EL_maliszewski_postawy.pdf

Wprowadzenie

Postawy są to relatywnie stałe ewaluacje obiektów społecznych (Aronson, Wilkinson i

Akert, 1997; Fazio, 1986; Wojciszke, 2000). Mogą być nim osoby (matka), grupy (Duńczycy),

rzeczy (trucizna), czy idee (państwo). Niemal każdy jest w stanie określić swoje

ustosunkowanie do tych obiektów, powiedzieć jaki jest znak tej postawy (np. pozytywny

wobec matki, negatywny wobec trucizny) i natężenie (np. większe wobec ustosunkowań do

matki, mniejsze do państwa). Ten abstrakcyjny konstrukt jest bardzo użyteczny, gdyż pozwala

opisywać wewnętrzne procesy psychiczne ludzi. Bywają one proste, ale czasem nabierają

złożonej dynamiki. Tak dzieje się, gdy w dramacie Szekspira królowa-matka sięga po kielich

z winem przeznaczonym dla Hamleta. On podejrzewa, iż jest w nim trucizna, a ona nie wie

tego. Analiza ustosunkowań Hamleta do tych wszystkich obiektów w tym konkretnym

kontekście wymaga uwzględnienia złożonych relacji. Wcześniej kochał swoją matkę, ale po

śmierci ojca i szybkim nowym ożenku pojawiają się dwie jej ewaluacje. Ta kształtowana,

wcześniejsza pozytywna postawa i nowa negatywna, wynikająca ze złamanie wszelkich

przyrzeczeń danych ojcu. Która z nich wpłynie na zachowanie? Jak to się dzieje, iż osoba

może mieć dwie różne ewaluacje? Równie złożone jest ustosunkowanie Hamleta do

sięgnięcia po kielich z trucizną. To wybór pomiędzy możliwością dokonania zemsty, chęcią

odebrania sobie życia i odpowiedzialnością za państwo. Czy gdyby zmierzyć za pomocą

kwestionariusza te relatywnie stałe ustosunkowania do wymienionych powyżej obiektów, to

można by przewidzieć zachowania Hamleta? Próba opisania złożonego układu postaw

(definiowanego poniżej jako jawne i utajone), zależnego od aktualnego stanu podmiotu (np.

jego możliwości poznawczych) i jego dyspozycji (np. standardów kontroli), była celem tej

książki.

Dualne postawy

Dylemat Hamleta był analizowany jako wyraz podświadomej kazirodczej skłonności

do swojej matki (por. Jones, 1949). Freud (1900) twierdził, iż podmiot nie może i nie chce

zidentyfikować niektórych swoich doświadczeń, które wyrażają się w snach, wyobrażeniach,

decyzjach. W duchu tej teorii Hamlet miałby dwie postawy wobec swoje matki. Jedną z nich

byłaby świadoma, sumaryczna ocena obiektu. Druga zaś byłaby nie zidentyfikowana, wyparta,

nieświadoma. Badanie procesów nieświadomych w duchu teorii Freuda zaowocowało

wypracowaniem wielu metod terapii zaburzeń psychicznych. Natomiast z powodu problemów

z empiryczną weryfikacją, zostało niemal zarzucone w empirycznej psychologii. W jej ramach

powstała zaś dystynkcja na automatyczne vs kontrolowane, którą cechuje tylko pozorne

podobieństwo. Podział taki pojawił się w latach 70. w badaniach uwagi (por. Shiffrin i

Schneider, 1977).

Według tych teorii automatyczne przetwarzanie nie wymaga wysiłku,

odbywa się w sposób nieświadomy (choć możliwy do uświadomienia), poza uwagą jak

też intencjonalną kontrolą osoby. Zasadniczo nie zależy od jej zasobów poznawczych oraz

motywacji do podejmowania wysiłku (np. większość osób w dzieciństwie automatyzuje

pozytywny stosunek do matki). Kiedy jednak podmiot zwraca uwagę na dany obiekt

i podejmuje wysiłek poznawczy, to wówczas proces przetwarzania informacji nabiera

charakteru kontrolowanego. Jest ono sekwencyjne, świadome, zależne od celów i intencji

osoby. Wymaga więc motywacji i zasobów poznawczych. Automatyczny proces jest

introspekcyjnie niezidentyfikowany, nie oznacza, że jest on nieidentyfikowalny.

Jest on

niezidentyfikowany w danym momencie, ze względu na brak wglądu w procesy mentalne

(por. Nisbett i Wilson, 1977), a nie z powodu działania freudowskich mechanizmów

obronnych.

To rozróżnienie oraz metody badań procesów automatycznych/kontrolowanych z

psychologii poznawczej zostały przeniesione w latach 70. ubiegłego wieku na grunt

psychologii społecznej. Próby badawcze podejmowane w celu zrozumienia tego, w jaki

sposób działają postawy, przyczyniły się do powstania dwóch konkurencyjnych linii badań. W

ramach pierwszej z nich badacze zakładali, że postawy są konstruowane w określonym

kontekście sytuacyjnym, m.in. są one inferowane z aktualnych myśli i uczuć (Tesser, 1978),

nastroju (Schwarz i Clore, 1983), obserwacji zachowania (Bem, 1972). Wedle tego podejścia

podmiot jest aktywny, tworzy wartościującą ocenę na podstawie dostępnych informacji, które

w danej sytuacji przychodzą mu na myśl. Ilustracją jest eksperyment Wilsona, Lindsey i

Schooler (2000), w którym studenci oceniali stopień satysfakcji ze swoich związków

uczuciowych. Dwa tygodnie później rozważali, dlaczego są lub nie są zadowoleni z tych

związków. Potem ponownie oceniali swoją satysfakcję. Kiedy badani mieli czas na

odpowiedź, to wówczas ich oceny różniły się od tych sprzed dwóch tygodni (r=0,10). Gdy zaś

czas na odpowiedź był ograniczony (5 s), to wówczas oceny były podobne (r=0,61). Kiedy

badani mieli czas na wyrażenie swojej postawy, to konstruowali ją w oparciu o aktualne

przemyślenia i była ona zupełnie inna niż ta, którą deklarowali dwa tygodnie wcześniej

(proces refleksyjny). Natomiast, gdy czas był ograniczony, badani nie mogli skorzystać z

przemyśleń i wydobywali postawę z pamięci automatycznie. Stąd zdecydowanie wyższa

korelacja aktualnej postawy z tą deklarowaną dwa tygodnie wcześniej.

U podstaw drugiego paradygmatu badawczego leżało założenie, iż postawy są

relatywnie trwałym zapisem w pamięci

(Fazio, 1986). Postawy są z niej wydobywane

stosownie do okoliczności, np. królowa obok swojego nowego męża powoduje wydobycie u

Hamleta negatywnej ewaluacji matki (a nie tej związanej z matczyną miłością). W ramach

tego paradygmatu Fazio, Sanbonmatsu, Powell i Kardes (1986) zaobserwowali, iż sama

obecność obiektu w sposób automatyczny może aktywizować w pamięci związane z nim

ewaluacje. Oznacza to, że sama obecność obiektu może wywoływać w pamięci związane z

nim oceny. Proces ten zachodzi bez wysiłku i bez udziału świadomości (por. Bargh, Chaiken,

Govender i Pratto, 1992). Fenomen automatycznej aktywacji postawy potwierdziły liczne

eksperymenty (np. Bargh i inni, 1992; Blascovich, Ernst, Tomaka, Kelsey, Salomon i Fazio,

1993; Fazio, Powel i Williams, 1989).

Zjawisko to pozwoliło lepiej zrozumieć proces wpływania postawy na zachowanie.

Fazio (1986, Fazio i Towles-Schwen, 1999) nazwał go procesem spontanicznym. Jest on

uruchamiany przez sam kontakt z obiektem postawy (Fazio, 1986), np. matka Hamleta obok

nowego męża. Podmiot pozostaje wtedy bierny, nie myśli o bodźcu. Postawa wpływa na

percepcję sytuacji, w której podmiot się znajduje. Pełni też funkcję orientującej wartości

( orienting value ; Roskos-Ewoldsen i Fazio, 1992): kieruje uwagę podmiotu na te obiekty,

których dobrze byłoby uniknąć albo się do nich zbliżyć. Chociaż Hamlet podejrzewa, iż

kielich przygotowany dla niego mógł zawierać truciznę, to odwraca od niego uwagę i

rozpoczyna walkę. Pozwala tym samym spożyć zatrute wino swojej matce, chociaż trudno

uznać, iż skazanie jej tym samym na śmierć było decyzją podjętą przez niego świadomie.

Próba pogodzenia rezultatów tych dwóch linii badań – postawa jako tymczasowa

konstrukcja vs zapis w pamięci – zaowocowały w latach 80. dualnym rozumieniem postaw.

Zakładano, iż systemy, w których działają, są odmienne. Inne były więc przejawy tej samej

postawy, która mogła się wyrażać w procesach m.in. refleksyjnych vs automatycznych,

systematycznych vs heurystycznych, świadomych vs nieświadomych (np. Petty i Cacioppo,

1984; Chaiken i Eagly, 1983; przegląd: Bargh, 1984; Chaiken i Trope, 1999; Kolańczyk,

2009; Smith i DeCoster, 2000).

W modelach tych zakładano, iż postawa jest jedna,

aczkolwiek ma różne wskaźniki. Odwołano się do rozróżnienia, które wprowadzili

psychologowie poznawczy na:

1) tradycyjne, jawne (explicit/direct) testy wymagające świadomego przypomnienia;

2) utajone (implicit/indirect) pomiary oparte na rejestrowaniu automatycznych

konsekwencji aktywizacji pamięci (patrz: Schacter, 1987; Squire 1990; Roediger, 1990).

Ten kontrolowany, refleksyjny przejaw postawy był deklarowany w kwestionariuszu

bezpośrednio, natomiast automatyczny, nieświadomy był wyrażany w sposób pośredni,

mierzony za pomocą czasu reakcji.

Definicja postawy utajonej

Prawdziwy renesans badań dotyczących postawy nastąpił dopiero w latach 90., wraz z

artykułem Greenwalda i Banaji (1995). Ukuli oni pojęcie postawy utajonej ( implicit attitude ).

Zdefiniowali ją jako zapis przeszłego doświadczenia, który wpływa na przychylne lub

nieprzychylne odczucia, myśli czy działania wobec obiektów społecznych, choć zapis ten

pozostaje introspekcyjnie niezidentyfikowany lub jest identyfikowany nietrafnie (s. 8). Taki

sposób definiowania postaw utajonych Greenwald i Banaji wywiedli z badań nad pamięcią

utajoną (implicit memory, patrz: Squire, 1986; Tulving i Schacter, 1990). Wskazywały one, że

spontaniczna aktywizacja reprezentacji poznawczych w pamięci może wpływać na

zachowanie i stany emocjonalne, pomimo faktu, że podmiot nie jest tego świadomy (nie ma

wglądu w proces pamięciowego odtwarzania doświadczeń). Autorzy pokazali, iż zjawiska

automatycznej aktywizacji nie dotyczą tylko pamięci, lecz także różnych przejawów

społecznego poznania. Przytoczyli między innymi liczne eksperymenty, które sugerowały, że

osoba nie musi być świadoma swoich postaw społecznych. Przykładem jest efekt samej

ekspozycji ( mere exposure effect , Zajonc, 1968). Polega on na wzroście atrakcyjności

obiektów w wyniku ich kilkukrotnej ekspozycji. Co więcej, Bornstein i D’Agostino (1992)

zaobserwowali, że obiekt jest najbardziej lubiany wtedy, gdy ludzie nie pamiętają jego

wcześniejszej prezentacji. Wyniki te sugerowały, że afektywny komponent postawy może się

kształtować niezależnie od myślenia świadomego, tzn. osoba może tworzyć preferencje

pomimo tego, że nie jest świadoma ich źródła, czyli wcześniejszych ekspozycji.

Empiryczną weryfikacją teorii Greenwalda i Banaji było ukazanie, iż osoba może mieć

różną postawę jawną i utajoną wobec tego samego obiektu. Na przykład Greenwald, Schwartz

i McGhee (1998) zaobserwowali, że biali Amerykanie deklarowali w kwestionariuszu jawne

postawy wobec własnej grupy etnicznej (tzw. „swoich”) równie pozytywne, jak i wobec

Afroamerykanów („obcych”). Kiedy jednak zmierzono utajone etniczne postawy „białych”, to

okazało się, że wolą oni jednak „swoich” („białych”) niż „obcych” (Afroamerykanów).

Podobną niespójność między postawami jawną i utajoną wykryto również w wypadku postaw

wobec innych obiektów społecznych (np. kobiet – Rudman, Greenwald i McGhee, 2001; osób

starszych – Karpiński i Hilton, 2001; homoseksualistów – Banse, Seise i Zerbes, 2001; osób

innej narodowości – Maison i Bruin, 1999; osób otyłych – Teachman i in., 2003; palenia

papierosów – Swanson, Rudman i Greenwald, 2001; Huijdinga i in., 2005; marihuany –

Czyzewska i Ginsburg, 2006; jedzenia – Perugini, 2005; Roefs i Janssen, 2002).

Wyniki tych badań były przedmiotem kontrowersji, które zaowocowały licznymi

artykułami polemicznymi. Dotyczyły one przede wszystkim trafności i rzetelności metod

używanych do mierzenia postaw utajonych (patrz: Rozdział 1). Podstawowy problem polegał

na tym, iż o postawach utajonych wnioskuje się z reakcji, które wymagają nie tylko

wartościowania obiektu postawy, ale opierają się również na innych mechanizmach. Na

przykład Conrey, Sherman, Gawronski, Hugenberg i Groom (2005) twierdzą, iż na wynik

najpopularniejszej metody badania postaw utajonych – IAT – wpływają aż cztery różne

mechanizmy: automatyczna aktywacja skojarzeń, umiejętność podawania poprawnych

odpowiedzi, kontrola wzbudzonych asocjacji i zgadywanie. Dlatego też duża część badań

realizowanych w pierwszej dekadzie historii konstruktu postaw utajonych dotyczyła

identyfikacji właściwości metod ich pomiaru.

Abraham Maslow twierdził, że kiedy jedynym narzędziem, jakie się posiada, jest

młotek, wtedy każdy problem zaczyna wyglądać jak gwóźdź . Trudno oddzielić wnioski o

postawach utajonych, od specyficznych właściwości metod ich badania. Efekt jest więc taki,

iż po szesnastu latach od czasu ukucia pojęcia postawy utajonej liczbę opublikowanych badań

na ich temat można szacować w tysiącach. Teorii postaw utajonych powstało jednak zaledwie

kilka (por. Rozdział 9). „Gwoździ” stworzono tysiące, mało było natomiast prac, które by

wskazywały, do czego te narzędzia służą ludziom. Na obecnym etapie ważne jest

podsumowanie dostępnych wyników badań.

Eksploracje obejmowały pięć podstawowych problemów badawczych: genezę postaw

utajonych, ich relację z postawami utajonymi, kwestię modyfikowalności, związek z

zachowaniem, a także zastosowanie tej koncepcji w praktyce. Celem projektu było stworzenie

autorskich koncepcji każdej z tych pięciu właściwości (Rozdziały 2–8) i wypracowanie nowej

teorii postaw utajonych, która oddawałaby złożoność procesów mentalnych (Rozdział 9). Jej

zasadniczym wyróżnikiem jest próba opisania dynamicznej interakcji postaw jawnych i

utajonych, zarówno w procesie ich kształtowania się, zmiany, jak i wpływu na zachowanie.

Od czego zależy ta interakcja? Jak przebiega? Przedstawiono tę koncepcję w sposób

szczegółowy w kolejnych rozdziałach książki, wraz z przeprowadzonymi eksperymentami,

zaś podstawowe jej założenia zaprezentowano poniżej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: