Stereotypizacja – porządkowanie i klasyfikacja rzeczywistości źródłem wykluczeń

Stereotypy porządkują doświadczenie codzienności. Pełnią funkcję poznawczą (są formą świadomości społecznej), która pozwala klasyfikować przedmioty czy podmioty objęte oceną bez głębszego zastanawiania się, przyjmowane są z tzw. „drugiej ręki”. Ich cechą jest: generalizacja, sztuczność, zabarwienie emocjonalne, społeczny a nie indywidualny charakter, oporność na zmianę, spójność.

Przełomowe znaczenie dla teoretycznego zrozumienia negatywnych relacji w stosunku do „obcego” mają prace Henri Tajfel’a:

-          Teoria kategoryzacji społecznej. Człowiek w sposób naturalny dąży do porządkowania obrazu rzeczywistości, co sprzyja symilacji wewnątrzgrupowej i kontrastowi międzygrupowemu.

(Zdaniem Hamiltona i Gifforda u podstaw formowania się stereotypów leży powstawanie tzw. iluzorycznych korelacji)

-          Teoria tożsamości społecznej. Negatywne stereotypy „obcych” służą ochronie pozytywnego wizerunku grupy własnej. Człowiek określa swoją tożsamość nie tylko na podstawie tego kim jest, ale także kim nie jest.

- Tajfel i współpracownicy zainicjowali interesujący nurt badań, w którym wykorzystano tzw. paradygmat grup minimalnych, wskazując, że sam fakt podziału na „swoich” i „obcych” jest przyczyną powstawania negatywnych postaw międzygrupowych.

Błąd korespondencji w myśleniu stereotypowym.

Drugim ważnym nurtem wyjaśniającym negatywny stosunek do „obcego” są badania nad konsekwencjami psychologicznego zagrożenia. Zidentyfikowano dwa rodzaje zagrożeń: osobistą frustrację (teorie przeniesienia agresji) i międzygrupowy konflikt interesów.

Zagrożenia mogą mieć charakter zewnątrz- i wewnątrzpochodny

Stereotyp aktywizuje się w sytuacji poznawczego obciążenia, gdy zagrożona jest nasza pozytywna samoocena, gdy jesteśmy nastawieni na ocenę zachowania osób należących do danej kategorii

Stereotyp grupowy

-          Bytowość

-          Kolektywna intencjonalność

-          Esencjalizm

Jacques Philippe Leyens sformułował hipotezę, że ludzie mają skłonność do dehumanizowania „obcych”, gdyż człowieczeństwo jest esencją grupy własnej, tylko „swoi” uważani są za ludzi w pełnym tego słowa znaczeniu.

Funkcje stereotypów (za: Tajfel): 1) Funkcja indywidualna: sprowadza się głównie do jego aspektu poznawczego i „wartościującego”; 2) Funkcja społeczna:

-                     polega na tworzeniu i podtrzymywaniu ideologii grup wyjaśniających bądź usprawiedliwiających różnorodne działania społeczne

-                     Służą „podtrzymaniu” czy też tworzeniu pozytywnie wartościowanej odrębności jednej grupy w stosunku do innych grup

Modyfikacja stereotypów

-          Kontakt w warunkach współpracy i współzależności

-          Kontakt osób równych statusem społecznym

-          Kontakt wielokrotny i głęboki (wsparty instytucjonalnie)

-          Rekategoryzacja

-          Świadoma kontrola (może to jednak skutkować efektem sprężyny)

NAZNACZENIE SPOŁECZNE – źródła społecznej marginalizacji i wykluczenia

Podstawą kierunku naznaczania społecznego stał się symboliczny interakcjonizm, którego przedstawiciele zakładali, że człowiek przez całe swoje życie usiłuje się przystosować do otaczającej go rzeczywistości, pokonując ograniczenia. W trakcie adaptacji do otoczenia, tj. symbolicznych interakcji, dokonuje się rozwój jego umysłu i osobowości.

Za prekursorów symbolicznego interakcjonizmu uznaje się takich badaczy, jak: Charles Cooley, William Thomas, Florian Znaniecki, John Dewey, Georg H. Mead.

Zgodnie z założeniami koncepcji naznaczania społecznego dewiacja jest zjawiskiem, które rodzi się podczas procesu społecznych interakcji. To czy dana cecha, zachowanie uznane zostanie za dewiacyjne decyduje społeczna reakcja (nie łamanie norm, ale kontrola społeczna stanowi przyczynę dewiacji).

Dewiantem zostaje ta osoba, którą społeczeństwo uznało za naruszającą normy, a nie wyłącznie te osoby, które te normy faktycznie naruszają.

Za prekursorów koncepcji naznaczania społecznego uznaje się:

-          Edwina H. Sutherlanda,

-          Franka Tannenbauma.

Przedstawiciele koncepcji naznaczenia społecznego:

-          E. Lemert (koncepcję dewiacji rozpatrywał w dwóch aspektach pierwotnym i wtórnym) 

-          H. Becker (wyróżnił zachowanie konformistyczne i trzy rodzaje zachowań dewiacyjnych: błędnie oceniane, dewiację czystą i ukrytą)

-          K. Erikson (dewiację uznał jako normalne zjawisko społeczne, które przyczynia się do utrzymania ładu społecznego. Jego zdaniem o liczbie i rodzaju dewiacji decydują instytucje kontroli społecznej)

-          E. Goffman (osoby stygmatyzowane do takie, które posiadają społeczny atrybut głęboko je dyskredytujące, wyróżnił trzy rodzaje stygmatów: fizyczne, osobowe i plemienne oraz wskazał na szczególny rodzaj stygmatu, jakim jest stygmat przeniesiony; wyróżnił osoby: dyskredytowalne i zdyskredytowane)

Zd. Goffmana jednostka „normalna” i „stygmatyzowana” nie są osobami lecz raczej perspektywami. Stygmaty są bowiem konstruktem społecznym, refleksem kultury, a nie właściwością osoby.

Zgodnie z teorią naznaczenia społecznego (za: Czykwin)

-          Stygmat ma pochodzenie społeczne (cechuje go interakcyjność)

-          Stygmat tworzy się/formuje przez członkostwo w grupach

-          Stygmatyzowani rekrutują się spośród grup o niskim statusie; stygmatyzacja powoduje obniżenie statusu

-          Stygmat ma charakter moralny

-          Stygmat charakteryzuje się inercją

-          Stygmatyzujący nie do końca uświadamiają sobie to, ze stygmatyzują

-          Stygmat nie ma charakteru racjonalnego

-          Stygmatyzacja może być spostrzegana przede wszystkim z perspektywy stygmatyzowanych

-          Centralną kategorią pojęciową jest „poczucie własnej godności i samoocena” osób stygmatyzowanych

-          Postawy wobec stygmatyzowanych cechuje ambiwalencja, a nie jednoznaczny negatywizm

-          Stygmat pełni funkcję oślepiającą

-          Stygmatyzacja sprzyja tworzeniu się ideologii grupowych

-          Obraz własnej osoby i innych jest pochodną porządku społecznego (perspektywa looking glass)

Cechy stygmatu:

-          Interakcyjność

Bez społecznych porównań i odniesień stygmatyzacja nie mogłaby zaistnieć. Jest to widoczne w zjawisku zwanym „wychodzeniem z enklawy”

-          Niejednoznaczność vs. jednoznaczność

Czynniki, które decydują o jednoznaczności stygmatu to: stopień jego awersyjności, jednoznaczność afektu, istnienie ewidentnej out-grupy, treść stereotypu wywołanego przez stygmat, oswojenie widowni ze stygmatem

-          Irracjonalność

Wynika m.in. z zatarcia granic między osobą a atrybutem, lęku przed zarażeniem, przeniesienia stygmatu na inne osoby, inercji stygmatu, stereotypizacji innego, interpretacji retrospektywnych,

Szczególną formą stygmatyzacji jest sytuacja tzw. „ontologicznego urażania”

Techniki neutralizacji, które pozwalają na uniknięcie poczucia winy wiążącej się ze stygmatyzacją innych: kwestionowanie odpowiedzialności, szkody i ofiary, potępienie potępiających, odwołanie do wyższych racji (zgodnie z teorią neutralizacji Sykesa i Matzy)

-          Emocjonalność (aspekt lingwistyczny)

-          Reakcje widzów na stygmat

Stygmat stanowi sygnał zagrożenia dla ładu społecznego, którego publiczny charakter czyni odpornym na zmianę.

-          Aspekt moralny

Obecnie wykluczenie może być egzekwowane głównie przez stosowanie specyficznych rodzajów przemocy symbolicznej.

-          Kontekstualność

Stygmaty aktualizują się jako zmienne zdeterminowane kontekstem społecznym.

Samonaznaczanie (autoprowokacje)

Samonaznaczanie konformistyczne – oznacza przystosowanie sposobu myślenia o sobie do negatywnych wyobrażeń związanych z zachowaniem (cechą)

Samonaznaczanie nonkonformistyczne – jednostka sama dąży do tego, by otoczenie uznało ją za dewianta (dokonało stygmatyzacji). Dokonuje się poprzez podkreślanie swojej odmienności (odrębności). Musi się być dostrzeżonym, aby można było mówić o dewiacji.

Warunki samonaznaczanie:

-                      świadomość istnienia reguł

-                      Świadomość, że postępuje się w nieaprobowany sposób

-                      Świadomosć, że „tacy” ludzie są nisko cenieni.

Autostygmat - to subiektywny, obiektywnie nieuzasadnione, przekonanie, że jest się reprezentantem stygmatyzowanej grupy (np. osobą „głupią”/”szpetną”)

Wpływ stygmatyzacji na „Ja” osoby

-          Autoizolacja i wieloznaczność atrybucyjna (samospełniające się proroctwa)

-          Poczucie nieadekwatności społecznej (E. Goffman)

-          Zagrożenie stereotypem (C. M. Steel, J. Aronson)

-          Samoocena

Portret psychologiczny osoby z niską (wysoką) samooceną zawiera dwa zasadnicze komponenty: poznawczy i motywacyjny (autoprezentacja defensywna)

Samoocena jest subiektywnym, dynamicznym składnikiem człowieka.

Decyduje o całym naszym funkcjonowaniu, o tym jak wartościujemy wszelkie zjawiska, czym staje się dla nas świat. Jest to całokształt psychicznych przeżyć.

Zaniżone poczucie wartości powoduje:

-          bierność społeczną (unikanie nawiązywania kontaktów i przejawia się skłonność do izolacji)

-          Zamknięcie się w sobie powoduje poczucie osamotnienia, niezrozumienia;

-          Może powodować problemy w tworzeniu trwałych związków

-          Poczucie bezradności w różnych sytuacjach życiowych

-          Problemy w komunikacji interpersonalnej

-          Depresję lub agresję

Ideologie grupowe. Osoby z podobnym doświadczeniem (stygmatyzacji) przejawiają skłonność do łączenia się w grupy. Wspólne doświadczenie krzywdy sprzyja formułowaniu ideologii grupy własnej.

Etapy rozwoju ideologii:

-          Życie w enklawie

-          Konfrontacja

-          Osądzanie

-          Wpisywanie się w rolę

-          Uświadomienie sobie umowności własnego statusu

-          Okres przemian tożsamości

-          Osamotnienie

-          Potrzeba symbolicznej ekspresji własnego doświadczenia

-          Potrzeba udzielania pomocy

-          Aktywny współudział w kreowaniu ideologii grupy własnej