Justyna Sulejewska
Od oratury do reifikacji słowa: alfabet i kultura pisma (grafemiczność) podstawą kształtowania się teorii poezji i refleksji metajęzykowej. (D)
Eric Alfred Havelock Przedmowa do Platona
Wedle koncepcji autora, kultura oralna preferuje zachowawczy przekaz stałych treści kulturowych. Z kolei kultura piśmienna daje szansę na dowolne kształtowanie myślenia krytycznego. Przy takim ujęciu historii kultury kryzys etyczny, jaki nastąpił w antyku w okresie wojny peloponeskiej, można obserwować i badać na przykładzie „wielkiego przejścia” – od mowy do pisma.
W The Liberal Temper Havelock nie wspomógł się jeszcze rozwijaną przez siebie teorią greckiej piśmienności. Pełni już ona jednak ważną rolę w wydanej w 1963 r. Przedmowie do Platona. Autor skupia się w niej na analizie gorąco dyskutowanego problemu krytyki poezji w Platońskim Państwie. W dialogu tym Sokrates dowodzi, że poetycka mimesis (naśladownictwo natury) jest szkodliwa dla duszy i dlatego poeci powinni zostać wygnani z idealnego państwa. Państwo dla Havelocka jest kluczem do zrozumienia roli poezji dla starożytnej umysłowości. Idealne państwo Platona to projekt przemiany społeczeństwa greckiego (przede wszystkim poprzez instytucje edukacyjne) w celu dostosowania go do wymogów rozwijającej się piśmienności. Z tego powodu musi on radykalnie zerwać z tradycyjną wiedzą i sposobami jej przekazywania – z "plemienną encyklopedią", jaką były utwory Homera.
Praca jest podzielona na dwie części. Pierwsza poświęcona jest oralności, kulturze oralnej i temu, co Havelock określa jako "myśl oralna". Druga, jak wskazuje jej tytuł, dotyczy "konieczności platonizmu", czyli ścisłego związku między filozofią Platona a rozwojem piśmienności.
Zamiast, jak w pracy o Demokrycie, koncentrować się na znaczeniu głównych pojęć filozoficznych, Havelock zajął się przemianami, jakie w wyniku rozpowszechnienia się piśmienności i rozwoju literatury miały zajść w całym języku starożytnych Greków. Zmiany te miały doprowadzić do powstania przeciwstawienia: refleksyjny podmiot, a poznawany przedmiot, a w konsekwencji umożliwić systematyczną refleksję filozoficzną.
Spotykamy się tutaj z poważnymi zmianami w języku greckim, w składni używanych w nim wyrażeń i w podtekstach pewnych ważnych słów. Zmiany te stanowią część większej intelektualnej rewolucji, która zmieniła greckie doświadczenie kulturowe.(...) [N]aszym obecnym celem jest połączenie go z kryzysem kultury greckiej, który miał miejsce wówczas, gdy kultura oralna zaczęła ustępować zupełnie innemu systemowi wzorców i edukacji, czyli, innymi słowy, gdy homerowy stan umysł i został zastąpiony przez stan platoński.
— Eric A. Havelock, Przedmowa do Platona, Warszawa 2007, s. 233–234.
Dla Havelocka krytyka poezji u Platona była rezultatem ówczesnych przemian kultury greckiej. Przemiany te dotyczyły zarówno treści myśli greckiej (w szczególności koncepcji człowieka oraz pojęcia duszy), jak i jej organizacji. Poezja Homera oparta jest na łączeniu na zasadzie swobodnych skojarzeń wielu jednostek znaczeniowych w szersze epizody. Wielość dominuje tu nad jednością kompozycji. Z kolei u Platona tok myśli przebiega od szczegółu ku temu co ogólne, a całość jest celem rozumowania. Składnia Platona (a także innych pisarzy IV w. p.n.e.) ma wg Havelocka wskazywać, że w ich rozumowaniu idee mniejsze podporządkowane są ideom większym. Także Platońska teoria idei wywodzić się ma z przemian w języku greckim, a przede wszystkim ze zmieniającej się koncepcji i funkcji rzeczownika.
[via Wikipedia; postaram się wypożyczyć te książkę i jeszcze ją przejrzeć pod tym kątem, ale nie wiem , czy mi się uda. Tego nie ma w sylabusie (choc mam w notatkach, Judkowiak mówiła o tym na wykładzie), ale jest bardziej na temat niż jakakolwiek książka ze spisu :P]
Z wykładu:
BEZ ALFABETU NIE MÓGŁ POWSTAĆ SYSTEM, TEORIA, DOKTRYNA ITD.
Bez pisma nie mam mowy o powstawaniu zamkniętych systemów teoretycznych
Wszystkie systemy moralne i etyczne to wynalazek alfabetu
od V w pne piśmienność rywalizuje z oralnością
Zrębami teorii były(twórca:Gorgiasz?)
apate (iluzja) katharsis (wyładowanie uczuć) mimesis (odtwarzanie)
Do Platona teoria poezji miał inny system pojęciowy à bo istniała w formie ustnej.
Przed Platonem „doktrynami” były techniki mnemotechniczne; proste, konkretne pojęcia w literaturze oralnej; pojęcia abstrakcyjne nie mogły się pojawić przed pismem.
Alfabet umożliwia to zestawianie prostych pojęć w relacje i determinuje sposób funkcjonowania umysłu - zgodny z zapisem
przejście od empirii do procesów dialektycznych
O Platona widać zmianę: zmienia się składnia, zdania już nie są aforystyczne à dzięki alfabetowi zmienia się sposób myślenia.
Platon – prosta składnia, abstrakty pojęciowe, inny sposób myślenia związany z piśmiennością (analityczność, systematyczność[?})
Twórczość ustna tworzy nieuchwytne twory, obrazy, złudy, widzenia, ale te „zwidy” odtwarzają jednak jakąś rzeczywistość. à artysta: odtwórca i twórca jednocześnie
Teoriotwórcza stała się tylko kategoria mimesis (apatie i katharsis zostały podporządkowane) -???
„Techne” w Grecji, „Ars” w Rzymie i w średniowieczu, nawet jeszcze w początkach ery nowożytnej znaczyły tyle, co umiejętność, mianowicie – umiejętność zrobienia jakiegoś przedmiotu, domu, okrętu, garnka, odzieży, a także dowodzenia wojskiem, przekonywania słuchaczy. Umiejętność polegała na znajdowaniu reguł , nie było wiec sztuki bez reguł i przepisów.
Robienie czegokolwiek bez reguł, tylko z natchnienia lub fantazji, nie było dla starożytnych czy dla scholastykow sztuką: było jej przeciwieństwem. We wcześniejszych wiekach Grecy sądzili o poezji, że jest natchnieniem Muz – i wtedy nie zaliczali jej do sztuki.
- W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, s.21-22.
Mimetyzm przed Platonem à poezja ekspresjonistyczna, teatralno-aktorska;
Początki krytyki literackiej à charakter interpretacyjny wiedzy
Nie ma rodzajów literackich (dramat, epika, liryka) à nie taki jeszcze poziom abstrakcji; tyko gatunki
Mitologia, Muzy itd. – źródło wiedzy o poezji, reguł poezji (???)
Gorgiasz – patron wymowy i oratorstwa (sofista)
Retoryka jako sposób funkcjonowania słowa zajmowała się związkiem, koherentnością słowa i rzeczy
[moja inwencja:]
Walter J. Ong, autor jednego z podstawowych opracowań specyfiki kultur oralnych w porównaniu do kultur pisma i druku, opierając się na innych szczegółowych badaniach antropologicznych, podaje następujące zasadnicze cechy kultur oralnych:
Addytywność (zamiast podrzędności właściwej kulturom opartym na druku)
Nagromadzenie (zamiast analizy)
Redundancja (czyli obfitość)
Zachowawczość (tradycjonalizm)
Bliskość ludzkiego świata
Zabarwienie agonistyczne
Empatia i zaangażowanie
Homeostaza
Sytuacja (zamiast abstrakcji)
Styl homerycki - sposób pisania stworzony przez starożytnego pisarza Homera w "Iliadzie" i "Odysei". Styl homerycki cechuje się obecnością stałych epitetów, porównań homeryckich, wzniosłością (występuje patos), inwokacja, heksametr, hiperbola a także obecnością rozbudowanych realistycznych opisów, powodujących retardację, czyli spowolnienie akcji utworu. Występują też stałe formułki na wprowadzenie i zakończenie oraz przenikanie się świata bogów i ludzi.
(Odyseja i Iliada pierwotnie istniały w formie ustnej)
E. Sarnowska-Temeriusz, W zasięgu filozofii. 1.Oświecenie attyckie i kult słowa [w] ta sama, Przeszłość poetyki.
W początkowym stadium swojego rozwoju poetyka zaciągnęła istotne zobowiązania wobec filozofii. Zanim stała się w pełni dojrzałą i samodzielną dyscypliną – żyła niejako wewnątrz dyskursu filozoficznego, stanowiąc jego integralny element. Z grona greckich filozofów wywodzili się pierwsi interpretatorzy i komentatorzy tekstów poetyckich. Jak też autorzy najwcześniejszych rozpraw o poetyckiej twórczości. Był wśród ich m.in. Demokryt z Abwery, ostatni w szeregu jońskich filozofów przyrody, który dożył działalności Platona, tym samym zaś nowej ery w dziejach myśli filozoficznej i w dziejach myślenia o poezji.
Demokryt koncepcje naśladowania natury przez sztukę łączył natchnienie, warunkującym poetycką kreację. Nawiązywali do niego Cyceron.
Najstarsze dzieje filozofii greckiej (od połowy VII do połowy V wieku p.n.e.) były przede wszystkim historią wiedzy kosmologicznej, ogarniającej swym zasięgiem całość wszechświata, i wiedzy przyrodniczej.
Sytuacja zmieniła się wraz z nastaniem (około V wieku pne) epoki, która przyniosła wielkiej miary osiągnięcia twórcze i naukowo-badawcze. „złoty wiek” literatury greckiej również i dla filozofii okazał się nadzwyczaj owocny; nastąpiły przemiany wiodące m.in. do humanizacji problematyki filozoficznej oraz do wyeksponowania zagadnień związanych z artystyczną, intelektualną, literacką i poetycką działalnością człowieka. Wiedza o wymowie i poezji osobnym działem filozofii.
Kultura okresu wcześniejszego posiadała charakter zdecentralizowany, policentryczny. Po okresie kolonizacyjnym i zakończeniu walk Ateny mogłby skupić się „na sobie” i stać się ośrodkiem życia umysłowego i kulturalnego Grecji.
Do demokratyczny Aten przybyli sofiści – propagatorzy idei filozoficznych, znawcy języka, wymowy i poezji, zaangażowani w prace badawcze, nie stroniący też od aktywnego uprawiania rozmaitych form krasomówczych i literackich.
Ich działalność przypadła na czas tzw. oświecenia attyckiego – charakteryzuje się ten okres rewolucyjnym w sensie intelektualnym przewrotem, wiążącymi się z nowymi założeniami teoretycznymi i filozoficznymi, relatywizmem, akcentem na praktyczny aspekt nauk itd. Sofiści odpowiadali swymi dydaktycznymi i pedagogicznymi umiejętnościami potrzebom ateńskiej społeczności. Przyczynili się do wzbogacenia naukowego dorobku dialektyki, retoryki, polityki, wiele uwagi poświecili też studiom nad językiem i stylem, nad sztuką i poezją.
Ważnym przedmiotem ich refleksji stało się słowo ludzkie i władza, jaką można dzięki niemu sprawować nad człowiekiem. Gorgiasz wypowiadał się na temat potęgi języka, który, jeśli w odpowiedniej chwili się do niego odwołamy, pozwala narzucić odbiorcy mniemanie (doksa), jakiego wzbudzenie jest celem mówcy. Mowa, jaką zajmuje się Gorgiasz jest dwojakiego rodzaju: odróżnia on prozę oratorską, produkt i narzędzie sztuki retorycznej, niekoniecznie przestrzegającą prawdy, natomiast wymagającą od retora zręczności i sprawności technicznej oraz umiejętności argumentowania i perswazji, ponadto zaś mowę poetycką, czyli poezję, uważaną z a mowę metryczną i głównie miarowością różniącą się od prozy. W gruncie rzeczy i te różnice Gorgiasz zacierał. Korzystał z różnych środków poetyckich, wiele uwagi przykładał do figur i tropów („schematy gorgiańskie”: metafory, alegorie, metonimie, apostrofy itd.) – ale to było już wcześniej. Bezpośrednim wkładem Gorgiasza do wiedzy o poezji były jego poglądy na temat odniesień istniejących pomiędzy wypowiedzią poetycką i jej odbiorcą oraz na temat artystycznego i poetyckiego iluzjonizmu.
Dzięki naśladowaniu (mowa nasycona treścią) dokonuje się akt „wprowadzenia w błąd”, iluzjonistycznego czy też „apatetycznego” oddziaływania poezji, która stawia odbiorcę wobec nierealnego swiata, ten jednak jest przezeń przyjmowany jako niby-rzeczyiwsty. Iluzja niesie zatem w sobie – jak sądzi Gorgiasz – wartości poznawcze.
Poglądy sofistów sprawiły, ze zaczęto żywić wobec nich potrzebę ustosunkowania się – poparcia a w przypadku braku poparcia krytykę, która musiała zaowocować nowymi refleksjami (!) Na przykład: próba alegorycznego odczytywania opowieści mitycznych (w zasadzie nic nowego, już wcześniej w ten sposób odczytywano Homera). Jednak ten typ krytyki literackiej stworzył przesłanki do pojmowania utworu poetyckiego jako struktury o co najmniej dwupoziomowym znaczeniu. Sofiści tym samym podważali utrwalone od wieków wierzenia, a dalej sprzeciwiali się ustalonym konwencjom, postanowieniom itd., stąd sprzeciw ze strony Sokratesa, Platona i Arystotelesa.
Sokrates – jego heurystyczna metoda badawcza, podobnie jak rozumowanie przez analogię ora indukcyjny sposób budowania pojęć i podniesienie definicji do roli ważnego narzędzia badawczego – stały się czynnikiem metodologicznego rozwoju wiedzy, również wiedzy o sztuce i poezji. Ponadto Sokrates dostrzegał odrębność sztuk naśladowczych i sztuk rzemieślniczych.
Podsumowanie: oświeceniowego ruchu w Atenach, którego natężenie przypadało na okres rządów Peryklesa i czasy wojny peloponeskiej, wyrastał ze złożonego podłoża. Zarzewiem umysłowym była nie tylko działalność sofistów i Sokratesa – atmosferę intelektualna epoki tworzyły także dyskusje wokół problemów podejmowanych przez filozofów przyrody, przez pitagorejczyków i medyczna szkołę Hipokratesa itd., itp. Dawały one znać o sobie w komediach Arystofanesa, tragediach Eurypidesa, w pracach historiozoficznych Herodota.
Poglądy sofistów i Sokratesa stanowią jeden z najbardziej charakterystycznych przykładów myślowego synkretyzmu jaki cechował – aż do Arystotelesa – greckich badaczy, teoretyków, filozofów. Nie chodzi tu wyłącznie o synkretyzm przejawiający się w obrębie jednej doktryny, jednej teorii naukowej lub filozoficznej, głoszonej i opracowanej przez określoną jednostkę. Żywotne były ówcześnie tendencje do budowania wiedzy o rozległym zakresie przedmiotowym. Były płynne granice pomiędzy różnymi dziedzinami wiedzy. Estetyka, wiedza o sztuce, wiedza o wymowie i poezji dzieliły los innych działów filozofii, egzystując przeważnie w ramach ogólnej wiedzy filozoficznej.. Stosunkowo najwcześniej usamodzielniła się retoryka (V w. pne), która zdobyła rangę w miarę samodzielnej dyscypliny. Nawet wówczas, gdy pojawił się Platon tworząc rozbudowany system, Anie wiedza estetyczna, ani wiedza o poezji ni uzyskały statusu autonomicznych dyscyplin.
Sokrates o piśmie( z Fajdrosu Platona)
LIX, 274C-275B – Sokrates opowiada przypowieść o Teucie i Tamuzie, bogach egipskich. Wyraża w ten sposób swój pogląd, zgodnie z którym słowo mówione ma przewagę nad pisanym. Słowo pisane nie zapobiegnie zapominaniu przez ludzi rzeczy, ale do tego doprowadzi, gdyż człowiek przestanie ćwiczyć
pamięć.
Fragment : http://www.edukator.pl/portal-edukacyjny/mit-egipski-o-dziwnej-naturze-pisma-i-o-mowie-zywej/5354.html
Twierdził że liczy się tylko przekaz ustny, ponieważ to co napisze może zostać opacznie odebrane i tym sposobem myśl jaką chciałby przekazać może być zinterpretowana w różny sposób i tego właśnie chciał uniknąć. Książka nie może się obronić w przeciwieństwie do człowieka, a tym samym może zostać uznana nie za dzieło lecz za coś bezwartościowego. Inną bardzo istotną wadą książki jest to, że nie wyczerpuje wszystkich zagadnień jakie porusza i przy tym nasuwa coraz to nowe pytania na które czytelnik nie znajdzie w niej odpowiedzi. Według Sokratesa najważniejszy jest kontakt bezpośredni z drugim człowiekiem. Uważał że pismo ma naturę lekarstwa: leczy i truje jednocześnie. Pismo ponadto zatrzymuje myśl i ustatecznia ją, stwarza niebezpieczeństwo zamknięcia się w pewnych standardach myślenia (myśl drepcze w miejscu). Jeżeli wiedza jest przekazywana ustnie to wtedy żyje.
Mirosław Korolko, Sztuka retoryki
Mowa – klasyczna forma retoryczna. Znamiennym rysem kultury antycznej, zwłaszcza helleńskiej, było przekazywanie słowa za pośrednictwem głośnego mówienia. Dlatego też klasyczną forma retoryczną jest mowa, która w praktyce krasomówczej mogła mieć rozmaite wcielenia. Między słowem naprawdę mówionym a słowem naprawdę pisanym istniały rozmaite formy przejściowe; pojawiły się one zwłaszcza po wynalezieniu druku, kiedy kultura słowa pisanego zaczęła wypierać kulturę słowa mówionego.
Wprawdzie antyczna „kultura ucha”, pozbawiona techniki powielania tekstów (druku) na szerszą skalę, nie wytyczyła tak wyraźnej dziś granicy między mową żywą a książką, to jednak dostrzegano dość istotne różnice pomiędzy estetyką słowa żywego i pisanego. Platon pisał wręcz o marności słowa pisanego w porównaniu z potęgą żywej mowy. Arystoteles zaś stwierdzał, ze „kunszt aktorski jest darem natury i trudno go zdobyć systematyczną nauką. Można zaś nauczyć się zasad dobrego stylu”. Oratorstwo – podobnie jak teatr – należy do pogranicznych rodzajów sztuk, tj. należy do sztuki pisarskiej i do sztuki dramaturgicznej.
Arystoteles, Poetyka (wstęp Henryka Podbielskiego)
Sądy krytycznoliterackie przed Arystotelesem
Do Platona. Trudno byłoby wskazać początek historii krytyki literackiej w starożytnej Grecji. Zanim przekształciła się dzieki geniuszowi Arystotelesa w naukę traktującą o prawidłowościach sztuki literackiej, o zasadach budowy, składnikach i podstawach oceny dzieła literackiego, istniała instynktownie w pracy twórczej, w formie pewnych spostrzeżeń i opinii wypowiedzianych mimochodem przez poetów oraz w nie sformułowanych kryteriach rozstrzygania licznych na terenie całej niemal Grecji.
Najbogatszym źródłem przedarystotelesowskiej myśli teoretycznej w zakresie literatury są dialogi Platona, a zwłaszcza jego Państwo , Prawa, Ion i Fajdros.
Refleksje najstarszych poetów greckich dotyczą przede wszystkim natury i funkcji poezji. Dla Homera i Hezjoda talent poetycki jest darem Muz. Nie jest on jednak sprawą chwilowego natchnienia, lecz stałą predyspozycją. Hezjod misję poety, a zarazem główną funkcję poezji widział przede wszystkim w przekazywaniu ludziom boskiej wiedzy na temat „świętej historii wszechświata”. Wiedzy, która pozwalała im zrozumieć sens ludzkiego życia i wzmacnia wiarę w istnienie obiektywnej sprawiedliwości opartej na boskim porządku. W związku profetycznie pojęta funkcją poety i poezji teogonicznej w przeciwstawieniu do świeckiej podnosi Hezjod problem prawdy i fałszu przekazu poetyckiego.
W poematach homeryckich wymienia się natomiast wielokrotnie jako cel poezji – przyjemność płynącą ze swoistego oczarowania słowem poetyckim. à spór o to czy poezja ma uczyć właściwego postępowania czy tez sprawiać przyjemność.
W tym też okresie możemy odnotować pierwsze próby formalnej oceny literackiej wartości dzieła podczas konkursów poetyckich, o jakich wspomina Hezjod i autorzy tzw. hymnów homeryckich.
W wieku VI obserwujemy narodziny długotrwałego sporu między filozofią a poezją. Filozofowie, dążąc do racjonalnego wyjaśnienia początków wszechświata, podważali prawdziwość podań mitologicznych, które stanowiły przemiot epiki homeryckiej. Filozofia, która wyznaczyła linie ataku na Homera, z kolei szukała dróg jego obrony. Theagenes z Region, a następnie Anaksagoras proponują alegoryczna interpretację mitów i bóstw homeryckich, która ma odsłonić wielka mądrość i prawdę ukrytą w poezji.
Bardziej określona formę przyjmuje krytyka literacka V wieku p.n.e. Jest to epoka triumfu sztuki i literatury, a zwłaszcza tragedii, komedii i retoryki. Wzrasta też swiaodmość sztuki literackiej u samych poetów. Pindar z Teb mówi już o „prawach sztuki”, o „prawach hymnu”, czyniąc niejako aluzję do uznanych przez tradycję pewnych zasad i prawidłowości poezji. Mówi o uwodzicielskim oczarowaniu i o iluzyjności tej sztuki. Podkreśla wyższość wrodzonego talentu nad wyuczoną umiejętnością tworzenia. U niego po raz pierwszy zaznacza się przeciwstawienie natury i sztuki.
Rozwój sztuki retorycznej i jej teorii w drugiej połowie V wieku skierował uwagę na rolę słowa w osiągnięciu celu artystycznego i na formalną stronę budowy zdania. Tego rodzaju studia filologiczne prowadzili sofiści, a z grona filozofów – Demokryt. Jak można wywnioskować z tytułów jego dzieł interesował się w dużej mierze aspektami estetycznymi utworu literackiego, a zwłaszcza języka. (np. O rytmie, O Poezji, O słowach, O pięknie słów) .nie zachowały się; za pośrednictwem Horacego i Cycerona dotarła do nas jedynie myśl Demokryta akcentująca doniosłość „natchnienia” w procesie twórczym.
Towarzyszące ruchowi sofistycznemu zainteresowanie istotą wymowy skierowało uwagę na potęgę słowa, czemu dobitny wyraz dał Gorgiasz.
8
heaen