Przyczyny niedostosowania społecznego

Przyczyny niedostosowania są różne i złożone, a w zależności od tego różne są objawy, postawy, formy zachowania się i motywacja postępowania niezgodnego  z zasadami współżycia społecznego.

Przyczyny niedostosowania społecznego . (H. Spionek i Cz. Kupisiewicz)
Wyróżnia się trzy grupy:
1. społeczne uwarunkowania nieprzystosowania społecznego
2. psychologiczne podstawy nieprzystosowania społecznego
3. biologiczne, biopsychiczne – koncepcje związane z genetyką , zmainami hormonalnymi.
 

Ad. 1. Do przyczyn ekonomiczno - społecznych należą:
- złe warunki materialne i mieszkaniowe;
- rozpad struktury rodziny i zakłócenia jej wewnętrznej atmosfery;
- niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców;
- niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka;
- brak zrozumienia i zaspokajania potrzeb dziecka.

Ad. 2. Na rozwój psychologiczny dziecka wywierają wpływ trzy środowiska
1. środowisko rodzinne
2. środowisko szkolne
3. środowisko rówieśnicze
 

1.Środowisku rodzinne:
- warunki kulturalne i materialne domu, braki w tej dziedzinie
- atmosfera domowa i stosunek rodziców do siebie (awantury, alkoholizm)
- stosunki panujące między dziećmi a rodzicami i ich poczucie bezpieczeństwa

Czynniki negatywne , które mają zaburzający wpływ na rozwój dziecka
- niezgoda wśród rodziców ,
- brak wzajemnego szacunku,
- zbyt szybkie tempo życia rodzinnego ,
- niewłaściwe metody wychowawcze .
2. Środowisku szkolnym:
- stosunek nauczyciela do dziecka i odwrotnie
- wzajemne stosunki dziecka z innymi
- opóźnienie w nauce

Niepowodzenia szkolne rodzą się najczęściej wtedy, gdy na ucznia działa jednocześnie kilka negatywnych czynników, z których bardzo często dominuje tylko jeden. Trwające przez dłuższy czas mogą przerodzić się w niedostosowanie społeczne. Doprowadzają do:
- braku zainteresowania nauką;
- częste wagary, nieobecności w szkole;
- lekceważącego stosunku do obowiązków szklonych;
- nonszalancji, arogancji i wrogiego stosunku do nauczycieli;
- braku opanowania emocji, agresywności;
- do kradzieży, rozboju, porzucania nauki;
- picia alkoholu;
- niechlujnego wyglądu;
- nieprzestrzegania norm i wymagań szkoły.
Wśród przyczyn pedagogicznych według Cz. Kupisiewicza wyróżnia się trzy grupy:
- przyczyny związane z nieodpowiednimi z nieodpowiednimi "zewnętrznymi" warunkami pracy dydaktycznej nauczyciela;
- przyczyny, które wiążą się z działalnością dydaktyczną nauczyciela;
- przyczyny związane z wadliwą praca ucznia.

3. Środowisko rówieśnicze:

- braku umiejętności przeciwstawienia się presji środowiskowej (rówieśnikom),

- żyjące na uboczu grupy rówieśniczej, stroniące od kolegów

- nieumiejętność polubownego rozstrzygania sporów

- panuje chęć dominowania, „panowania nad rówieśnikami

 

Jak można zbadać przejawy niedostosowania społecznego?

Problemy typologii niedostosowania społecznego i zaburzeń w zachowaniu (metoda 6 i 7 pytań).

Metodę 6 i 7 pytań stosujemy, gdy istnieją podejrzenia o niedostosowanie

Ustalenie liczby dzieci niedostosowanych w grupie

Dostarcza nam wstępnych danych w tym kierunku. Nie ustala pełnej diagnozy, ale jest kluczem do niej.

W metodzie tej pytania wychowawca zadaje sobie, ważną rzeczą jest kolejność zadawania pytań, tzn. pierwsze pytanie dotyczy po kolei wszystkich osób na liście, następnie drugie pytanie itd.

(Punktacja: Tak +, nie ­-, nie wiem 0) Dokonujemy podsumowania odpowiedzi TAK, które w tej metodzie ma znaczenie negatywne

Jeżeli dziecko uzyskało powyżej trzech odpowiedzi TAK można je podejrzewać o zaburzenie lub niedostosowanie społeczne. W tej metodzie mamy dwie wersje 6 pytań:

Pierwsza dotyczy wychwycenia z grupy dzieci agresywnych (wg Konopnickiego to zachowania demonstracyjno-bojowe).

Druga wersja dotyczy wychwycenia z grupy dzieci spokojnych (wg Konopnickiego to dzieci zahamowane).

Metoda 7 pytań dotyczy zachowań niekonsekwentnych

Nie aktualizowana.

Arkusz diagnostyczny Stotta, stadia i jego praktyczne zastosowanie.

(Jest kontynuacją diagnozy)

Arkusz proponuje uzyskanie pełnych, a zarazem obiektywnych danych o wychowankach, na podstawie których można byłoby stwierdzić, które dzieci są niedostosowane, które zaburzone, a które normalne lub prawie normalne. W arkuszu znajdują się gotowe wzory i klasyfikacje danych ujęte w odcinki. Opinie do arkusza trzeba wziąć z życia, z obserwacji, z opinii nauczycieli i innych osób zapytanych o dane dziecko.

Opinie dzielą się na dwie grupy:

- opinie zawierające szczegóły o charakterze emocjonalnym, np. nie śpieszy z pomocą nauczycielowi, chyba, że się go o to poprosi,

- opinie zawierające szczegóły o charakterze czysto fizycznym, np. przynosi kwiaty albo ich nie przynosi.

W polskiej wersji arkusza odcinki podzielono na trzy grupy:

-odcinki bardzo zaawansowane, świadczące o tym, ze dziecko jest niedostosowane,

średnio zaawansowane, dla dzieci, które określamy mianem zaburzonych (symptomatycznie),

obojętne lub prawie obojętne.

odcinki składają się na syndromy, a syndromy w zachowania demonstracyjno-bojowe lub zahamowane.

Stott uważał, ze dzielenie ludzi na typy jest nierealne, ale formy zachowań można ująć w niedużą liczbę grup standardowych reakcji na bodźce czyli tzw. SYNDROMY. Arkusz powinny wypełniać dwie osoby, (obserwacja kierowana), jeżeli uzyskają sprzeczne dane, należy oba odrzucić.

Mamy trzy wersje arkusza:

dziecko w internacie – wersja ta była pierwsza ponieważ uważano, ze nauczyciele w internatach lepiej znają dzieci niż wychowawcy w klasach,

dziecko w szkole – druga wersja, wypełniali ja nauczyciele – wychowawcy w szkole, dotyczyła tych samych dzieci, wobec których został sporządzony arkusz w internacie. Po porównaniu stwierdzono, ze nauczyciele w internacie i w szkole inaczej spostrzegają te same dzieci.

dziecko w rodzinie – dane do tego arkusza można zebrać w drodze wywiadów i rozmów z dzieckiem i członkami jego rodziny. Obserwacja ma tu znaczenie drugorzędne. (31 odcinków – matka, 22 – ojciec)

Różnice miedzy arkuszami polegają na tym, ze dwie pierwsze wersje „dziecko w internacie” i „dziecko w szkole” to zespoły odcinków zachowania się dziecka w pewnych sytuacjach, które mogą być zaobserwowane przez wypełniającego arkusz. Trzecia wersja „dziecko w rodzinie” składa się z sytuacji rodzinnych, o których można się dowiedzieć od innych osób – opiekunów dziecka. Jedna wersja arkusza może być wypełniona przez kilka kompetentnych osób i jako jedna całość przedłożona ostatecznej diagnozie. (212 odcinków należy przyporządkować do od odpowiednich syndromów. Odcinki te wskazują, czy jest to zaburzenie i jakie, jeżeli tak)

Arkusz  obserwacyjny   T.M. Aschenbacha  (USA)

Istnieje w trzech wersjach:

dla nauczycieli TRF  dotyczy dzieci i młodzież     4-18 lat

rodziców          CBCL   dotyczy dzieci i młodzież  4-18 lat

młodzieży        YSR      dotyczy dzieci i młodzież  11-18 lat

Diagnoza powstaje przez porównanie TRF i CBCL, jeżeli można YSR, (głównie w szkołach masowych)

TRF- nauczyciel zna dane dziecko co najmniej 6-mc—nie trzeba specjalnego przygotowania nauczyciela. Można wykorzystać wywiad z rodzicami, innymi nauczycielami, dzieckiem. Arkusz służy przede wszystkim do uzyskania standartowych opisów zachowania ( nie wniosków diagnostycznych)

Arkusz składa się z dwóch części:

- część pierwsza to ogólne pytania o dziecko i rodziców. Dziesięć głównych pytań dotyczących znajomości dziecka, jego wyników w nauce, wyników testów inteligencji i uzdolnień, zdrowia psychicznego, głównych problemów. Należy zwrócić szczególną uwagę na 8.

Odpowiedzi są udzielane przez porównanie badanego dziecka z ‘typowym’ na bazie kryteriów (według siedmiostopniowej skali):

pracowitość,

ogólne zachowanie,

wyniki w nauce,

poczucie szczęśliwości

- część druga: 113 itemów (skala odpowiedzi to : 0, 1 lub 2), w 13 itemach bardziej szczegółowe informacje. Pytania dotyczą konkretnych zachowań dziecka, stanów psychicznych (formy behawioralne – czyli obiektywne)

„PROFIL”  (czyli ocena, podsumowanie) – na razie normy amerykańskie.                  

Profile są różne do odpowiednich kategorii wieku (5-11 lat, 12-18 lat) oraz płci.

Jest 8 skal :

wycofanie,

symptomy somatyczne,

lęki, depresje,

problemy społeczne,

zaburzenia psychiczne,

problemy, uwagi,

zachowania przestępcze ( również objawy niedostosowania – wagarowanie itp.)

zachowania agresywne,

Profil ocenia typy zaburzeń. Na zachowania INTERNALIZACYJNE wskazuje skala I+II+III, na zachowania EKSTERNALIZACYJNE – skala VII+VIII. IV,V,VI należy rozpatrywać jako dodatkowe.

PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIA    ( TRF +  CBCL )             

Arkusz zawiera dane opisowe.

Standaryzacja danych – uszeregowanie danych według skali.

Identyfikacja specyficznych cech dziecka ( norma, strefa graniczna, kliniczna – przyporządkowanie do odpowiedniej grupy.)

porównanie z grupą normatywną( użyteczne dla decyzji takich jak klasyfikacja do klas specjalnych, kontynuacja terapii, opracowanie form opieki),

przyczynia się do następnej oceny porównania wyników( takich jak badania lekarskie, obserwacje, wywiady),

porównanie funkcjonowania dziecka w różnych klasach lub na różnych lekcjach (porównanie odpowiedzi nauczycieli. Można przez to określić predyspozycje dziecka do nauki określonych przedmiotów),

porównanie zachowania dziecka w domu i szkole,

wykorzystanie w leczeniu psychiatrycznym, terapii.

Skala nieprzystosowania społecznego Lesława Pytki.

Skala służy do wstępnego pomiaru nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży szkolnej w wieku 13-17 lat oraz określenia stopnia nasilenia niekorzystnych czynników działających w życiu człowieka, które sprzyjają wadliwemu przystosowaniu społecznemu. Informacje do skali uzyskuje się od osób, które dziecko dobrze znają. Dla każdej części skali przewiduje się odrębnych informatorów. Opisywana technika składa  się z sześciu części i instrukcji arkusza zbiorczego. W każdej części (podskali) znajduje się dziesięć pytań, które punktuje się 0,1 lub 2. DWA to znaczny stopień nieprzystosowania społecznego. Punkty w danej części podskali sumuje się, (ale nie sumuje się punktów zebranych w poszczególnych podskalach) oczywiście zwraca się uwagę na punkty uzyskane w poszczególnych podskalach. Im większa liczba punktów, tym większe prawdopodobieństwo, ze dziecko jest nieprzystosowane społecznie. W stosunku do osób uzyskujących wysokie punktacje należy przeprowadzić pogłębione badanie psychologiczne ukierunkowane na pełne rozpoznanie tej sfery zachowania, w której występują zaburzenia. Badania tą skalą może przeprowadzić osoba odpowiednio przygotowana – przeszkolona.

PODSKALE:

- Pierwsza podskala mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań życia rodzinnego. Informacje na temat zachowania dziecka udzielają rodzice lub inni opiekunowie. (Prawdopodobieństwo nieprzystosowania jest tym większe: im słabsza jest kontrola rodziców, dziecko jest bardziej konfliktowe, im mniej podatne na perswazje, im bardziej identyfikuje się z negatywnymi wzorcami. à wysokie wyniki w tej podskali świadczą głównie o zaburzeniach w rodzinie.)

Wysokie wyniki  1+6 àwadliwie funkcjonująca rodzina

- Druga podskala mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań życia w grupie rówieśniczej. Informacji udzielają koledzy – tej samej płci, co dziecko. (im większa trudność w kontaktach z innymi, im jest bardziej samolubne, więcej konfliktów...)

Wysokie wyniki: 2+4 à przyczyną nielubienia jest agresywność, 2+3

- Trzecia podskala mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań szkolnych. Informacji udzielają wychowawcy klasowi. (im mniej systematycznie uczęszcza na zajęcia, ma gorsze wyniki, konflikty z nauczycielami,  è szkoła nie zaspokaja potrzeb dziecka! Zalecane obniżenie okresowe wymagań)

- Czwarta podskala mierzy stopień nasilenia zachowań antyspołecznych. Informatorami są wychowawcy. (wg Pytki, powyżej 15 punktów w tej podskali wskazuje na poważne zabużenia osobowościowe)

Wysokie wyniki à badania psychologiczne

- Piąta podskala mierzy stopień skumulowania niekorzystnych czynników biopsychicznych. Informacji udzielają wychowawcy i rodzice. (moczenie, dysleksja..)

Szósta podskala mierzy stopień skumulowania niekorzystnych czynników socjokulturowych oraz środków profilaktyczno- korekcyjnych.

Praca na tej skali polega na analizie wyników w każdej podskali, a kiedy chcemy uzyskać odpowiedzi na interesujące nas pytania należy łączyć dwie lub nawet trzy odpowiednie podskale. Po zastosowaniu skali należy wyciągać wnioski. Jeżeli np. stwierdzimy, ze dziecko jest nieprzystosowane do wymagań szkolnych to możemy np.

wyrównać luki w wiadomościach i umiejętnościach wychowanka (dodatkowe zajęcia atrakcyjne i na jego możliwości),

okresowo obniżyć wymagania szkolne wobec wychowanka,

zmienić podejście nauczycieli do ucznia (bardziej łagodne traktowanie, aby nie bał się szkoły.

Objawy nieprzystosowania społecznego

Symptomy nieprzystosowania społecznego są obserwowalnymi zdarzeniami lub zachowaniami sprzecznymi z uznawanymi przez społeczeństwo wzorami zachowań. W zależności od częstości ich występowania, stopnia skumulowania oraz od ich specyfiki mogą być traktowane jako tzw. cząstkowe wskaźniki nieprzystosowania.

1.  Notoryczne kłamstwa;

2.  Ucieczki (z domu lub szkoły );

3.  Alkoholizowanie się ( nadużywanie alkoholu );

4.  Niekonwencjonalne zachowania seksualne ( prostytucja );

5.  Pasożytnictwo społeczne ( nadużywanie korzyści cudzej       

     pracy );

6.  Nadużywanie środków odurzających i podniecających

     ( narkomania, toksykomania );

7.  Zachowania agresywne skierowane na otoczenie zewnętrzne;

8.  Zamachy samobójcze;

9.  Zachowania przestępcze;

Niektórzy autorzy ( o. Lipkowski ) wymieniają także i inne kategorie zachowań lub ich cech jako symptomatyczne dla osób nieprzystosowanych społecznie, np. nieposłuszeństwo wobec rodziców, opiekunów, nauczycieli, lenistwo, lękliwość, zaburzenia koncentracji, cynizm, brawura. Wymienione wyżej kategorie zachowania nie występują w izolacji, lecz łączą się w tzw. syndromy zachowań, które są podstawą do wyodrębnienia różnych odmian nieprzystosowania społecznego ze względu na cechy zachowań składających się na dany syndrom.

J. Konopnicki wyróżnił pięć syndromów nieprzystosowania społecznego, są to:

1.  Wrogość- powstająca na tle frustracji potrzeb emocjonalnej

     zależności, na które składają się takie cechy zachowania

     jak; podejrzliwość, szkodzenie innym ludziom, niszczenie

     przedmiotów, awantury, bójki, gwałtowne wybuchy gniewu,

     wagary.

2.  Zahamowanie - powstające na podłożu uszkodzeń lub                  

     osłabienia systemu nerwowego jednostki np. nadmierna

     uległość dziecka, bierność i brak ambitnych aspiracji,

     ponoszenie częstych porażek, nieśmiałość, lęk przed

     ryzykiem, brak pomysłowości i inicjatywy, zamyślenie,

     autyzm.

3.  Niekonsekwencja - pojawia się na tle uszkodzenia układu

     nerwowego, symptomy to: brak koncentracji uwagi,

     nieprzemyślane i natychmiastowe reakcje , nadpobudliwość

     oraz stany niezrównoważenia emocjonalnego.

4.  Aspołeczność- podstawowe symptomy to: silne dążenie

     do szkodzenia  innym osobom, bezinteresowne okrucieństwo

     brak wrażliwości moralnej, stosowanie przemocy w

     stosunkach interpersonalnych.

5.  Wrogość z tendencją do aspołeczności - syndrom mieszany.

Jeśli kryterium wyodrębnienia odmian nieprzystosowania społecznego jest nieadekwatność funkcjonowania jednostki w rolach społecznych, wyrażająca się w niepełnym lub sprzecznym z przepisami roli, funkcjonowaniu w danej roli

( lub w jej wyraźnym odrzuceniu )- to wówczas można wyróżnić:

1.  Nieprzystosowanie do wymogów życia rodzinnego - ze

    względu na rolę dziecka w rodzinie;

2.  Nieprzystosowanie do wymogów w grupie rówieśniczej

    - ze względu na rolę kolegi;

3.  Nieprzystosowanie do wymogów szkolnych - ze względu

    na rolę ucznia;

4.  Nieprzystosowanie do wymogów roli zawodowej - ze

    względu na rolę pracownika;

5.  Nieprzystosowanie do wymogów życia małżeńskiego

    - ze względu na rolę męża lub żony;

6.  Nieprzystosowanie do psychospołecznych wymogów

    związanych z własną płcią - ze względu na rolę płciową.

Objawy wykolejenia społecznego tym łatwiejsze są do zidentyfikowania i pogrupowania, im częściej występują oraz im wyższy jest ich poziom skumulowania udanej jednostki w określonym przydziale czasu.

Wykolejenie obyczajowe - gdy jednostka notorycznie łamie istniejące i obowiązujące ją normy moralne i obyczajowe;

obejmuj następujące klasy zachowań :

- zachowania autodestrukcyjne ( nadużywanie alkoholu, środków odurzających, próby samobójcze );

- przedwczesne rozpoczynanie życia seksualnego ( prostytucja )

- pasożytnictwo społeczne ( nieangażowanie się w naukę lub       pracę przez młodzież i dorosłych w wieku produkcyjnym

Istnieje kilka prostych czynników sprzyjających wykolejeniu społecznemu:

1   Niekorzystne warunki ekonomiczno-materialne rodziny 

     (nędza, ubóstwo czyli wychowanie w kulturze biedy);

2.  Choroby rodziców lub ich nieobecność w wychowywaniu

     dzieci;

3.  Kontakt dziecka z podkulturą dewiacyjną;

4.  Brak sukcesów szkolnych;

5.  Zaburzona struktura rodziny (rozbicie rodziny, sieroctwo)

6.  Stagmatyzujące oddziaływanie instytucji wykrywania,

     napiętnowania i eliminowania dewiacji (policja, sąd,

     zakład poprawczy);

7   Społeczna blokada aspiracji jednostki (np. brak środków

     do realizacji aspiracji);

8.  Zaburzona struktura osobowości, niska samoocena;

9.  Niezrównaważenie emocjonalne;

10.Zaburzenia psychosomatyczne- nadpobudliwość;

11 Odtrącenie dziecka.

Z pedagogicznego punktu widzenia do najważniejszych czynników determinujących wykolejenie społeczne dzieci i młodzieży należą czynniki związane z przebiegiem socjalizacji dziecka w rodzinie, a zwłaszcza te zdarzenia, które prowadzą do osłabienia lub zerwania więzi emocjonalnej dziecka z rodzicami.

Za najbardziej charakterystyczne przejawy niedostosowania społecznego występujące współcześnie wśród dzieci i młodzieży można uznać:

-          wagary;

-...