rozdz3.pdf

III. ŹRÓDŁA STATYSTYKI LUDNOŚCI

Podstawowe informacje statystyczne o ludności pochodzą z dwu źródeł: spisów

ludności oraz ewidencji bieżącej ludności. Ich uzupełnieniem, nabierającym coraz

większego znaczenia są specjalne badania wykonywane metodą reprezentacyjną

(np. mikrospisy), monografie i ankiety. W poniższym przeglądzie omówiono nie

tylko źródła z XX wieku, ale sięgnięto również wstecz, do początków tworzenia się

systemu statystyki ludności w naszym kraju.

1. Spisy ludności

Spisy ludności są podstawowym badaniem z zakresu statystyki demograficz-

nej. Współczesne spisy spełniają cztery kryteria: powszechności (obejmuje wszyst-

kich mieszkańców), jednoczesności (przeprowadzany jest na całym terytorium

według stanu w ściśle określonym dniu), imienności (każda osoba spisywana jest

z imienia i nazwiska) i bezpośredniości (odpowiedzi uzyskuje się bezpośrednio od

osoby spisywanej bądź w wyjątkowych wypadkach od najbliższych domowników).

Znany demograf polski Jerzy Z. Holzer (1989) podaje następującą definicję spi-

su: „Powszechny spis ludności jest to pełne badanie statystyczne ustalające stan

liczebny i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momen-

cie, na określonym terytorium, w drodze indywidualnego uzyskania informacji

o wszystkich jednostkach podlegających badaniu.”

Systematyczne okresowe spisy ludności zbliżone charakterem do spisów współ-

czesnych zapoczątkowały Szwecja (1749 r.), USA (1790 r., dane spisowe zbierano

przez 9 miesięcy; kolejne spisy odbywają się od tego czasu regularnie co 10 lat),

Anglia i Francja (od 1801 r.) oraz Prusy (od 1810 r.). Spisy ludności są powszech-

nie stosowanym instrumentem zbierania danych. W krajach europejskich odby-

wają się one regularnie (Aneks III). Pierwszym spisem ludności w Polsce był spis

ludności wszystkich miast w 1777 r. Za pierwszy powszechny spis ludności (suma-

ryczny) w Polsce uznaje się spis z 1789 roku, uchwalony przez Sejm Czteroletni

w dniu 22 czerwca 1789 r. pod nazwą „Lustracja dymów i podanie ludności”

Ludność Polski w XX w.

z inicjatywy posła ziemi bracławskiej, Fryderyka Józefa Moszyńskiego, wnuka

Augusta II. Spisem objęto ludność wiejską i miejską, z podziałem na chrześcijan

i żydów, z pominięciem szlachty i duchowieństwa. Każda z 4 tablic spisowych zawie-

rała podział ludności według płci, zawodu i stanowiska społecznego z wyróżnieniem

synów (w wieku do 15 i powyżej 15 lat) oraz córek (Fogelson, 1938a, s. 615). Spis

nie był spisem imiennym, druki wypełniano odrębnie dla każdej posesji.

W okresie istnienia Księstwa Warszawskiego (1807–1815) przeprowadzono

pierwsze powszechne (pełne) spisy ludności, według wzorów pruskich wykorzy-

stujących doświadczenia metodyczne spisu francuskiego z 1801 r., tzn. zasadę

ewidencji imiennej. Pierwszy z nich przeprowadzono w 1808 (trwał 18 miesięcy),

drugi w 1810 r. (trwał 6 miesięcy, do marca 1810 r.). W 1808 r. Księstwo Warszaw-

skie, obejmujące obszar 102 747 km 2 , zamieszkiwało 2,6 mln osób, a w 1810 r.

obszar Księstwa zwiększony do 155 430 km 2 , zamieszkiwało 4,3 mln osób,

w tym Polacy stanowili 79%, Żydzi 7%, Niemcy 6% i inne narodowości 8%. Do

obliczenia wyników spisu z 1810 r. powołano pierwsze na ziemiach polskich Biu-

ro Statystyczne.

Na obszarze Wielkiego Księstwa Poznańskiego przeprowadzono pierwszy

powszechny spis ludności w 1840 r., kolejne odbywały się co 3 (do 1867 r.) lub

4 (do 1875 r.) lata, a od 1875 do 1910 r. co 5 lat. W Galicji pierwszy spis odbył się

w 1857 r.

Spisy ludności na terenie ziem polskich w okresie zaborów przeprowadzano

jednocześnie ze spisami państw zaborczych. Zamieszczony niżej wykaz przepro-

wadzonych wówczas spisów, od połowy XIX wieku do odzyskania niepodległości

w 1918 r., zawiera również daty późniejszych spisów przeprowadzonych na terenie

Wolnego Miasta Gdańska i spisów niemieckich, które objęły ziemie włączone do

Polski w 1945 r. na mocy umów z Jałty i Poczdamu.

Tabela. III.1. Spisy ludności na terenie ziem polskich

Table III.1. Foreign censuses of population on the Polish territory

Rosja

Russian

Niemcy

German

Austria

Austrian

Wolne Miasto Gdańsk

F.F. Danzig

1867

31 X 1857

1 XII 1871

31 XII 1869

1 XII 1875

31 XII 1880

1 XII co 5 lat

31 XII 1890

9 II 1897 1

1 XII 1900

31 XII 1900

1 XII 1905

1 XII 1910

31 XII 1910

5 XII 1917

8 X 1919

1 XI 1923

17 XII 1926

16 VI 1925

31 VIII 1924

16 VI 1933

18 VIII 1929

17 V 1939

27 V 1942 2

1 III 1943 3

1 W starym stylu: 28 stycznia 1897 r. W Rosji dopiero z dniem 1 lutego 1918 r. wprowadzono kalendarz grego-

riański w miejsce kalendarza juliańskiego (stary styl), który zachował się w liturgii prawosławnej.

2 Na Wileńszczyźnie pod okupacją niemiecką.

3 Sumaryczny spis ludności na obszarze Generalnej Guberni.

Źródła statystyki ludności

W Królestwie Polskim i w całym państwie rosyjskim pierwszy powszechny spis

ludności, jedyny na tym terenie do I wojny światowej, przeprowadzono 9 lutego

1897 r. (CSK, 1899–1905), ale faktycznie nie był on spisem jednodniowym. Wyniki

spisu zostały opracowane przez Centralny Komitet Statystyczny w Sankt Peterbur-

gu i tamże opublikowane w latach 1899–1905. Materiały spisu są niezbyt wiary-

godne (Gieysztorowa, 1980, s. 189), a jego organizację i wyniki dla b. Królestwa

Polskiego (127 321 km 2 , 9 402,3 tys. ludności) przedstawił Stefan Szulc (1920).

W następnych latach Warszawski Komitet Statystyczny obliczał liczbę ludności na

podstawie tzw. ksiąg ludności, od 1905 do 1913 r. corocznie jednolicie dla całego

kraju, według gmin, płci i wyznania.

W czasie I wojny światowej władze okupacyjne przeprowadziły na ziemiach

polskich trzy spisy ludności. Na terenie tzw. Generał−Gubernatorstwa Lubel-

skiego obejmującego południową część b. Królestwa Polskiego, okupowaną

przez wojska austriacko−węgierskie i administrowaną przez cywilny zarząd

austriacki, spis ludności przeprowadzono 15 października 1916 r. 1 W skład

Generał−Gubernatorstwa Lubelskiego o powierzchni 45 592 km 2 wchodziło

27 powiatów (Biłgoraj, Chełm, Dąbrowa (Górnicza), Hrubieszów, Iłża, Janów,

Jędrzejów, Kielce, Końskie, Kozienice, Krasnystaw, Lubartów, Lublin, Miechów,

Olkusz, Opatów, Opoczno, Pińczów, Piotrków, Puławy, Radom, Radomsko, San-

domierz, Stopnica, Tomaszów, Włoszczowa i Zamość), zamieszkanych podczas

spisu przez 3 507 tys. ludności.

Natomiast niemieckie władze okupacyjne przeprowadziły w części tzw. Ober-

-ostu obejmującej obszar dawnej Litwy historycznej dwa spisy ludności: jeden

9 marca 1916 r., drugi w 1918 r. Oficjalnych szczegółowych wyników spisów nie

opublikowano, a ogólne dane zostały wykorzystane przez delegację polską na kon-

ferencji pokojowej w Paryżu (Romer, 1920).

Na Górnym Śląsku władze niemieckie przeprowadziły spis ludności w dniu

8 października 1919 r. Został on przeprowadzony po upadku pierwszego powsta-

nia śląskiego, gdy na terenie całego Górnego Śląska przebywały niemieckie oddzia-

ły Grenzschutzu zastępowane od 1 października przez policję bezpieczeństwa

( Sicherheitspolizei ).

Pierwszy spis przeprowadzony przez polskie władze objął tereny kresów

północno−wschodnich (ZCZW, 1919). W połowie kwietnia 1919 r. Józef Piłsudski

przeprowadził koncentrację wojsk i podjął ofensywę na opanowaną przez bolsze-

wików Wileńszczyznę. Wilno zajęto 19 kwietnia 1919 r. Na zajętych obszarach

powołano do życia Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich i urząd Generalnego Komisa-

rza Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Spis ludności przeprowadzony w dniu

19 grudnia 1919 r. objął cały obszar tzw. Ziem Wschodnich, tj. gubernię grodzień-

ską (z wyłączeniem powiatów białostockiego, bielskiego i sokólskiego), całą dawną

gubernię wileńską (z wyjątkiem skrawków powiatu trockiego) oraz znaczne czę-

ści byłej guberni mińskiej w jej części położonej na zachód od Berezyny. Wyniki

spisu zawiera praca Eugeniusza Romera (1920). Na obszarze tym o powierzchni

142 171 km 2 mieszkało 3846,6 tys. ludności, w tym 1218,8 tys. Polaków. Przyjęty

w spisie podział administracyjny umożliwia bezpośrednie porównanie wyników

z dawnym spisem rosyjskim z 1897 r.

1 ŐUVP, 1918, tabl. III. Wyniki spisu podano również w GUS, 1921, tabl. 13.

Ludność Polski w XX w.

Pierwszy Powszechny Spis Rzeczypospolitej Polskiej został przeprowadzony

w roku 1921 według stanu o północy z dnia 30 września na 1 października. Ter-

min nie został najlepiej wybrany, bowiem przypadł na okres masowej repatria-

cji ludności głównie z Rosji (po spisie 1921 r. napłynęło do Polski około 500 tys.

repatriantów), nasilenia migracji wewnętrznych oraz nieustalonych ostatecznie

granic państwa. Spisem nie została zatem objęta tzw. Litwa Środkowa licząca

około 500 tys. mieszkańców, która w lutym 1922 r. została przyłączona do Polski,

a rok później ustalono przebieg granicy polsko−litewskiej oraz Górny Śląsk, któ-

rego ostateczny podział, po plebiscycie (20 marca 1921 r.) i III powstaniu śląskim

(3 maja–25 czerwca 1921 r.), rozstrzygnęła specjalna Komisja Ligi Narodów

w dniu 12 października 1921 r., a przyznany obszar zamieszkiwany przez

996 tys. mieszkańców przeszedł pod administrację polską dopiero w sierpniu

1922 r. 2 O wyborze terminu spisu zdecydowały potrzeby odrodzonego państwa

polskiego, a ustawa sejmowa z dnia 13 maja 1921 r. (Dz.U. 1921, nr 43, poz. 262)

ustaliła nie tylko termin najbliższego, lecz również daty kolejnych spisów, przy

czym następny miał się odbyć 30 grudnia 1930 r., a kolejne co 10 lat. Decyzją

organizowania spisów powszechnych co 10 lat nawiązano do zalecenia pierw-

szego Międzynarodowego Kongresu Statystycznego, który odbył się w 1853 r.

w Brukseli.

Zakres tematyczny spisu był bardzo obszerny i uwzględniał specyfikę demogra-

ficzną państwa przystępującego do integracji organizmu społecznego bez wiedzy

o ludności i jej stanie posiadania. Pytania w arkuszu spisowym dotyczyły, poza

podstawowymi cechami demograficznymi (płeć, data urodzenia, stan cywilny),

także miejsca urodzenia, cech etnicznych (wyznanie, obywatelstwo, język ojczy-

sty, narodowość), umiejętności czytania i poziomu wykształcenia, sieroctwa dzie-

ci do 16 lat oraz ułomności fizycznych (głuchota, niemota, ślepota, brak kończyn).

Kolejne pytania dotyczyły zawodu głównego (źródła utrzymania) i pobocznego

w chwili spisu i zawodu głównego w chwili wybuchu wojny 1914 r. Arkusz zawie-

rał również pytania o posiadane zwierzęta gospodarskie, obszar gospodarstwa

i strukturę użytkowania ziemi. Osobny formularz był poświęcony zamieszkiwa-

nym budynkom. Wyniki ostateczne tego spisu zostały publikowane w serii Staty-

styka Polski w 29 tomach, z których ostatni ukazał się w 1932 r. Należy żałować,

że z braku środków finansowych nie zostały opracowane wyniki spisu z punktu

widzenia języka ojczystego. Niezwykle cennym osiągnięciem było opracowanie

i wydanie Skorowidza miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej w 15 tomach

według województw, ukazujących się w latach 1923–1926. Skorowidz zawie-

ra spis wszystkich miejscowości (miasta, osady miejskie, wsie, kolonie, przy-

siółki) z podaniem charakteru miejscowości, liczby budynków mieszkalnych

i niemieszkalnych, liczby ludności według płci, wyznania i narodowości. Jako

miasta w skorowidzu występują wszystkie miejscowości, które w chwili odda-

wania tomu do druku rządziły się tymczasową ustawą o samorządzie miej-

skim, ogłoszoną dekretem z dnia 4 lutego 1919 r. (Dz.U. 1919, nr 13, poz.

140). Dane statystyczne według Skorowidza miejscowości … nieco się różnią

Spis ludności na obszarach nie objętych spisem z 1921 r. miał się odbyć 31 grudnia 1925 r.

(Dz.U. 1923, nr 90, poz. 707; Dz.U. 1924, nr 2, poz. 8; Dz.U. 1925, nr 85, poz. 584), ale dwa dni

wcześniej – 29 grudnia – został odwołany (Dz.U. 1925, nr 133, poz. 951).

Źródła statystyki ludności

od ostatecznych wyników spisu. Przeglądowi tematyki i organizacji spisów

powszechnych w Polsce Główny Urząd Statystyczny poświęcił osobną publi-

kację (GUS, 1981b), z której skorzystano w niniejszym opracowaniu. Dokład-

ność spisu budziła wątpliwości statystyków już po jego przeprowadzeniu

i wynikała zarówno z niedociągnięć organizacyjnych jak i z powszechnej

nieufności, szczególnie na ziemiach wschodnich (mimo zapewniania, że spis nie

ma celów fiskalnych), ale również np. z niewiedzy drobnych rolników co do ilości

posiadanej ziemi.

Drugi powszechny spis ludności Polski przeprowadzono według stanu o północy

z 8 na 9 grudnia 1931 r. na podstawie ustawy z dnia 14 października 1931 r., która

poza ustaleniem daty najbliższego spisu określiła, że kolejne spisy będą przepro-

wadzane co 10 lat, w terminach ustalanych każdorazowo przez Radę Ministrów

(RM). Zakres spisu i organizację określiło rozporządzenie Rady Ministrów z dnia

2 września 1931 r. (Dz.U. 1931, nr 80, poz. 629). W stosunku do tematyki poprzed-

niego spisu pominięto pytanie o narodowość i zrezygnowano ze spisu gospodarstw

rolnych pozostawiając pytanie o ogólną powierzchnię gruntów i użytków rolnych

natomiast pytanie o poziom wykształcenia (wyniki nie zostały opracowane) uzupeł-

niono pytaniem o umiejętność czytania i pisania. Wyniki ostateczne opublikowa-

no w serii Statystyka Polski w 39 tomach w latach 1936–1939 w podziale admini-

stracyjnym według stanu w dniu 1 stycznia 1933 r. (dla województw centralnych

i wschodnich) bądź w dniu 1 sierpnia 1934 r. (dla województw zachodnich i połu-

dniowych). Podobnie jak przy poprzednim spisie, przygotowywano do druku skoro-

widz miejscowości, ale ukazał się jedynie zeszyt dotyczący województwa wileńskie-

go. Publikację pozostałych przerwał wybuch II wojny światowej, wydano jedynie

skorowidz gmin z podaniem liczby budynków mieszkalnych i liczby ludności

według płci. Wiarygodność spisów z 1921 i 1931 r. w odniesieniu do statystyki

narodowościowej na terenach wschodnich była kwestionowana przez polskich

statystyków i historyków już przed wojną (Krzywicki, 1922; Nadobnik, 1922; Kry-

siński, 1932, 1937), a taże po wojnie (Szturm de Sztrem, 1946; Landau i Toma-

szewski, 1971; Żarnowski, 1973; Michowicz, 1982).

Przygotowania do kolejnego powszechnego spisu ludności, który miał się

odbyć w 1941 r. przerwał wybuch II wojny światowej. W okresie II wojny światowej

Niemcy przeprowadzili (1 marca 1943 r.) na okupowanym terytorium Polski suma-

ryczny spis ludności w tzw. Generalnej Guberni (GG, 1943). Objął on zaledwie

14 712 tys. osób.

Druga wojna światowa spowodowała tak wielkie zmiany ludnościowe, że

oszacowania stanu zaludnienia kraju w nowych granicach państwowych

wahały się w od 18 do 25 mln. Ustalenie stanu ludności, jej rozmieszczenia

i podstawowych cech było niezbędne do przygotowania planów odbudowy, akcji

osadniczo−przesiedleńczej i aprowizacji ludności. Główny Urząd Statystyczny

czynił przygotowania do przeprowadzenia spisu w czerwcu 1945 r., ale panują-

ce wówczas trudności uniemożliwiły realizację zamierzenia. Decyzja w sprawie

przeprowadzenia powszechnego sumarycznego spisu ludności cywilnej zapa-

dła na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 10 stycznia 1946 r. (Dz.U. 1946,

nr 4, poz. 36). Spis przeprowadzony na obecnym obszarze państwa według sta-

nu o północy z 13 na 14 lutego 1946 r. był spisem sumarycznym (nie imiennym),

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: