Podstawowe zasady realizacji aptum/decorum i ich uschematyzowanie.
1. Zasada aptum (gr. prépon) – stosowność, oznaczała zarówno postulat zharmonizowania stylu z przedmiotem wypowiedzi, jak i postulat dostosowania jakości stylowych do zewnętrznych okoliczności mowy i założonych przez mówcę celów.
2. Stosowność (decorum, aptum, convenientia, congruentia) będąca estetycznym podłożem średniowiecznej, a wcześniej starożytnej teorii trzech stylów wypowiedzi miała w kulturze Grecji, a następnie Rzymu co najmniej trzy wykładnie semantyczne:
· Koncepcja piękna (Grecja, V w. p.n.e.)
o Pogląd relatywistyczny (sofiści, Sokrates) – dany przedmiot jest piękny wtedy i tylko wtedy, gdy ściśle odpowiada określonym warunkom (swej naturze, okolicznościom miejsca i czasu, i in.), a zetem gdy jest wobec nich stosowny. Decorum stanowiło zatem warunek piękna względnego i indywidualnego (oceniany każdorazowo w kontekście związku pojedynczego podmiotu z całością uwarunkowań zewnętrznych).
o Przekonanie antyrelatywistyczne (Platon, Arystoteles, Cyceron) – piękno jest wartością bezwzględną, ugruntowaną na harmonii. Piękno tak rozumiane stanowiło obiektywną wartość bytów, a dotyczyło nie rzeczy pojedynczej, ale zestroju elementów. Jej natura związana była z matematyczną proporcją i miarą, co określano mianem symetrii.
· Pojęcie stosowności funkcjonowało w obrębie antropologii fizycznej. Cyceron utożsamiał decorum z pięknem moralnym oraz wartościami etycznymi, przeciwstawiając ją pięknu zmysłowemu, zewnętrznemu.
· Stosowność znajdowała zastosowanie również na gruncie retoryki oraz poetyki, było odnoszone do wielu aspektów dzieła artystycznego wierszem lub prozą, ale przede wszystkim do zagadnień stylu wypowiedzi w powiązaniu ze sferą przedstawień oraz układu (kompozycji).
3. Trzy style w starożytności.
· Według Arystotelesa stosowność stylu retorycznego zależy od harmonijnego zespolenia z przedmiotem mowy, ale też od zgodności z „uczuciami i charakterem” podmiotu mówiącego.
· Kierując uwagę zwłaszcza na napięcie zachodzące między nadawcą a odbiorcą mowy, teoretycy rzymscy sformułowali trychotomiczną typologię stylów prozy. Oparta ona była na „powinności mówcy” (officia oratoris). Powinności te to:
o Przekonanie lub pouczenie słuchacza (Probark, docere, prodesse)
o Sprawienie mu przyjemności (delectare)
o Wzruszenie (movere, permovere)
· Do każdego z tych stylów trzeba użyć innego stylu (genus dicendi) – tutaj w ujęciu Cycerona:
o Styl niski winien cechować się jasnością, poprawnością i zrozumiałością. Skromność wymaga powściągliwości w operowaniu środkami zdobniczymi. Z metafor dopuszczalna jest tylko taka, która nie wykracza poza potoczny zwyczaj językowy.
o Styl średni – niezbędne są tutaj wszelkie środki zdobnicze, zarówno odnoszące się do pojedynczych słów, czyli tropy, jak też do układów słownych, tzw. figury myśli i słów.
o Styl wysoki – miał poruszać emocjonalnie odbiorcę. Należało w nim operować bogactwem środków stylistycznych potęgujących podniosłość, namiętność i wspaniałość wypowiedzi. Stosowane były tu zwłaszcza pytania retoryczne, wykrzyknienia, apostrofy do bóstw.
· W IV w. n.e., a więc u schyłku świata antycznego, nastąpiło zespolenie retorycznej teorii trzech stylów z poetyckim wzorem literackim, za jaki uznawano twórczość Wergiliusza. Trzy style poetyckie:
o Najwyższy – Eneida,
o Średni – Georgiki,
o Niski – Bukoliki.
Podział ten został skrzyżowany z troistą klasyfikacją rodzajów literackich.
1
heaen