Międzynarodowe instytucje bezpieczeństwa
uwagi wstępne
Program wykładu:
1. Międzynarodowe instytucje bezpieczeństwa – pojęcie, istota, uwarunko-wania, funkcje.
2. System Ligi Narodów.
3. System bezpieczeństwa ONZ.
4. Sojusze regionalne bezpieczeństwa międzynarodowego w okresie zimnej wojny.
5. System bezpieczeństwa w ramach KBWE/OBWE.
6. Nowa rola i ewolucja NATO po zakończeniu zimnej wojny.
7. Problemy i wyzwania kształtowania sytemu bezpieczeństwa UE.
8. Mechanizmy bezpieczeństwa WNP.
9. Instytucje bezpieczeństwa półkuli zachodniej (międzyamerykańskie i sub-regionalne), w Afryce (kontynentalne i subregionalne) oraz świecie muzułmańskim.
10. Instytucjonalizacja współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa w regionie Azji i Pacyfiku.
Literatura podstawowa:
• Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, red. K. Żukrowska i M. Grącik, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka.
• SGH Warszawa 2006;
• Bezpieczeństwo polityczne i wojskowe, red. A. Ciupiński, K. Malak, AON, Warszawa 2004;
• M. F. Gawrycki, Regionalne koncepcje bezpieczeństwa w Ameryce Łacińskiej, Żurawia Papers, zeszyt 6, Warszawa 2005;
• R. Zięba, Instytucje bezpieczeństwa europejskiego, Wydawnictwo Scholar Warszawa 2004; R. Zięba, Unia Europejska jako aktor stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2003;
• R. Zięba, Europejska tożsamość bezpieczeństwa i obrony, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2000.
• R. Zięba (red. naukowa), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008
• J. Gryz (red. naukowa), Bezpieczeństwo w stosunkach transatlantyckich, Wyd. Adam Marszałek , Toruń 1998
I Międzynarodowe instytucje bezpieczeństwa – pojęcie, istota, funkcje i problemy
1. Pojęcie, istota i ewolucja instytucjonalizacji międzynarodowej.
2. Rodzaje i funkcje instytucjonalizacji.
3. Problemy instytucjonalizacji bezpieczeństwa międzynarodowego.
ad 1)
Geneza - łac.: “institution” = pojęcie (urządzanie, zwyczaj), może być rozpatrywane w zależności od dyscypliny naukowej jako przejaw zmienności :
1) rodzaje działań i procedur międzynarodowych – pojednawczych, pokojowych, sądowniczych np. (prawnicy),
2) niepersonalne sposoby działania w imieniu grupy, charakteryzujące się trwałością i powtarzalnością w zakresie władzy politycznej, dyplomacji (socjolodzy),
3) zorganizowane działanie grup ludzi, zmierzające do zaspokajania swoich potrzeb (politologia).Ogólnie jest to dążenie określonych uczestników do ustanowienia więzów interakcji i komunikowania dla wspólnego rozwiązywania nowych problemów międzynarodowych.
W aspekcie praktycznym od początku XIX wieku mechanizmem sprawczym tworzenia instytucji międzynarodowych były przede wszystkim:
1) konferencje międzynarodowe ( np. Kongres Wiedeński 1814-1815),
2) tworzenie organizacji międzynarodowych (międzyrządowych i pozarządowych) od połowy XIX wieku, a zwłaszcza po 1945 r.,
- Procesy instytucjonalizacji obejmują stosunki:1) bilateralne, 2) wielostronne ,
3) regionalne, 4) sojusze, 5) wspólnotowe, 6) różne dziedziny życia międzynarodowego,
• Mają one odmienne znaczenie dla mocarstw, zmierzające do ich wykorzystania dla własnych celów, jak też państw mniejszych i słabszych, zainteresowanych stabilizacją i tworzeniem ładu międzynarodowego.
• Cechą charakterystyczną instytucjonalizacji od końca XX i początku XXI w. jest uzupełnianie interakcji instytucji międzyrządowych przez pozarządowe, co z jednej strony jest wynikiem globalizacji, a z drugiej powoduje przyspieszenie interakcji międzynarodowych pod względem ilościowym i jakościowym.
ad 2)
Instytucjonalizacja obejmuje całokształt stosunków międzynarodowych. Można wśród nich wyróżnić następujące rodzaje instytucjonalizacji:
1) instytucje polityczne, charakteryzujące się największą intensywnością i dynamiką działania (globalne Liga Narodów, ONZ, regionalne i inne),
2) instytucje i organizacje gospodarcze (MFW, WHO, EBOR i inne).
3) instytucje i organizacje międzynarodowe o charakterze humanitarnym, socjalnym i kulturalnym (np. MOP i inne),
4) organizacje, ruchy, fundacje i zrzeszenia ekologiczne, przygotowały one między innymi: tzw. szczyty ziemi-I (Rio) i II Johannesburg (2002) oraz współuczestniczyły w konferencji klimatycznej ONZ (Bali 2007),
Funkcje instytucjonalizacji są pochodne relacji między środowiskiem zewnętrznym oraz stanem wewnętrznym instytucji i tworzących je organizacji międzyrządowych i pozarządowych. Prowadzi to w konsekwencji do kolejnych modyfikacji lub zmian instytucjonalnych.
• W wyniku powyższych relacji , zmian i modyfikacji uwidaczniają i krystalizują się następujące funkcje instytucji międzynarodowych:
1) regulacyjno-stabilizacyjna, potwierdzająca między innymi terytorialne, ekonomiczne i cywilizacyjne status quo, suwerenność oraz równoważenie interesów ich członków,
2) promocyjno- legitymizacyjna, zmierzająca do wspierania wielu innowacji i zmian dla dobra całości,
3) integracyjna, zbliżająca państwa i społeczności do celów i zadań instytucji (np. UE).
ad 3)
• Bezpieczeństwo międzynarodowe jest pochodną – subiektywnego i obiektywnego pojmowania „bezpieczeństwa” oraz realizowanej „polityki bezpieczeństwa” określonych podmiotów i uczestników stosunków międzynarodowych w kontekście związanych z nią „wyzwań”, „ryzyka” i „zagrożeń”,
• Zmierza ono generalnie do ustanowienia wielostronnych gwarancji bezpieczeństwa, wymagających uzgodnień różnorodnych interesów i celów poszczególnych podmiotów i uczestników, jak też zasad formułowanych przez instytucje globalne, regionalne i czasem lokalne,
Bezpieczeństwo międzynarodowe może być rozpatrywane w następujących wymiarach:
1) podmiotowym, przedmiotowym i przyszłościowym oraz pod względem
przestrzennym, sposobu organizowania i czasowym.
Z punktu widzenia sposobu organizowania bezpieczeństwo międzynarodowe może zostać uzyskać osiągnięte przejściowo następujące formy instytucjonalne działania:
1) indywidualne, zapewniane przez działania takie jednostronne jak: hegemonizm mocarstwowy, izolacjonizm, neutralność lub niezaangażowanie,
2) system równowagi sił (klasyczny koncert mocarstw, system bipolarny, system równowagi strachu),
3) system blokowy(sojusze),
4) system bezpieczeństwa kooperatywnego,
5) system bezpieczeństwa zbiorowego (uniwersalnego lub regionalnego)
Wszystkie wymiary i systemy bezpieczeństwa międzynarodowego są kształtowane poprzez określone historycznie instytucje bezpieczeństwa
II LIGA NARODÓW JAKO INSTYTUCJA BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM
1. Geneza Ligi Narodów (LN)
Początków inspiracji utworzenia LN należy szukać w następujących przesłankach i źródłach:
a) nasilenie się działalności pacyfistycznej podczas pierwszej wojny światowej, głównie w USA (Liga na Rzecz Wymuszania Pokoju 1915), które później zaktywizowały się także w Europie Zachodniej (Szwajcaria, Wielka Brytania, Francja i inne kraje);
b) decydująca rola prezydenta T.Wilsona i jego otoczenia po przystąpieniu USA do wojny (w 1917 r. po stronie Ententy), który w orędziu z 8 stycznia 1918 r.( 14 punktów) zarysował spójną koncepcję „zrzeszenia narodów”
(formalnie Pakt LN przygotował lord Philimore);
8 stycznia 1918 roku - orędzie prezydenta USA T.W. Wilsona do Kongresu
Wśród słynnych „14 punktów” ostatni brzmi:
„Winno być utworzone powszechne zrzeszenie narodów na podstawie uroczystych umów celem dania wszystkim państwom, wielkim i małym, wzajemnych gwarancji niezawisłości politycznej i całości terytorialnej”.
c) przywódcy Francji i Wielkiej Brytanii (WB) zaakceptowali ogólne zasady Wilsona, ale nie zrezygnowali z polityki przewagi, surowego ukarania Niemiec oraz zachowania „koncertu mocarstw”
( Francja, WB i USA);
d) ofensywa pokojowa Wilsona miała także na uwadze propagandę bolszewicką w Rosji po rewolucji październikowej 1917 r., która z jednej strony głosiła konieczność „zawarcia pokoju bez aneksji i kontrybucji”, a z drugiej realizowała koncepcję „rewolucji światowej”, zyskując szereg zwolenników w całej Europie (por. wydarzenia z wojną polsko-bolszewicką 1920 r.),
e) Wilson do początku 1919 r. stał podczas konferencji pokojowej w Wersalu na czele Komisji ds. LN i przeforsował do Statutu LN wszystkie ważniejsze postulaty amerykańskie . Podpisanie Paktu LN nastąpiło 28 czerwca 1919 r. (łącznie z Traktatem Pokojowym z Niemcami, będąc jego częścią składową, wszedł w życie 10 stycznia 1920 r.).
USA nie przystąpiły do LN, ze względu na przejście w 1920 r. do polityki izolacji, co poważnie ograniczyło skuteczność jej działania.
Paryż 28 czerwca 1919 r. utworzenie Ligi Narodów na paryskiej konferencji pokojowej
§ podpisanie Paktu Ligi Narodów, który stał się integralną częścią Traktatu
Wersalskiego, a wszedł w życie 10 stycznia 1920 r.
2. Struktura organizacyjna i funkcjonowanie Paktu LN
Pakt LN składał się z preambuły i 26 artykułów.
Ogólne cele zawarte zostały w preambule i postulowały utrzymanie pokoju poprzez
przestrzeganie przez wszystkie państwa członkowskie następujących zasad:
§ utrzymywanie jawnych stosunków międzynarodowych,
§ skrupulatne szanowanie zobowiązań traktatowych,
§ nieuciekanie się do wojny, jako instrumentu rozwiązywania konfliktów.
Zasady powyższe tworzyły istotę tzw. systemu wersalsko-waszyngtońskiego po I-szej wojnie światowej, mimo iż USA nie przystąpiły do Paktu LN.
Członkowie
Stan członków LN ulegał zmianie
§ 1919 – członkami pierwotnymi były 42 państwa, w tym Polska,
§ 1935 - 60,
§ 1946 - 35,
§ siedzibą głównych organów była Genewa
§ (o siedzibę zabiegały również: Bruksela i Haga).
§ Przyczyny zmian stanu liczebnego były różne i wiązały się głównie z opuszczaniem LN przez agresorów (Niemcy-1933, Włochy-1937, Japonia-1932).
§ Jedno wykluczenie ZSRR w 1940 r. (za agresję na Finlandię 1939/1940).
Struktura instytucjonalna
§ Zgromadzenie (zrzeszające wszystkich członków)
§ Rada Ligi Narodów (najważniejszy organ bezpieczeństwa)
Sekretariat z Sekretarzem Generalnym (organ wykonawczy)
§ Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (Haga)- konsekwencja przyjęcia konwencji haskich 1899-1907
§ Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP)
Zgromadzenie
§ Każde państwo członkowskie Ligi Narodów posiadało 1 głos oraz mogło być reprezentowane przez maksymalnie 3 delegatów.
§ Posiedzenia odbywać się miały raz do roku, choć mogły być zwoływane częściej.
§ Kompetencje organu w Pakcie Ligi Narodów nie zostały ściśle sprecyzowane. Miało ono rozpatrywać wszystkie sprawy z zakresu działań organizacji lub dotyczące światowego pokoju.
Do najważniejszych uprawnień Zgromadzenia należały:
§ przyjęcia nowych członków, wybór stałych i niestałych członków Rady
§ akceptacja nominacji sekretarza generalnego
§ rozważanie sporów przedłożonych przez Radę
§ zapraszanie członków Ligi do ponownego zbadania obowiązujących ich traktatów
§ głosowanie nad poprawkami do Paktu i statutu Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej (STSM)
§ zgłaszanie do STSM wniosków o opinie doradcze
Rada Ligi Narodów
składała się z różnych kategorii członków:
a) członkowie stali- mocarstwa (WB, Francja, Włochy-do 1937, Japonia-do 1932, Niemcy 1926-1933, ZSRR 1934-1940,
b) czterech niestałych członków, wybieranych na 3 lata, przez Zgromadzenie LN, ale co roku rotowała wśród nich 1/3 członków,
c) po przystąpieniu Niemiec na członka stałego w 1926 r. zwiększono liczbę niestałych do 6 członków, tworząc model członka półstałego (Polska i Hiszpania), który po trzech latach nie podlegał rotacji (po wycofaniu się Hiszpanii jedynym członkiem półstałym pozostawała Polska),
Kompetencje
§ aprobata nominacji wysokich urzędników Ligi;
opracowanie planów redukcji zbrojeń narodowych;
§ kontrola nad prywatną produkcją uzbrojenia;
§ przyjmowanie wniosków i opinii specjalnej Komisji kompetentnej we wszystkich zagadnieniach dotyczących spraw wojskowych, lotniczych i morskich,
§ wskazanie instrumentów działania na wypadek naruszenia całości terytorialnej i niezależności politycznej członków Ligi;
§ działanie mediacyjne i rozjemcze na rzecz członków;
Podejmowanie decyzji
Zgromadzenie i Rada podejmowały decyzje jednomyślnie( poza art. 15), gdzie na wypadek
podjęcia akcji przeciwko agresorowi dopuszczano teoretycznie głosowanie
większościowe przy zastosowaniu dodatkowych procedur (określania winy i przyjmowania sprawozdań itp.), co jednak utrudniało podejmowanie decyzji efektywnych, osłabiając prestiż i wiarygodność LN na polu bezpieczeństwa międzynarodowego.
Sekretariat Ligi Narodów
q Organ pomocniczy
q Działaniami Sekretariatu kierował Sekretarz Generalny, wybierany przez Zgromadzenie, a mianowany przez Radę. W skład Sekretariatu wchodzili ponadto sekretarze i personel.
q ...
rybitw