Traktat amsterdamski (oficjalnie: Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz niektóre związane z nimi akty), TA, umowa międzynarodowa parafowana 17 czerwca 1997 r., podpisana 2 października 1997 r. w Amsterdamie. TA wszedł w życie 1 maja 1999 roku.
Traktat amsterdamski w założeniu miał dostosowywać unijne traktaty do planowanego poszerzenia UE oraz zbliżyć Unię do obywateli, jednak konferencja międzyrządowa przygotowująca traktat nie zdołała wypracować dostatecznie daleko idących zmian, w związku z czym postanowiono, że właściwa rewizja traktatów pod kątem przygotowania do akcesji państw Europy Środkowo-Wschodniej przyjęta zostanie w późniejszym terminie (zobacz: Traktat nicejski). Zmiany uzgodnione w Amsterdamie, choć były mniejsze, niż planowano i tak napotkały problemy z ratyfikacją przez państwa członkowskie (w niektórych krajach musiały odbyć się referenda), co spowodowało przesunięcie o 5 miesięcy planowanego początkowo na 1 stycznia 1999 r. terminu wejścia w życie traktatu.
· Wprowadzenie możliwości uchwalenia sankcji dla państwa członkowskiego naruszającego zasady demokracji; przepisy te uchwalono z myślą o przyszłych członkach - państwach postkomunistycznych, okazało się jednak, że Unia była blisko skorzystania z tych zapisów w odniesieniu do kraju z ponad 40-letnią demokracją - Austrii (chodziło o utworzenie rządu z udziałem FPÖ Jörga Haidera).
· Wprowadzenie procedury wzmocnionej współpracy - większość państw członkowskich mogła zadecydować o nawiązaniu bliższej współpracy z wykorzystaniem struktur unijnych, pod warunkiem spełnienia kilku ograniczeń, m.in. otwartości takiej współpracy dla wszystkich państw członkowskich. Jak dotąd ani razu nie wykorzystano tej procedury.
· Wzmocnienie pozycji Parlamentu Europejskiego - dzięki rozszerzeniu zakresu stosowania procedury współpracy może on odtąd zablokować większość propozycji legislacyjnych Komisji. Jednocześnie uproszczono samą procedurę współdecydowania poprzez likwidację III czytania.
· Wzmocnienie prerogatyw Trybunału Sprawiedliwości - może on odtąd rozpatrywać sprawy związane z polityką wizową, azylową, migracyjną oraz ze swobodnym przepływem osób. Kwestie te zostały przeniesione z III filaru UE (tytuł VI TUE) do I filaru (TWE); tym samym zmieniono nazwę III filaru na "Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych".
· Utworzenie urzędu Wysokiego Przedstawiciela Unii Europejskiej do spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Funkcję tę pełni Sekretarz Generalny Rady UE.
· Wprowadzenie koordynacji polityki zatrudnieniowej; utworzono Komitet ds. Zatrudnienia.
· Uproszczenie traktatów założycielskich. Wprowadzenie jednolitej liczbowej numeracji TWE i TUE.
Wspólna Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony (ang. Common European Security and Defence Policy, CESDP) zwana także Europejską Polityką Bezpieczeństwa i Obrony powstała na szczycie Unii Europejskiej w Kolonii 3-4 czerwca 1999r. Stanowi ona uzupełnienie WPZIB choć uważana jest powszechnie za nieformalny czwarty filar Unii Europejskiej. Jej celem jest zwiększenie bezpieczeństwa w Europie ale w ramach NATO zaś WEPBIO stanowić ma europejski filar sojuszu.
CESDP jest elementem Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, czyli drugiego filaru Unii Europejskiej.
W myśl Tytułu V Traktatu, zastąpiono EPC trzecim filarem Unii Europejskiej czyli wspólną politką zagraniczną i bezpieczeństwa (ang.CFSP). Traktat wszedł w życie 1 listopada 1993 roku. Artykuł 11, ustanawia następujące pięć głównych celów polityki:
*strzeżenia wspólnych wartości, interesów, niezależności i integralności Unii, w myśl zapisów Karty Narodów Zjednoczonych,
*zapewnienia bezpieczeństwa Unii w każdy dostępny sposób,
*utrzymania pokoju i wzmocnienia bezpieczeństwa międzynarodowego, zgodnie z zapisami Karty Narodów Zjednoczonych, ustaleniami konferencji helsińskiej KBWE z 1975 i konferencji paryskiej z 1990, również w państwach graniczących z Unią,
*promowania współpracy międzynarodowej,
*rozwijania i umacniania rządów demokratycznych i prawa, poszanowania praw człowieka oraz podstawowych wolności.
CFSP jest również wspomniana w Artykule 2 Traktatu z Maastricht ustanawiającego wspólne cele Unii Europejskiej: " (...) potwierdzanie swej tożsamości na arenie międzynarodowej, zwłaszcza poprzez realizację wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, w tym stopniowe określanie wspólnej polityki obronnej, która zgodnie z artykułem 17 mogłaby prowadzić do wspólnej obrony (...)"
Sposób w jaki funkcjonuje Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa znacznie różni się od zasad zarządzania pierwszym i drugim filarem. Najbardziej znaczącą różnicą jest sposób podejmowania decyzji, czyli wymóg jednomyślności krajów członkowkich, a nie większości kwalifikowanej. CFSP wyposażona jest w następujące kluczowe instrumenty:
*wspólne stanowisko - zasada według której kraje członkowskie zobowiązane są do dostosowania polityki krajowej do ustaleń na szeblu unijnym.
*wspólne działania - akcje operacyjne krajów członkowskich pod auspicjami CFSP.
UE dysponuje takimi instrumentami politycznymi jak: podejmowanie decyzji, zawieranie umów międzynarodowych, deklaracje i kontakty z krajami trzecimi.
Następną róznicą jest znacznie mniejsza rola Komisjii Europejskiej, Parlamentu Europejskiego oraz Trybunału Sprawiedliwości. Komisja ma prawo do proponowania aktów legislacyjnych, w związku posiada pewny wpływ na koordynację zarządzania trzecim filarem. Parlament może stawiać pytania oraz wysuwać rekomendacje w tym zakresie do Rady Unii Europejskiej.
Warto dodać, iż pomimo tego że wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa ma charakter współpracy międzyrządowej, wiele organizacji jest zaangażownych w procesy jej funkcjonowania. Należą do nich: Rada Europejska, Rada Ministrów Spraw Zagranicznych, Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa, korespondenci europejscy, Grupa Operacyjna CFSP oraz Kanclerze CFSP.
Traktat Amsterdamski wprowadził następujące zmiany usprawniające działanie CFSP.
Do już inteniejących instrumentów (wspólne stanowisko i wspólne działania) Traktat dodał ustanawianą przez Radę Europejską wspólną strategię. Strategia, uzgadniana jednomyślnie, ustala wspólne cele, okres trwania, oraz środki udostepniona krajom członkowskim. Zapewnia to spójność stosunków zewnętrznych oraz umożliwia Radzie wprowadzenie wpólnej strategii poprzez wspólne działania i wspólne stanowiska, głosowaniem kwalifikowaną większością (QMV). Rada odpowiada również za rekomendowanie wspólnych strategii Radzie Unii Europejskiej.
Zasadą generalną głosowania w sprawach dotyczących CFSP jest jednomyślność. Jednakże kraje członkowskie mogą odwołać się do procedury tzw. konstruktywnego wstrzymania się od głosu, co nie powoduje zablokowania decyzji. Zasada ta nie ma mocy w przypadku gdy kraje wstrzymujące się, łącznie posiadają ponad jedną trzecią głosów w Radzie. Kraje oficjalnie wstrzymujące się nie są zobligowane do zastosowania się do decyzji, jednak muszą pozostać solidarne i nie wprowadzać żadnych działań kolidujących z tą decyzją.
Dodatkowo Tytuł V Traktatu o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht), dopuszcza możliwość głosowania więkoszością kwalifikowaną w dwóch przypadkach:
*w sprawie zastosowania wspólnej strategii już ustalonej przez Radę Europejską.
*w sprawie decyzji dotyczących wprowadzania wspólnych akcji lub wpólnego stanowiska już ustalownego przez Radę Unii Europejskiej.
"Zasada hamulca bezpieczeństwa" ma zastosowanie i w tym przypadku.
Od czasu wejścia w życie Traktatu Amsterdamskiego, Sekretarz Generalny Rady Unii Europejskiej pełni również rolę Wysokiego Przedstawiciela ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Osoba ta jest zobowiązana do asystowania Radzie przy pracy w ramach CFSP, poprzez przygotowanie, formułowanie i wprowadzanie decyzji. Na polecenie prezydencji Przedstawiciel prowadzi w imieniu Rady rozmowy z krajami trzecimi oraz dokłada wszelkich starań do poprawy spójności i widoczności CFSP. Obecnie funkcję tą pełni Javier Solana.
Reprezentacja i wprowadzanie CFSP są dodatkowo wzmocnione przez prace tzw. "Troiki", czyli Ministra Spraw Zagranicznych kraju pełniącego prezydencję UE, Wysokiego Przedstawiciela ds. CFSP oraz Komisarza odpowiedzialnego za Stosunki zewnętrzne. Do tego składu może przyłączyć się reprezentant kraju, który jako następny będzie przewodzić Unii Europejskiej.
Spójność wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa zależy od tego jak kraje członkowskie reagują na wydarzenia międzynarodowe. Jednostka została powołana pod zwierzchnictem Wysokiego Przedstawiciela ds. CFSP i składa się z 20 specjalistów pochodzących z Sekretariatu Generalnego Rady (3), krajów członkowskich (15), Komisji (1) i Unii Zachodnioeuropejskiej (1). Do jej zadań należą głównie:
*monitorowanie i znaliza wydarzeń z zakresu CFSP
*szacowanie interesów UE w zakresie CFSP
*dostarczanie szybkiej oceny wydarzeń, ostrzeganie przed potencjalnym kryzysem politycznym oraz sytuacjami, które mogą mieć znaczący wpływ na CFSP
*przygotowanie opcji politycznych dla Rady.
Wspólna Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony (ESDP The European security and defence policy) jest podzielona na trzy komponenty.
Pierwsze dwa, zarządanie kryzysem militarnym oraz zarządzanie kryzysem cywilnym, zwane są misjami petersberskimi i zostały wpisane w Tytuł V Traktatu z Maastricht. Trzeci komponent to przeciwdziałanie konfliktom.
Sukces ESDP zależy od ścisłej współpracy z NATO, gdyż aby uniknąć duplikacji ustanowiono, iż UE korzystać będzie z militarnych i operacyjnych zasobów NATO.
ARtykuł 17 Traktatu Amsterdamskiego mówi, iż CFSP zawiera wszystkie zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa UE. W związku z tym następuje przekazanie kompetencji Unii Zachodnioeuropejskiej (WEU - Western European Union) do struktur UE.
Traktat z Maastricht ustanowił, iż CFSP będzie finansowana ze wspólnego budżetu UE lub przez kraje członkowskie, w zależności od projektu. Zmieniono to Traktatem Amsterdamskim i od tej pory CFSP finansowana jest przez budżet UE, za wyjątkiem operacji o implikacjach militarnych lub obronnych, lub w przypadku gdy Rada jednogłośnie zdecyduje inaczej.
Traktat Amsterdamski wprowadził procedurę wzmocnionej współpracy (ang. enhanced cooperation), a Traktat Nicejski zezwolił na jej zastosowanie w ramach CFSP.
Wzmocniona współpraca w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, powinna służyć wartościom i interesom Unii Europejskiej jako całości, respektować fundamentalne zasady, cele, wskazówki i spójność CFSP, siłę Wspólnoty Europejskiej oraz spójność polityki Unii i jej działań zewnętrznych. Taka wzmocniona współpraca może dotyczyć tylko implementacji wspólnych działań i wspólnych stanowisk, jednak nie może odnosić się do działań militarnych lub obronnych.
Kraje chcące ustanowić wzmocnioną współpracę powinny wystosować wniosek do Rady, która po zasięgnięciu opinii Komisji i poinformowaniu Parlamentu, może ów wniosek zatwierdzić kwalifikowaną większością głosów. Jednakże Artykuł 23 Traktatu stanowi iż każdy kraj członkowski może zażądać aby sprawę skierowano do Rady Europejskiej dla podjęcia jednomyślnej decyzji.
Traktat Nicejski ustanowił oficjalnie Komitet ds. Polityki i Obrony (PSC albo COPS(fr.) Political and Security Committee). Składa się on z Ministrów Spraw Zagranicznych krajów członkowskich. Obowiązki Komitetu to:
*monitorowanie sytuacji międzynarodowej w zakresie CFSP
*wkład w stanowienie ogólnego kursu CFSP
*monitorowanie implementacji decyzji Rady Unii Europejskiej
gosicka