi) a grupą kontrolną (uczniowie i uczennice szkoły podstawowej, zasadniczej zawodowej, liceum ogólnokształcącego, studenci i studentki). Najbardziej różnicuje porównywane grupy skala piąta, czyli ocena własnego życia. Najmniejsze różnice między badanymi grupami dotyczyły skali czwartej - oceny siebie. Stwierdzono również brak istotnych różnic w poziomie poczucia sensu życia u osób rozpoczynających i kończących pobyt w placówkach resocjalizacyjnych. Nie spełniają one swojej roli, ponieważ czas przebywania w tych placówkach nie wpływa na życie duchowe wychowanków. 

Inne badania wykazały, że wraz ze wzrostem długości pobytu w zakładzie poprawczym następuje wzrost liczebności osób uzyskujących wysoki i niski wskaźnik natężenia poczucia sensu życia. Natomiast w młodzieżowym ośrodku wychowawczym wraz z długością pobytu w placówce, maleje liczba osób osiągających wysoki poziom natężenia tej zmiennej, przy jednoczesnym zwiększeniu liczebności osób osiągających przeciętny i niski poziom poczucia sensu życia.

Młodzież niedostosowana stała się także obiektem badań Lipińskiego (1996). Badaniami objęto 105 osobową grupę chłopców nieprzystosowanych społecznie w wieku 15-18 lat, będących wychowankami młodzieżowych ośrodków wychowawczych oraz 45 osobową grupę chłopców w tym samym przedziale wiekowym bez znamion niedostosowania, będących uczniami zasadniczej szkoły gastronomicznej. Do pomiaru poczucia sensu życia użyto testu celu życia PIL J. C. Crumbaugha i L. T. Maholicka w polskim przekładzie Z. Płużek.

                            Wyniki badań wykazały, że ponad połowa kategorii testu różnicuje badane grupy chłopców, co niewątpliwie jest zbieżne z rezultatem badań J. Szałańskiego. Kategorie takie jak: cel życia, odpowiedzialność i wolność oraz stosunek do śmierci i samobójstwa nie różnicują grup w sposób istotny statystycznie, zaś chłopcy społecznie niedostosowani charakteryzują się istotnie niższą afirmacją życia. Również  niższe u chłopców niedostosowanych jest poczucie sensu życia i ocena siebie. Najbardziej jednak badane grupy różnią się w zakresie oceny własnego życia i ogólnym wynikiem testu.

         Na zakończenie chciałabym jeszcze przytoczyć wyniki badań poczucia sensu życia u osób po próbach samobójczych. J. Szałański i M. Banasiak (1987) poddali badaniom grupę 50 osób, które usiłowały popełnić samobójstwo oraz 50 osób, które nigdy takich prób nie podejmowały. Do badań wykorzystano test poczucia sensu życia PIL J. C. Crumbaugha i L. T. Maholicka w polskim tłumaczeniu Z. Płużek.

                            Wyniki badań wykazały, że osoby, które podjęły próby samobójcze przejawiają istotnie niższe poczucie sensu życia, w porównaniu z osobami z grupy kontrolnej. Stwierdzono ponadto, że kobiety po próbach samobójczych przejawiały  wyższe wskaźniki w zastawieniu z mężczyznami po próbach samobójczych w zakresie celów i oceny siebie.

Analizy potwierdziły słuszną tezę Obuchowskiego (1984), że zaburzenia zachowania przystosowawczego mogą być spowodowane bądź brakiem poczucia sensu życia i w związku z tym, brakiem możliwości wypracowania adekwatnej koncepcji życiowej, bądź niemożnością realizacji już wypracowanej koncepcji życia.

6.2.3. Różnice między zbiorowościami chłopców i dziewcząt niedostosowanych i dostosowanych społecznie w zakresie średnich wyników (PIL) poczucia sensu życia

Tabela 48

Różnice między badanymi zbiorowościami (chłopcy niedostosowani MN, chłopcy dostosowani MD, dziewczęta niedostosowane KN, dziewczęta dostosowane DD) w zakresie średnich oraz skośność wyników PIL - poczucia celów życia.