Edyta Węglewska

I WF

PWSZ Wałcz

Sebastian Petrycy z Pilzna

1554-1626

Sebastian Petrycy z Pilzna urodził się w. 1554 roku w Pilźnie nad Wisłoką. Ojciec jego Stanisława, drobnomieszczanin, był radnym (rajcą) w Pilźnie. Natomiast matkę utracił mając zaledwie pięć lat. Jego dzieciństwo było dość ciężkie. Wychowywał się praktycznie bez opieki i nadzoru, czego niemal nie przypłacił życiem, o czym pisze w autobiograficznym wierszu pod tytułem „Straż w przygodach od Boga”. Przeżył także chorobę w czasie zarazy, która nieomal pozbawiła go życia.

Początkowe nauki pobierał w rodzinnym mieście w szkole parafialnej; choć nie ma o tym szczegółowych informacji. W 1573 rozpoczął studia filozoficzne na Wydziale Atrium Akademii Krakowskiej, gdzie w 1574 roku uzyskał bakalaureat z filozofii, co potwierdzone jest w Liber promotionum Anno Domini 1574. Następnie przerwał studia i udał się do Olkusza, gdzie do 1581 był nauczycielem w szkole parafialnej. Tam też zaprzyjaźnił się ze swoim uczniem Tomaszem Swinarskim, późniejszym rektorem olkuskiej szkoły, a następnie prof. Akademii Krakowskiej. W 1581 wznowił studia na Wydziale Artium, gdzie w 1583 otrzymał promocję (z pierwszą lokatą) na magistra filozofii. Podjął wykłady na tym wydziale, a w 1584 pełniąc funkcje seniora bursy filozofów został członkiem Kolegium Mniejszego i objął katedrę poetyki. Wykładał m.in. literaturę starożytną (Cicero, Wergiliusz), filozofię Alberta Wielkiego, filozofię przyrody Arystotelesa na podstawie Parva naturalia, a także logikę, politykę i astronomię. W 1588 został skierowany do prowadzenia wykładów z retoryki w szkole przygotowującej do Akademii Krakowskiej (późniejsze Gimnazjum Władysława Nowodworskiego). W 1589 roku podjął studia medyczne w Padwie, które ukończył doktoratem w 1590. Po ukończeniu nauki w Padwie, wrócił do Krakowa, z nadzieją, że zostanie członkiem Wydziału Lekarskiego, napotkał jednak na trudności, więc w semestrze letnim 1590 ponownie zaczął wykładać na Wydziale Artium.

Petrycy staje się w tym okresie sławnym lekarzem, wzywanym na dwory magnackie między innymi: Oleśnickich, Lubomirskich i Mniszchów. Pełnił także funkcje przybocznego lekarza kardynała Bernarda Maciejowskiego.

W 1606 udał się do Moskwy jako lekarz przyboczny wojewody Jerzego Mniszcha, by wziąć udział w ceremonii zaślubin Maryny Mniszchówny z Dymitrem Samozwańcem. Po upadku Dymitra, Patrycy został zatrzymany i osadzony w moskiewskim więzieniu. Półtoraroczny pobyt w celi wykorzystał na tłumaczenie i parafrazy zbioru pieśni lirycznych Horacego, wydanego później w 1609 jako Horatius Flaccus w trudach więzienia moskiewskiego, (w którym zawarł również opisy swojej niefortunnej wyprawy i pobytu w wiezieniu). Patrycy został zwolniony z więzienia pod koniec 1607 i powrócił do kraju.

W 1608 został członkiem Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Krakowskiego i jako prof. tego wydziału rozpoczął wykłady. Był jednak przedstawicielem odmiennych poglądów niż te, które obowiązywały na krakowskiej uczelni. Dlatego też 1613 popadł w konflikt z profesorem tego wydziału Grzegorzem Skrobkowicem, a w 1615 z profesorem. Walentym Fontaną; w wyniku, czego w 1616 zrezygnował z pełnionej funkcji i opuścił wydział. Zachował jednak prawa akademickie.

Ostatnie 10 lat życia Petrycy spędził w Krakowie jako ceniony lekarz. W 1620 ustanowił Fundację historiografa uniwersyteckiego, ufundował także stypendium dla dwóch niezamożnych studentów pochodzących z Pilzna i dokonał zapisów na cele uniwersyteckie. Sebastian Petrycy zmarł w dniu 7 grudnia 1626 r. w Krakowie. Na nagrobku jego w kościele ojców Franciszkanów wyryty został napis w języku łacińskim, który w tłumaczeniu brzmi: „Królestwu, miastu, wszystkim, przykładem, przestrogami starałem się być użyteczny.” Pilzno też uczciło jego pamięć tablicą z biało-szarego marmuru, umieszczoną w kościele parafialnym. W uznaniu zasług Petrycego jako lekarza, historyka i filozofa Uniwersytet Krakowski w 500-lecie swego założenia ozdobił berło dziekańskie Wydziału Lekarskiego jego postacią – obok Kazimierza Wielkiego, św. Jana Kantego i Mikołaja Kopernika.

Petrycy zasłynął nie tylko jako znakomity lekarz, pisarz i nauczyciel. Imponująca była jego wszechstronność, bowiem oprócz medycyny zajmował się filozofią, logiką, naukami przyrodniczymi, naukami społecznymi i prawniczymi.

Największe osiągnięcia uzyskał Sebastian Petrycy w dziedzinie filozofii. Uważany za jednego z twórców polskiej terminologii filozoficznej. Był zwolennikiem umiarkowanego racjonalizmu i empiryzmu. Dokonał tłumaczenia trzech dzieł Arystotelesa na język polski, opatrując je bardzo cennymi „przydatkami”. Poglądy swe opierał właśnie na arystotelizmie z domieszką koncepcji stoickich i scholastycznych. Dzielił filozofie na naturalną (filozofia przyrody) i obyczajową (filozofia moralna). W teorii poznania podkreślał znaczenie empirii, odróżniając obserwację zjawisk przyrodniczych od samoobserwacji i „doświadczenia” innych ludzi. Stosował metodę indukcyjną, opartą na doświadczeniu; natomiast metodę dedukcyjną ograniczał do metafizyki. Krytykował przesadną sylogistykę i dialektykę, podkreślał natomiast znaczenie zdrowego rozsądku. Według Petrycego, filozofia to nie tyle umiłowanie mądrości, co modrość życiowa, mistrzyni dobrego życia. Temu przekonaniu dał wyraz m.in. w przekładzie Ekonomiki Arystotelesa. W dziedzinie etyki głosił natomiast, że życie moralne polega na postępowaniu w całkowitej zgodzie z rozumem

Przy okazji tłumaczenia na język polski Ekonomiki, a także Polityki i Etyki nikomachejskiej, do których dodał bardzo obszerne objaśnienia, wyraził swoje poglądy dotyczące pedagogiki. Sebastian Patrycy uważał, że wychowanie ma zasadnicze znaczenie dla osobistego życia każdej jednostki. Jego efekty zależą od zastosowanych metod i ćwiczeń. Uważał, że nie ma ludzi tak tępych, ani tak złych, których nie można by pod względem moralnym poprawić. W dydaktyce propagował drogę nowożytnego wychowania, kładąc większą wagę na wykształcenie charakteru, niż na obciążenie młodzieży bagażem wiedzy. Był zwolennikiem szkół publicznych, poddanych opiece państwa i wyłączonych spod wpływów kościoła. Podobnie jak Arystoteles uważał, że państwo powinno czuwać nad ustaleniem celów wychowania i opracowaniem programów szkolnych. Do najwyższych władz powinna także należeć troska o szkołę i nauczycieli, których należy dobierać z najlepszych kandydatów.

Petrycy jako pierwszy Polak poruszył kwestię wychowania dziewczęcego. Uważał, iż dobrze wychowane dziewczęta powinny zachowywać wstydliwość panieńską, nie wychodzić bez towarzystwa starszej kobiety, nie próżnować, prząść, szyć, haftować i poznawać gospodarstwo domowe, a także uprawiać zabawy. Petrycy wyznacza także różnicę w wychowaniu synów plebejskich od szlachty, za wzór biorąc greckie rozróżnienie pracy szlachetnej i pracy dla zysku.

Nie sposób też pominąć Sebastiana Petrycego z Pilzna jako rzecznika i propagatora kultury fizycznej. Poruszał temat higieny i wychowania fizycznego jako nierozłącznych elementów dobrego wychowania. Ćwiczenia fizyczne radził wprowadzać od najmłodszych lat. Dla dzieci starszych zalecał wyścigi, biegi, skoki, zapasy, grę w piłkę, rzucanie kamieniem do celu, zaś dla młodzieży - strzelanie z łuku i ze strzelby oraz pływanie. Ćwiczenia te miały być z jednej strony rozrywką i wypoczynkiem po zajęciach umysłowych, a z drugiej, miały przygotowywać do służby wojskowej. Wskazywał, że „ćwiczenia fizyczne nie stanowią celu samego w sobie, lecz powinny być podporządkowane potrzebom kształcenia umysłu i wychowania moralnego”.

Petrycy w dziedzinie problematyki społeczno-politycznej poruszał zakres zagadnień występujących w ówczesnej polskiej literaturze politycznej. Piętnował wady społecznego i politycznego ustroju kraju: ucisk mieszczan i chłopów, nadużycia szlachty, słabość władzy. Domagał się wzmocnienia pozycji monarchy i ochrony warstw uciskanych. Nie zbudował jednak jednolitego programu reform, ale dzięki arystotelesowskiej nauce o społeczeństwie pogłębił teoretyczną i filozoficzną refleksję nad poglądami społecznymi.

Z jego najsłynniejszych dzieł należy wymienić:

o       De Natura, Causis, symptomatis morbi Gallici (1591)

o       Instructia albo nauka (1613)

o       parafraza „Pieśni” Horacego (1609)

o       przekład na język polski dzieł Arystotelesa: Etyki, Ekonomiki i Polityki, które opatrzył komentarzami w formie krótkich Przestróg i obszernych, samodzielnych kwestii (Rzeczpospolita Polska sposobem Arystotelesowym ułożona)

Bibliografia:

Pilzno i Jego Dzieje; Józef Szczeklika, Pilzno 1994

Historia filozofii; Władysław Tatarkiewicz, t. I-III

System pedagogiczny Sebastiana Petrycego z Pilzna; W. Wąsik, Warszawa 1968

Zasób stron internetowych