08.Pisarze o przedwojennym Kazimierzu.pdf

Pisarze o przedwojennym Kazimierzu

Rafael F. Scharf:

"Przejdź ulicę Grodzką i Stradom, gdzie jest kino "Warszawa", pamiętne jako scena

wieców politycznych - tu przemawiał Włodzimierz Żabotyński po wyroku za zabójstwo

Arlosoroffa w Palestynie. Przekroczysz ulicę Dietla, tę szeroką arterię biegnącą od

Grzegórzek po Wisłę, i już jesteś w sercu byłego żydowskiego Kazimierza. Tu była

restauracja Thorna, tu kamienica Süssera, która mogła służyć za model do tego wiersza

Gomulickiego, gdzie "na krużgankach balkonów pościel się wietrzyła, z kuchni woń ryb

smażonych płynęła niemiła, a w kącie dwie akacje marły na suchoty". Na podwórze tej

kamienicy wylegały tłumy na zebrania protestacyjne (pretekstów nie brakowało). Nie było

mikrofonów, mówcy wydzierali sobie płuca, stojąc na ganku - przeciw ograniczeniom

emigracji do Palestyny, przeciw ustawie Prystorowej mającej na celu zniesienie uboju

rytualnego, przeciw pogromowi w Przytyku, przeciw awanturze Doboszyńskiego w

Myślenicach...

Zapuść się w ten labirynt uliczek, zaułków noszących imiona ze Starego Testamentu -

Jakuba, Józefa, Izaaka, Estery. Tu na ulicy Szerokiej była "tandeta" - można ją nazwać

"matką wszystkich tandet". Tu słynna bóżnica Remu, nazwana na cześć wielkiego

krakowskiego rabina i uczonego, Mojżesza Isserlesa, i wielka Stara Bóżnica "Alterschul".

Na rogu ulic Brzozowej i Podbrzezia (nie zalatywało tu wonią drzew, ale aromatem

świeżego pieczywa z piekarni pana Beigla) stała szkoła, Szkoła Powszechna i

Gimnazjum Hebrajskie, by dać jej pełny tytuł. Parę lat temu przypadło mi w udziale

odsłonić na fasadzie tych budynków tablice pamiątkowe w języku polskim i hebrajskim,

przypominające przechodniom, że tu było coś żydowskiego.

Był to zakład wychowawczy ze świeckim programem obowiązującym w gimnazjach

państwowych. Dodatkowo była nauka przedmiotów judaistycznych - Biblii, historii

literatury w języku hebrajskim. Uczniowie ciągnęli do szkoły z daleka - z Dębnik, z

Prądnika, z Krowodrzy, nawet z Wieliczki. Opłaty były skromne, większość miała zniżki

lub zwolnienie, nikt nie był odesłany z kwitkiem. Wychowankowie, którzy w ciągu lat

przeszli przez wrota tej szkoły, żywili do niej prawdziwą miłość. Była to oaza, w której

można się było wyżyć, a także czegoś się nauczyć, w złudnym przeświadczeniu, że

świat był i pozostanie życzliwy.

Na ulicy Miodowej był tzw. Tempel, synagoga postępowa, w której kaznodzieją był

szacowny dr Ozjasz Thon, poseł na Sejm, przewodniczący Koła Posłów Żydowskich w

Sejmie, syjonistyczny przywódca. Niedaleko stamtąd były inne bóżnice: Poppera, Kupa,

Ajzyka, Wysoka. Na ulicy Orzeszkowej pod numerem 7 była redakcja i drukarnia

"Nowego Dziennika", który (jak "Chwila" we Lwowie i "Nasz Przegląd" w Warszawie) był

żydowską gazetą codzienną w języku polskim - dla większości czytelników główne i

niezastąpione źródło informacji o tym, co działo się w Polsce, w Palestynie, na świecie.

Nakład wzrastał, gdy działo się coś, co społeczność specjalnie poruszało. W roku

1924/25 toczył się we Lwowie proces Steigera, Żyda oskarżonego o zamach na życie

prezydenta Wojciechowskiego. Bronili go znakomici reprezentanci palestry, między

innymi Natan Loewenstein i Leib Landau (a także nie-Żydzi, jak Grek i Szurley). Ich

wywody i przemówienia przez całe tygodnie trzymały czytelników w napięciu. Na przekór

oczywistej manipulacji władz, które proces ukartowały, Steiger został uniewinniony - ku

wielkiej uldze żydowskiego społeczeństwa, czującego się tą sprawą spotwarzone i

zagrożone.

Na ulicy Bocheńskiej był teatr żydowski - zespoły aktorów, w tym słynna "Trupa

Wileńska" z Jonaszem Turkowem, grały sztuki autorów żydowskich - Pereca, Szaloma

Alejchema, Goldfadena, Anskiego. Za rogiem na Skawińskiej mieścił się kahał - zarząd

gminy żydowskiej, a także Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczne.

Jednym z ośrodków życia żydowskiego było boisko sportowe "Makkabi", gdzie w lecie

odbywały się mecze piłki nożnej, a w zimie ślizgawka. Klub "Makkabi", z sekcją piłkarską

(drużyna ta wygrała raz z Cracovią" 1:0; raz tylko i dawno temu, ale "O roku ów! Kto cię

widział w naszym kraju!"). Były sekcje wszystkich dziedzin sportu, lekkoatletki miały

chlubne wyniki, a sekcja piłki wodnej miała mistrzostwo Polski. W święta państwowe i w

żydowskie święto Lag Be'Omer (w osiemnastym dniu miesiąca lyar) orkiestra

hebrajskiego gimnazjum (mój starszy brat, Kazio, był jej pierwszym "tamburmajorem"),

poprzedzona biało-niebieskim sztandarem, szła pochodem na boisko, gdzie odbywały

się popisy gimnastyczne i zawody sportowe uczniów i uczennic. Niedaleko stamtąd był

lokal Haszomer Hacair - organizacji młodzieży skrajnej lewicy, na granicy komunizmu,

granicy ledwo widocznej. W różnych lokalach na Kazimierzu gnieździły się rozmaite

organizacje młodzieży robotniczej, studenckiej - Haszachar, Akiba, Gordonia, Massada,

Betar.

Podczas gdy część młodzieży kształciła się i wyżywała ideologicznie, inna wysiadywała

w kawiarniach (ja byłem i tu, i tam) - w "Feniksie", u "Bisanza", w "Cyganerii" (wsławionej

podczas okupacji atakiem żydowskiej organizacji podziemnej na oficerów niemieckich).

Moją ulubioną kawiarnią była "Jama Michalika", siedziba w swoim czasie kabarety

"Zielony Balonik", po którym zostały nieocenione "Słówka" Boya. Niejedną tam godzinę

przesiedziałem na pluszowej kanapce, wydaje mi się, że jest zroszona łzami tej

dziewczyny, z którą wtedy, jak się to mówiło "chodziłem" (nie byłem dla niej dobry, żałuję

tego).

Wypada wspomnieć ulicę Szpitalną, wprawdzie poza obszarem Kazimierza, ale była to w

pewnym sensie ulica żydowska. Nie tylko dlatego, że istniała tam bóżnica, ale z powodu

licznych antykwariatów książek, należących do Taffetów, Seidenów - handel starymi

książkami, podobnie jak cholewkarstwo czy zegarmistrzostwo, to była prawie wyłącznie

żydowska domena. Z początku każdego roku szkolnego odbywał się tam istny karnawał -

tłumy uczniów, studentów przewalały się przez chodnik i jezdnię sprzedając, kupując i

wymieniając krakowskim targiem zeszłoroczne książki na "nowe", setnie się przy tym

bawiąc.

Ulica Dietla, po obu stronach tych "gorszych" Plant, miała ponad sto kamienic - od Wisły

aż po wiadukt kolejowy. Tutaj gnieździło się parę tysięcy żydowskich rodzin (w pewnym

okresie i moja). Kiedy przechodzę tą ulicą, wydaje mi się, że pamiętam tych wszystkich

ludzi z twarzy i imienia - Einhornów, Johanesów, Luftglasów, Lipschützów, Bloederów,

Sonntagów, Fallmanów, Ohrensteinów, Rakowerów, Weisbrodów, Holzerów - aż po

Schneidrów, tych od "Makkabi" i wody sodowej, wszystkich tych, których - jak mówi

Ficowski - "przyłapano na gorącym uczynku życia"".

(ze zbioru esejów "Co mnie i Tobie Polsko...")

Rafael "Felek" Scharf (1914-2004) - absolwent krakowskiego Gimnazjum Hebrajskiego

i Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego; w 1932 roku wyjechał do Anglii; w czasie

II wojny światowej walczył w Armii Brytyjskiej; potem pracował w jednostce zajmującej

się przygotowaniem procesów zbrodniarzy wojennych; współzałożyciel pisma "The

Jewish Quarterly", Instytutu Badań Spraw Polsko-Żydowskich w Oksfordzie i Centrum

Kultury Żydowskiej na krakowskim Kazimierzu; członek redakcji rocznika "Polin";

wieloletni wiceprzewodniczący Międzynarodowego Stowarzyszenia im. Janusza

Korczaka; uhonorowany Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej

Polskiej.

Alfred Döblin:

"Wieczorem obserwuję grupy mężczyzn opuszczających ciasne rzęsiście oświetlone

modlitewnie na wąskich uliczkach Kazimierza, żydowskiej dzielnicy Krakowa: w

półbutach, białych pończochach, gigantycznych futrzanych czapach opadających na

uszy, sztrejmlach. Mój towarzysz opowiada, ja zachłannie łykam opowieści o dziwnym

starcu, Beriszelu, którego można spotkać na ulicy: jest owłosiony jak leśny czlowiek.

Dawniej zachowywał się swobodniej; teraz nie jada mięsa, nosi na ulicy modlitewne

filakterie i tałes, wkłada sobie do butów kamienie. Ludzie się go boją.

Wchodzę - jest już po modlitwie - do starej synagogi. Kiedyś była tu biblioteka "cesarza

Kazimierza"; przedtem na ulicy zobaczyłem tablicę: Kazimierz siedzi jako anioł, starzy

Żydzi z Torą dziękują mu za zgodą na osiedlenie się w Krakowie. W poliszu, przedsionku

synagogi, wisi na ścianie łańcuch dla skazanych przez sędziego, rabina; pręgierz, pod

którym byli opluwani: teologia jako wiedza praktyczna, jak w księdze z Biblioteki

Jagiellońskiej. Jest tu stowarzyszenie "strażników poranka"; zbierają się bladym świtem,

starzy mężczyźni. Rano, zanim któryś wejdzie, trzykrotnie puka do drzwi; w nocy w szul

modlą się duchy. Nie wolno chodzić tamtędy nocą. Raz pewien człowiek złamał ten

zakaz; wezwano go do środka, do odczytania Tory; nic mu się nie stało, tylko kiedy

wychodził, zabroniono mu się oglądać. Jeden opowiada mi o książkach czytanych w

modlitewni, także o Kabale. Uczą się jej późno. Jeden taki był za młody, miał dopiero

szesnaście lat, ale zaczął czytać Kabałę. Odłączył się od innych, czytał i czytał. Przestał

mówić, jadł tylko chleb i sól. Nie odzywał się do matki. Wkrótce umarł; jego ojciec był

rabinem, autorem komentarzy do Talmudu. W tej Kabale zawarte są "tajemnice świata".

Mowa w niej o aniołach strzegących każdego człowieka. Kabaliści rozstrząsają każde

słowo Tory, mówią, co znaczy każda litera, kiedy przyjdzie Mesjasz, także o złych

aniołach, o Samielu i jego małżonce Malkaszwu. Słyszę to wszystko od tych ludzi.

Wiadomo o trzydziestu sześciu cadykach. Nie są to rabini, lecz anonimowi sprawiedliwi

wśród ludu. Nie wolno im się ujawniać i nikt nie domyśla się, kim są; mogą być szewcami

albo krawcami. Na tych cichych ukrytych trzydziestu sześciu sprawiedliwych spoczywa

świat. Bez nich by się zawalił. Kiedy jeden z nich umrze, rodzi się inny. Raz wielka

polska królowa Jadwiga zapragnęła zniszczyć Żydów. Żydzi byli bezradni. Wtedy ich

największy rebe zwrócił się z tym do nieba, i niebo zesłało cadyka. Ten cadyk nie chciał

się ujawnić. Wreszcie - biedacy ponaglali go, lamentowali, aż ustąpił. Poszedł na dwór

królewski i mówi: "Niech każdy sięgnie do kieszeni, a znajdzie to, czego sobie życzy". I

tak się stało. Ale Jadwiga wyciągnęła z kieszeni węża, który owinął się wokół jej ciała.

Wtedy zaczęła błagać cadyka i pytać go, dlaczego. On rzekł: "Tak się stało wskutek

twojego postanowienia". Na to ona odwołała rozkaz i wąż zniknął. (...)

Mój przewodnik, kiedy tak chodzi ze mną po uliczkach, zaczyna się skarżyć. Młoda

dziewczyna, jego znajoma, zaginęła tydzień temu. Taka inteligentna, pracowita. Jeszcze

przed tygodniem spotkał ją na odczycie. Była wesoła, po odczycie wybierała się gdzieś z

wizytą. Bez powodu zapytała, czy i jak wyprawia się pogrzeb komuś, kto odebrał sobie

życie. Potem już nie wróciła do domu. Rodzice sądzą, że porwał ją handlarz żywym

towarem. Ładna dziewczyna, choć nieduża i fizycznie słabo rozwinięta. Ale umysł miała

żywy i była taka wesoła. Przecież ja go nie pocieszę.

Przechodzę przez szeroki rynek przed synagogą króla Kazimierza. Otaczają go

zmurszałe domki. Jedna jego część ogrodzona jest murem i zamknięta. To stary

cmentarz. Ludzie opowiadają sobie o stojącym tu kiedyś domu. Świętowano tam wesele,

w piątek. Przeciągnęło się aż do świętego szabatu. Nagle wszystko zapadło się pod

ziemię, cały dom z parą nowożeńców i gośćmi. Mieszkał przy tym placu wielki rabin

Remu, rabi Mojżesz Isserles. Jego domek jeszcze stoi, mieszkał w nim przed dwustu

laty, leży na starym cmentarzu. Miał trzydzieści trzy lata, napisał trzydzieści trzy książki,

umarł w lag-bojmer, trzydzieści trzy dni po święcie Szawuot".

("Podróż po Polsce")

Alfred Döblin (1878-1957) - z zawodu lekarz-psychiatra, znany jednak przede

wszystkim jako pisarz i dziennikarz; czołowy przedstawiciel niemieckiego

ekspresjonizmu; autor eposu wielkomiejskiego "Berlin Alexanderplatz; w 1924 -

zachęcony przez przedstawicieli ruchu syjonistycznego w Niemczech - odbył podróż po

Polsce, której efektem okazało się arcydzieło reportażu "Reise in Polen".

PAP

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: