Ostatnie lata Jaćwieży.doc

Ostatnie lata Jaćwieży

~1200 r.

Jaćwież leży w zapomnianym zakątku Europy, gdzieś między Niemnem a Wielkimi Jeziorami Mazurskimi. Na północy sięga Puszczy Rominckiej, doliny Szeszupy i Niemna, na południu dosięga Narwi, później już tylko Biebrzy. Na zachodzie obejmuje dorzecza Łeku (Ełku) i Pisy, ale do Jezior Mazurskich raczej nie sięga, tam bowiem była już zniszczona wtedy (w początku XII w.) Galindia. Wyżej Galindii graniczy z pruską Barcją, Nadrowią, maleńką Skalwią, ze wschodu z Litwą, od płd.-zachodu z Mazowszem, na płd.-wsch. z Rusią. Granica z Mazowszem i Rusią (inaczej niż z sąsiadami Bałtami), jest raczej umowną; a stanowi ją buforowy pas ~100 km puszczy, na terenie której nikt nie waży się zamieszkiwać. Przechodzą tędy szlaki — raczej bezdroża, łupieżczych wypraw i odwetowych najazdów. Wydzielamy w Jaćwieży kilka większych plemion śród których są Polexia (Połekszanie od rz. Łek — dziś Ełk), Dajnowa i właściwa Jaćwież czyli Sudowia (choć siebie sami nigdy tak ani tak nie nazywali). Terytorium dzieli się na ziemie mniejsze zwane zwykle imieniem najbliższego bądź najokazalszego grodu (albo odwrotnie): Crasime (Krasime, Krasine), Eregalle (Ejragoła, Żmudź), Kirsau, Kymenau (Kimenow), Meruniske (dziś Mieruniszki), Pokim (Pokime), Selien (Zlina), Weyze (Wiżajny), Weyse (Wiejsieje). Niektóre grodziska służą za schronienie tylko w czasie wojny (refugialne), inne są tak ogromne (jak Mieruniske) że zamieszkuje w nim cała ludność lauksu (wspólnoty terytorialnej). Wszystkich grodów jest więcej stu, niektóre już nie używane, mają tylko znaczenie straży. Rzadko zdarzają się grodziska nawodne  (wyspowe, półwyspowe) połączone z lądem pomostem, wszystkie zaś grody leżą w bezpośredniej bliskości wody, choćby niewielkiego strumyczka. Położenie grodów wykorzystuje zawsze naturalne tu wzniesienia polodowcowe (pile—gród, kalnis—góra, pilekalnis—góra zamkowa), dodatkowo podsypane tam, gdzie wzniesienie nie było dość strome; zwieńczone stromizną drewniano-ziemnych wałów. Zbudowane są tak, by najmniejszym wysiłkiem rąk odciąć wrogowi drogę dostępu do obronnego miejsca. Większość terytorium porastają przepastne puszcze, śród których wycięte są polany pól uprawnych. Lasy, drzewa, kamienie są siedliskami bóstw i duchów (dusz przodków), szczególnie zaś święte gaje. Książąt nad sobą nie mają, prócz tych których sami naznaczą na czas wojny; za to każdy właściciel zagrody jest panem sobie i swoim żonom, krewnym czadzi i niewolnikom. Handel na trakcie między Sambią a Rusią nie jest zbyt ożywiony, a stosunki ze Słowianami (zwłaszcza Mazowszem), niegdyś poprawne, stają się co raz bardziej wrogie. W okresie głodu podejmowane są z konieczności wyprawy po żywności, innymi razy — złodziejskie - tylko by się obłowić w kosztowności, ozdoby, metale, domowy inwentarz i przywieść niewolników, a tego obrabowani, spaleni i krewni zabitych nie lubią. Żelazo nie jest celem wypraw, bo mają go więcej niż sąsiedzi. Nie przypuszczają nawet, że papież zaczyna interesować się zbawieniem tych pogan. Nadchodzi czas zawieruchy.

...

983 r.

·         Wyprawa księcia ruskiego Włodzimierza na Jaćwingów.

990 r.

·         Założenie Grodna (?). Powojenne badania archeologiczne potwierdzają, że Grodno powstało w końcu X w. w kręgu kultury słowiańskiej.

1009 r.

·         Bruno nawraca Jaćwingów na nieznanym pograniczu Jaćwieży i Rusi. Teraz przyznaje się do tego Lec (Giżycko) z symbolicznym krzyżem św. Brunona.

1015 r.

·         Na Prusów zwycięsko wyprawia się Bolesław Chrobry.

1038 r.

·         Wyprawa ks. Jarosława na Jaćwingów. Być może on założył Drohiczyn, Mielnik, Brańsk i Bielsk.

1040 r.

·         Bitwa Litwinów z Rusinami koło Słonima.

1044 r.

·         Jarosław wyprawia się na Litwę. Założenie przez niego Nowogródka (? patrz r. 1136)

1065 r.

·         Wizna należy do Polski.

1112 r.

·         Wyprawa Jarosława, syna Świętopełka, na Jaćwingów. Pokonał ich.

1113 r.

·         Wyprawa książąt ruskich na Jaćwingów.

1116 r.

·         Założenie Nowogródka (litewskiego) (? patrz . r. 1044).

1138 r.

·         Misja chrystianizacyjna na terenach pruskich benedyktynów z Płocka.

1141 r.

·         Misja chrystianizacyjna na terenach pruskich biskupa Henryka Zdzika z Ołomuńca.

1147 r.

·         Wyprawił się na Jaćwingów (czy Prusów) Bolesław Kędzierzawy i Rusini.

1149 r.

·         W odwecie Prusowie najeżdżają Polskę.

1164 r.

·         Bolesław Kędzierzawy, monarcha Polski, bije Prusów i usiłuje nawracać do chrześcijaństwa.

~1165 r.

·         W Nowogrodzie Wielkim pojawia się „ulica pruska”; znaczy, że Prusowie wiodą przez Nowogród znaczny handel.

1166 r.

·         Po nieudanych rokowaniach z pruskim wysłannikami Bolesław Kędzierzawy atakuje zimie Prusów, ale ponosi zupełną klęskę.

1180 r.

·         Książę ruski Wasilko Jaropełkowicz przekazuje Brańsk i Drohiczyn Leszkowi, synowi Bolesława Kędzierzawego.

1192 r., a raczej 1193, 1194 r.

·         Kazimierz II Sprawiedliwy organizuje zwycięski pochód odwetowy na Jaćwingów, którzy nękają jego ziemie. Postoszy Polexię.

1195 r.

·         Jaćwingowie z Litwinami łupią Wołyń, Roman ich ściga, zwycięża i wielu bierze na niewolników „przykutych do pługów, zamiast bydląt używać kazał do pracy, przy wyrobach zarosłych gruntów”.

1196 r.

·         Na Jaćwingów chodzi zimą w odwecie ks. Roman Mścisławowicz w którego dobrach na Podlasiu ci czynili spustoszenia po Bug i Niemen. [Ипатьевская летопись]

1198 r.

·         Pierwsza krucjata w Inflantach.

1200 r.

·         Przymierze Niemców inflantskich z Litwą.

1201—1202 r.

·         Zimą  Litwini napadają na Semgalię (kraina hist. Na Łotwie). Nic nadzwyczajnego w tym nie ma, bowiem przed pojawieniem się najeźdźców Bałtowie prowadzą ze sobą częste walki, jak choćby Jaćwingowie -niszczą Galindię. Solidarność plemienna powstaje wraz z początkiem zagrożenia podbojami krzyżackimi.

1201 r.

·         Książe połocki Włodzimierz wyprawia się na Litwę.

1202 r.

·         Rycerze niemieccy u ujścia Dźwiny. Pierwsze starcie Niemców z Rusinami.

1204 r.

·         Wyprawa Litwinów do Estonii, i śmierć ich wodza Swalgatesa.

1205 r.

·         Jaćwingowie i Litwini grabią Turyjsk na Rusi ― okolice Komowa, prawie do Czerwienia. Zabito Mateja, zięcia Lubowa i Dobrogościa. Pierwsze wyprawy Litwinów na Połock.

1206 r.

·         Bulla papieska z 26.X Innocentego III o chrystianizacji Prusów daje początek misji pruskiej.

1207 r.

·         Gotfryd Boguchwał i zakonnik cysterski Filip zaczyna pod opieką właściciela Radzynia — Krystyna — ewangelizację wzdłuż biegu Wisły docierając do pld. Pomezanii, ale wgłąb krajów pruskich się nie zapuszcza. Odnosi pewne sukcesy chrzcąc nobilów Phalca i jego brata Sodeha.

1210 r.

·         Zakon zdobywa Liwonię (Łotwa).

·         Ostatnia wyprawa Danii; król duński, Waldemar II, najeżdża Prusy i nakłada daninę, m in. na Lanzanię[1] i Paslack (mniejsze ziemie w Pogezanii), Barcję, Sambię.

·         Prusowie wspomagają Konrada Mazowieckiego w grabieży Małopolski.

1212 r.

·         Polscy zakonnicy cysterscy na czele z Chrystianem (wkrótce biskupa — patrz r. 1216) budują klasztor w Zantyrze, za skraju pruskiej Pomezanii. Zaczyna się pokojowa chrystianizacja Prusów, ale i pierwsze utarczki zbrojne Prusów na płn. granicy Mazowsza.

1213 r.

·         W zasadzce zakonu w Inflantach ginie Stekse, wódz litewski.

1215 r.

·         Nobil Surwabuno (Surwabundo) z Lubawy przyjmuje zwierzchnictwo biskupa Chrystiana. Przedtem podobnie czyni Warpor (Warpod) z ziemi Lanzania[1] w Pomezanii. Chrzczeni w Rzymie czy już w swojej ziemi (?), w każdym razie Rzym odwiedzali. Mściwój I przekazuje gród Zantyr Chrystianowi.

1216 r.

·         Papież utworzył biskupstwo pruskie na czele którego stanął Chrystian.

·         Najazd księcia halickiego na Mazowsze.

·         Litwini pokonani u Połocka.

1216-1217 r.

·         Wyprawy pruskie na Mazowsze.

1217 r.

·         W Prusach ginie misjonarz cysterski Filip.

1218 r.

·         Papież Honorisz III nakłada na Prusów sankcje ekonomiczne zakazując chrześcijanom sprzedaży im soli, żelaza i broni.

1219 r.

·         Układ pokojowy starszyzny pięciu książąt (nobili ?) litewskich (najznaczniejszy Żywibund ?) z a Księstwem Halicko-Wołyńskim świadczy o zaczątkach jednoczenia państwa litewskiego.

1220 r.

·         (lub jeszcze w 1219) Pierwsza krucjata do Prus. Konrad Mazowiecki wspomagany przez Świętopełka i Warcisław z Pomorza, Henryka ks. Śląskiego, Leszka Białego, na wezwanie papieża Honoriusza III ruszyli na Prusów.

·         Zawarty sojusz litewsko-ruski owocuje wspólną wyprawą Jaćwingów sprzymierzonych z Litwinami i Rusinami na Małopolskę. Dotarli przez Lublin aż pod Kraków i wrócili z wielkimi łupami.

·         Porażka Litwinów w księstwie Czernihowskim zadana przez ks. Borysa.

1221 r.

·         Druga wyprawa krzyżowa książąt polskich, Mazowszan i wojsk najemnych przeciw Prusom wyparła Prusów z rejonów Chełmna i Lubawy.

1222 r.

·         Napad Litwinów na ziemie ruskie.

1223 r.

·         Duńczycy pobici w Estonii.

·         Kolejna (trzecia) wyprawa książąt polskich, Mazowszan i wojsk najętych przeciw Prusom.

1224 r.(może 1226 r.)

·         Prusowie przepławiają się przez Wisłę i palą Oliwę i Drewnicę.

·         Litwini wyprawiają się na Ruś, pod grodem Russ rozbijają od szczętu obrońców w polu.

1225 r.

·         Napad 7 tys. litewskich zagonów na ziemie ruskie do Połocka w końcu roku i na pocz. r. 1226. Zebrani w pogoń nowogrodzianie i połocczanie zwyciężają uchodzących napastników koło Uświata zabijając 2 tys. i uwalniając jeńców.

1226 r.

·         Konrad Mazowiecki sprowadza zakon krzyżowców na Ziemię Chełmińską (od Chełmna znanego też ze starogermańskiej czy nordyckiej nazwy jako Kulm, (łac. Culm, nord. kúla-wzgórze), Fryderyk II nadaje krzyżowcom przywileje.

1227 r.

·         Jaćwingowie garbią okolice Brześcia. Pościg za nimi z Włodzimierza (Władymira). Wśród Jaćwingów dowodzili Szur Mondunicz (ojciec), Stegut Zebrowicz (syn) — obaj zabici, Nebr (syn) zdołał zbiec.

·         W Nowogródku rządzi Izjasław (do 1268 r.).

·         Niemcy ostatecznie wypierają Duńczyków z Estonii.

·         Daniel i Wasylko (ten od Wasilkowa) zapuszczają się pod Kalisz.

1228 r.

·         Jaćwingowie napadają Brześć.

·         Konrad Mazowiecki potwierdza w Bieczu ustną umowę o sprowadzeniu Zakonu Krzyżackiego.

·         Powstaje polski zakon rycerski Braci Dobrzyńskich.

1229 r.

·         Jaćwingowie napadają na Małopolskę, wracają obozują koło Brześcia, gdzie ks. Włodzimierz Wołyński mimo zawartego wcześniej pokoju rozbija ich i kradnie łupy.

1230 r.

·         Jaćwingowie napadają Mazowsze.

·         Przywilejem kruszwickim Konrad Mazowiecki obiecuje zakonowi prócz Ziemi Chełmińskiej całą ziemię, którą zdobędą na Prusach.

·         Głód w Nowogrodzie Wielkim.

1231 r. (może r. 1232/33)

·         Biskup Chrystian trafia do niewoli pruskiej w której pozostanie aż do 11.06.1238 r.

1233 r.

·         Wyprawa krzyżowa na Prusów (Konrad Mazowiecki, Henryk Brodaty, Świętopełk, Sambor). Krzyżacy podbijają Kwidzyń [2]. Porażka Prusów k. rz. Sorge [3].

1234 r.

·         Jaćwieska wyprawa na Ruś.

·         Krzyżacy i Polacy pokonują Prusów pod Dzierzgoniem.

1235 r.

·         Połączenie Zakonu Krzyżackiego i Braci Dobrzyńskich.

1236 r.

·         22 września Wikind z wojskami żmudzkimi (i najemnikami z Nowogrodu Wielkiego) odnosi wspaniałe zwycięstwo (pod Szawlami) w bitwie z inflanckim Zakonem Kawalerów Mieczowych nad jez. Sorga (Kamieniem, Mogilną, k. Szawel). Ginie mistrz zakonu Volkwin.

·         Krzyżacy niszczą pruski gród Rezija (niem. Riesenburg, dziś Prabuty).

1237 r.

·         Daniel Romanowicz, ks. halicko-wołyński szykuje się od najścia na Jaćwież, ale ostatecznie wyprawia się na rycerzy (byłego zakonu Braci Dobrzyńskich) na nadaną im w Drohiczynie nad Bugiem ziemię, dokąd sprowadzono ich dla ochrony przed najazdami Jaćwingów.

·         Papież łączy Zakon Kawalerów Mieczowych i Zakon Krzyżacki.

·         Powstaje zamek Elbing [4]. Krzyżacy odbijają liczne ataki.

1238 r.

·         Wiosną Daniel Halicki z Mendogiem i Izjasławem z Nowogródka atakują Konrada Mazowieckiego; w marcu zajmuje Drohobycz.

·         Wspólny wiec Warmów i Natangów postanawia wspólnie bronić Warmii przed najazdem, który szykują Krzyżacy po pokonaniu Pogezanii.

·         Krzyżacy odbywają ekspedycję zwiadowczą po Zalewie Wiślanym na 2 łodziach Pielgrzym i Frydland (?) zauważają i oblegają grodzisko Bałga[5] , wyprawiają się na okoliczne lauksy. Większość Krzyżaków ginie zaatakowana przez liczniejszych Natangów, Bartów a może i Sambów.

1239 r.

·         Daniel Halicki zdobywa Kijów.

·         Prusowie wypchnięci z prawego brzegu Nogatu. Desant krzyżacki zdobywa Bałgę [5] i zaczyna budować zamek. Przy próbie odbicia zamku ginie wódz Warmów Piopse. Prusowie niszczą i palą umocnioną osadę przechrzczonych Prusów, którą Krzyżacy zlokalizowali w pobliżu Bałgi. W pobliżu zakładają swój zamek zwany Partegal. Przy próbie kolejnego zdobycia Bałgi zostają zaskoczeni i pobici przez krzyżacką odciecz.

·         Notowane są grupowe chrzty Warmów.

1240 r.

·         Krzyżacy nadal wyprawiają się na Warmię, Barcję i Natangię. Zdobywają gród Braunsberg [6] na Warmii. Zakładają zamek Bartenstein [Bartoszyce] .

·         Zakaz handlu z Prusami solą, żelazem i bronią ponawia (patrz r. 1218) papież Grzegorz IX.

·         Odłam inflancki zakonu zaczyna działania przeciw Pskowu.

·         W poblizu zagrożenia mongolskiego Daniel zawiera pokój ze starszyzną litewską. Kijów zdobywają Mongołowie, Daniel ucieka na Węgry, później na Mazowsze.

1241 r.

·         Założenie zamków Braunsberg [6] (w zdobytym przed rokiem grodzisku), Rössel [7]...